امام خمینی (ره) در تشریح سلام نماز می گوید: “بدان که عبد سالک چون از مقام سجود که سر فنا است، به خود آمد و حالت سهو و هوشیاری برای او دست داد و از حال غیبت از خلق به حال حضور رجوع کرد، سلام دهد به موجودات، سلام کسی که از سفر و غیبت مراجعت نموده. پس در اول رجوع از سفر، سلام به نبی اکرم دهد و پس از آن، به دیگر موجودات به طریق تفصیل و جمع توجه کند”. (امام خمینی، آداب نماز، ص 366)

سلام های نماز از طرف چه کسی صادر می شود؟

اگر ظاهر امر در نظر گرفته شود، گفته می شود این سلام ها از طرف نمازگزاران بیان می شود، امّا در واقع این سلام ها از ناحیه خداوند، ولی از زبان نمازگزار بیان می شود. و در حقیقت این نمازگزار ترجمان سخن خداوند است و  خداوند به بنده نمازگزارش این توفیق را داده است که سخن خداوند را به مخاطبین برساند.

امیرالمۆمنین علیه السّلام در جواب این سۆال که معنای السلام علیکم امام چیست؟ می فرماید: امام مترجم سخن خداوند است و به اهل جماعت می گوید شما از عذاب روز آخرت در امان هستید.{1}

مرحوم شیخ صدوق در مقنع فرموده است: سپس سلام بده و بگو: «اللهم انت السلام و منک السلام و لک السلام و الیک یعود السلام»[2] خداوندا تو سلامی و سلام از ناحیه تو است و سلام بر توست و سلام بر تو برمی گردد. پس بنابراین، این سلام ها از ناحیه خداوند و فرشتگان موکل است که از زبان آن نمازگزار صادر می شود.

در آخر نماز به چه کسانی سلام می دهیم؟

به طور معمول در آخر نماز، نمازگزار سه سلام می دهد.

جمله اول: مورد خطابش روشن است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم می باشد. اگر چه در بعضی از روایات اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم هم ذکر شده اند که باید به آنها سلام کرد.[3]

بعد از آن که نمازگزار در سلام اول به خصوص رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم و اهل بیت سلام کرد، و در سلام دوم به تمام نمازگزاران و تمام بندگان شایسته اعم از انبیاء و مۆمنین انسی و جنّی و ملائکه سلام کرد؛ در سلام سوم به صورت جمعی به همه آنها سلام می دهد و همه را مورد مخاطب خود قرار می دهد

جمله دوم: السلام علینا و علی عباد الله الصالحین، در این جمله نمازگزار به وسیله کلمه «علینا» هم به خود و هم به دیگر نمازگزاران سلام می کند و با کلمه «عباد الله الصالحین» به همه بندگان شایسته خدا سلام می کند.

اما صالحین چه کسانی هستند؟ قرآن گروه های مختلفی را جزء صالحین قرار داده از جمله:

1ـ  انبیا: خداوند انبیاء را جزء صالحین دانسته و فرموده: «و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس کل من الصالحین؛[4] زکریا و یحیی و عیسی و الیاس جز صالحان هستند.» و در آیات دیگر، انبیای دیگر را جز صالحین شمرده است.

2ـ  مۆمنین: خداوند کسانی را که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و در کارهای خیر سرعت می گیرند را جزء صالحان می داند: «یۆْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الآخِرِ وَ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ»[5] «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ»[6] و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند آنها را در زمره صالحان وارد خواهیم کرد»

3ـ جنیان مۆمن: از آنجا که جنیان دو گروهند، گروهی که ایمان دارند و گروهی که ایمان ندارند؛ لذا بعضی از جنیان صالح و بعضی غیر صالحند. «وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ»[7] «و این که در میان ما افرادی صالح و افرادی غیر صالحند». پس بنابر این کلمه «عباد الله الصالحین» شامل تمام بندگان شایسته خدا می شود چون این کلمه، به صورت جمع آمده که «ال» هم روی آن آمده که دلالت بر جمیع می کند، یعنی هر کس که صالح باشد چه انبیا باشند و چه مۆمنین انسی و چه مۆمنین جنی، نمازگزار بر همه آنها سلام می دهد.

هر کس که صالح باشد چه انبیا باشند و چه مۆمنین انسی و چه مۆمنین جنی، نمازگزار بر همه آنها سلام می دهد

جمله سوم: «السّلام علیکم و رحمه الله برکاته». در این جمله مخاطب مبهم است امّا در روایات مصادیقی از این مخاطب را بیان فرموده اند از جمله گفته شده:

این سلام ها خطاب به ملائکه موکل انسان هستند. در بعضی از روایات گفته شده که این سلام خطاب به تمام ملائکه و فرشتگان است و در بعضی آمده که این سلام ها به انبیاء الهی است.[8]

و شاید هم بتوان گفت: بعد از آن که نمازگزار در سلام اول به خصوص رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم و اهل بیت سلام کرد، و در سلام دوم به تمام نمازگزاران و تمام بندگان شایسته اعم از انبیاء و مۆمنین انسی و جنّی و ملائکه سلام کرد؛ در سلام سوم به صورت جمعی به همه آنها سلام می دهد و همه را مورد مخاطب خود قرار می دهد.

تشریع سلام سوم در معراج به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم این گونه بوده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم در مورد نماز خود در معراج می فرماید: چون به خود و اهل بیت خود صلوات فرستادم استقامت نمودم، دیدم فرشتگان و انبیا و مرسلین پشت سر من صف کشیده اند. خطاب به من رسید، ای محمّد: بر ایشان سلام کن، پس گفتم: السلام علیکم و رحمه الله و برکاته. پس وحی رسید سلام و تحیت منم، و تو و ذریه ات رحمت و برکات هستید.(9)

پی نوشتها: