بر سفره رنگین رمضان(3)

بر سفره رنگین رمضان(3)

ماه رمضان، ماه تمرین غلبه دادن روح بر جسم
انسان همواره در کشمکش میان روح و تن به سر می‎برد. روح یا همان بخش فرازین وجود انسان، وی را به پاکی‎ها و جهان‌های معنوی فرا می‎خواند و جسم یا همان بخش فرودین او، وی را به ناپاکی‎ها و جهان‌های پست مادی دعوت می‎کند. مولوی در داستانی نمادین، روح را به مجنون و جسم را به ناقه‎ای تشبیه می‎کند که مجنون، سوار بر این ناقه به سوی لیلی ـ که نماد پروردگار است ـ در حرکت است، ولی این حرکت مجنون به سوی لیلی، آسان نیست؛ زیرا به همان میزان که عشق به لیلی، مجنون را به سوی خود می‎کشاند، مهر کرّه (بچه ناقه)، ناقه را به سوی خود جذب می‎کند. بدین‌گونه مجنون، هنوز چند قدمی به سوی لیلی نرفته که برخلاف میل قلبی‎اش، ناقه وی را به سوی بچه ناقه می‎برد.
در سه روزه ره بدین احوال‌ها
ماند مجنون در تردد سال‌ها
گفت ای ناقه چو هر دو عاشقیم
ما دو ضد بس همره نالایقیم
مولوی، کشمکش روح و جسم را به کشمکش ناقه و مجنون مانند می‎کند و نتیجه می‎گیرد: اگر روح در این عرصه کارزار، بر جسم و خواسته‎های آن چیره نشود، هیچ‌گاه نخواهد توانست به جهان بالا بال گشاید. پس چاره آن است که روح از دام خواهش‎های جسمانی رها شود:
جان زهجر عرش اندر فاقه‎ای
تن زعشق خاربُن چون ناقه‎ای
جان گشاید سوی بالا بال‌ها
در زده تن در زمین چنگال‌ها
تا تو با من باشی ای مرده وطن!
پس زلیلی دور ماند، جان من
روزگارم رفت زین‌گون حال‌ها
همچو تیه و قوم موسی سال‌ها1
راه نزدیک و بماندم سخت دیر
سیر گشتم زین سواری سیر سیر2
روزه به عنوان یکی از بهترین مصداق‌های عبادت، از اثرگذارترین عوامل در چیره شدن خواسته‎های روحی بر کشش‎های جسمانی و از کارآمدترین شیوه‎ها برای تقویت اراده روح و غلبه آن بر خواهش‌های نفسانی است. امام خمینی رحمه الله در این‌باره می‌فرماید:
یکی از اسرار و نتایج عبادات و ریاضات، آن است که اراده روح در ملک بدن، نافذ گردد و مملکت تن، یکسره در تحت کبریای روح درآید و قوای بدن و غرایز جسم، از عصیان و سرکشی و عنانیت و خودسری بازمانند و تصمیم ملکوت باطن قلب شوند، بلکه کم‌کم تمام قوا در ملکوت، فانی شوند و امر ملکوت در ملک بدن جاری و نافذ گردند و اراده روح قوت، گیرد و زمام مملکت را از دست شیطان و نفس اماره بگیرد.3
امام خمینی رحمه الله ، اثر عبادتی مانند روزه را بسی بالاتر از چیرگی اراده روح بر جسم دانسته، غلبه اراده خداوند را بر اراده و خواسته‎های روح و جسم انسان، بالاترین ثمره عبادت معرفی کرده و فرموده است:
اکنون گوییم که یکی از اسرار عبادات و فواید مهمه آن، این است که جمیع مملکت باطن و ظاهر عجل الله تعالی فرجه الشریف و جسم و روح او]، مسخر اراده خدا شده، قوای ملکوتیه عجل الله تعالی فرجه الشریف و روحی آدمی] و ملکیه عجل الله تعالی فرجه الشریف و جسمی او]، از لشکریان خدا شده، همگی نسبت به حق‌تعالی، سمت ملائکه الله را پیدا می‎کنند… و کم‌کم، نتایج بزرگ بر این مترتب می‎شود که انسان طبیعی، الهی می‎شود و لشکریان ابلیس، یکسره شکست خورده، منقرض شوند و قلب و قوای آن تسلیم حق شوند… و نتیجه این تسلیم اراده در برابر اراده حق، آن شود که حق‌تعالی، اراده او را در عوالم غیب، نافذ فرماید و او را مثل اعلای خود قرار دهد و چنآنچه خودِ ذات مقدس، هر چه را بخواهد ایجاد کند، به مجرد اراده، موجود شود، اراده این بنده را هم آن‎طور قرار دهد.4
راه‌های بهره‎برداری از فرصت‎های ویژه ماه رمضان
بی‌شک، برخی عوامل هدر دادن فرصت‎ها، تنبلی، بی‌خبری از موقعیتی که به برکت فرصت در آن قرار گرفته، دست‌کم گرفتن فرصت‌ها و ناآگاهی از امکان انجام دادن کارهای با کیفیت بالا در فرصت‎های به دست آمده است. بنابراین، برای استفاده بهینه از فرصت‎هایی چون ماه مبارک رمضان، نخست باید با سستی و تنبلی مبارزه کنیم، آنگاه از موقعیت مهم و نقش‌آفرینی که در آن قرار گرفتیم، باخبر شویم و هرگز آن را دست‌کم نگیریم. همچنین، باید از باکیفیت‎ترین کارها در ماه مبارک رمضان آگاه بود. برای نمونه، براساس احادیث اهل‌بیت علیهم السلام ، بهترین عمل در شب‌های قدر، فراگیری علم و دانش است. آیت‎الله جوادی آملی در این‌باره می‎نویسد:
در شب‌های قدر، چیزی بهتر از فراگیری علوم الهی، گفتن و شنیدن معارف دین نیست. عجل الله تعالی فرجه الشریف انسان باید توفیق] شرکت در برنامه‎هایی مانند جلسه تفسیر یا حدیث یا احکام ـ که خود سعادت و توفیقی است ـ داشته باشد و اگر چنین برنامه‎ای نداشت، امر به معروف و نهی از منکر داشته باشد و اگر نتوانست، لااقل ذکر بگوید. یکی از بهترین و مهم‎ترین کتاب‌های فقه امامیه، کتاب جواهر است که مؤلف بزرگوارش در طی سی سال آن را نوشت. در پایان این کتاب، مرقوم فرموده که خدای متعال چنین مقرر کرده است که امشب که شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است، این کتاب به پایان برسد. لذا می‎بینیم که شب بیست و سوم که از تمام شب‌های ماه مبارک رمضان و از شب نوزدهم و بیست و یکم نیز افضل است، این فقیه نامور، به نوشتن کتاب فقه مشغول بوده است. چیزی بالاتر از عالم شدن و آگاه شدن نیست. علم است که زمینه‎ای برای رسیدن انسان به عقل می‎شود و انسان عاقل هم، آسوده است و هرگز در عذاب نخواهد بود.5
نیز اگر شخصی از کارایی فرصت رمضان در حل مشکلات باخبر باشد، هرگز این فرصت را از دست نخواهد داد.
«از آنجا که در مسیر زندگی، دشواری و مشکلات وجود دارد، دستور داده‎اند در شداید و مشکلات، روزه بگیرید؛ یعنی اگر ما در هر نمازی چند بار از خدای سبحان استعانت می‎جوییم و می‎گوییم: «اِیّاکَ نَستعین»، خداوند راه کمک‌‌رسانی را هم بازگو کرده و فرموده است: «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَهِ؛ از صبر و نماز کمک بگیرید.» (بقره: 45) و این صبر به روزه تفسیر و تطبیق شده است و در حدیث آمده است: «اذا نزلت بالرجل النازله و الشدیده فلیصم؛ هرگاه برای کسی مشکل و حادثه‎ای پیش آمد، باید برای رفع آن، روزه بگیرد.»6 «اگر کسی برای خدا روزه گرفت، از آنجا که کارها به دست اوست، مشکل را حل خواهد کرد.»7 همچنین اگر روزه‎دار از موقعیتی که در آن قرار گرفته است، این‌گونه باخبر باشد که شیطان در آن حالت، در غل و زنجیر است، بیشترین بهره را در این ماه برای رهایی کامل از دام وسوسه‌های شیطان خواهد برد و در این‌باره بیشترین تلاش را خواهد کرد. چنین کسی از این فرصت تضعیف شدن شیطان بیشترین بهره را برای آراسته شدن به اخلاق الهی خواهد برد.
«باری ما در این ماه، مهمان خدا هستیم و مهمان باید کاری کند که صاحب‌خانه می‎کند. روزه‎دار، مهمان خدایی است که: «یطعم و لا یطعم» است؛ یعنی اطعام می‎کند، ولی خود، اطعام نمی‎شود. پس او هم «یطعم و لا یطعم» باشد. اگر خدای سبحان می‎بخشد و نمی‎گیرد، انسان هم بایستی در این ماه و در این فرصت به دست آمده، ببخشد و نگیرد، چون هیچ دستی بهتر از دست بخشنده و هیچ دستی هم بدتر از دست بگیر نیست. اگر کسی تلاش و کوشش کرد که دیگران در کنار سفره او به بهشت بروند، دست او بخشنده است و اگر کسی تلاش کرد که به برکت دیگران به بهشت برود، او دست گیرنده دارد».8
اصلاح و توسعه دیدگاه به ماه مبارک رمضان
هرچه روزه‎دار، ماه مبارک رمضان را بشناسد و از ژرفای رسالت آن باخبر باشد، بهتر و بیشتر از آن استفاده خواهد کرد و خویشتن را پرورش خواهد داد. اگر نگاه شخص به ماه مبارک رمضان و کارایی‎اش محدود باشد، بهره او نیز از این ماه، محدود خواهد بود. بنابراین، نخستین شرط دست‌یابی کامل به ثمره‎های ماه مبارک رمضان، اصلاح و توسعه نگاه به آن است. در سخنان بزرگان، از نگاه سطحی به این ماه شریف تا نگاه ژرف به آن یاد شده است، تا نگاه روزه‎دار به مدد این راهنمایی اصلاح شود و توسعه یابد. آیت‎الله میرزا ملکی تبریزی در این‌باره می‎نویسد:
اگر به آنچه برای تو می‎گویم، عمل کنی و چنین نگاهی به ماه مبارک رمضان داشته باشی، در حقیقت، به آنچه سزاوار روزه است، عمل کرده‎ای و اگر از اینها کم گذاشتی، از فضیلت روزه خود کم گذاشته‎ای. بدان که مراتب روزه سه نوع است: یکی روزه عوام و آن ترک خوردنی و آشامیدنی و دیگر مبطلاتی است که فقها، آن را بیان کرده‎اند. دیگر، «روزه خواص»؛ یعنی ویژگان است و آن این است که شخص، افزون بر آنچه که فقها از مبطلات روزه گفته‎اند، ترک می‎کند، اعضا و جوارح خویش را نیز از گناهانی چون غیبت، نگاه به نامحرم، ناسزاگویی و مانند آنها پاک می‎دارد و اما عالی‎ترین مرتبه روزه، روزه خواص الخواص است؛ یعنی ویژه ویژگان و آن، بازداشتن خویش از هرکاری است که او را از یاد خدا غافل می‌سازد و بازمی‎دارد؛ خواه حرام باشد و خواه حلال.9
«همچنین، روزه‎داران از جهت خوردنی و آشامیدنی، چند نوع می‎باشند: پاره‎ای از آنها خوردنی‎ها و آشامیدنی‎هایشان از حرام است؛ مثَل آنها مثَل کسی است که سوار چهارپای غصب‌شده‎ای شود و به خانه خدا به حج رود و با این چهارپای غصب‌شده، طواف خانه خدا به جا آورد. پاره‎ای از روزه‎داران از خوردن و نوشیدنی شبهه‌ناک استفاده می‎کنند. برخی نیز از روزه‎دارانی هستند که طعام و خوراکشان حلال است، اما اهل اسراف و ریخت و پاش می‎باشند؛ مثَل اینها همانند کسی است که در محضر دوست، به لذت بردن از چیزهایی مشغول می‎شود که دوست، آن را ناخوشایند می‎دارد و از آن بیزار است و بعضی از روزه‎داران، کسانی هستند که هم درآمد و خوراکشان از حلال است و هم از اسراف به دورند. درجات چنین کسانی در نزد پروردگارشان ـ که مراقب مجاهدت‌ها و مراقبت‎های آنان است ـ محفوظ است و پاداش عمل خود را می‎گیرند و سعی آنها مورد شکر خداوند قرار خواهد گرفت و پروردگار آنها بهتر از آنچه کرده‎اند، به آنها پاداش می‎دهد و از فضل خودش به آنها بی‌حساب می‎بخشد و کسی نمی‎داند که برای آنها چه چیزها که موجب روشنایی چشم است، پنهان و تعبیه شده است؛ چیزهایی که بر قلب بشری خطور نکرده است».10
امام محمد غزالی می‎نویسد:
هرکه معنی روزه و سرّ آن را دریابد، خواهد دانست که هر عبادتی را ظاهر و باطنی است و پوسته‎ای و مغزی و هر کدام از اینها نیز درجاتی دارد و تو اکنون مخیری که کدام را برگزینی؛ به ظاهر روزه و پایین‎ترین درجه آن قناعت کنی یا در طلب باطن و مغز روزه برآیی و به بالاترین درجه آن دست‎ یابی. نگاهت را توسعه بخش و از روزه جز به بالاترین حد آن قانع مشو!11

پی‌نوشت‌ها:

1. مثنوی معنوی، دفتر چهارم، بیت‎های 1545 ـ 1548.
2. همان، بیت 1550.
3. امام خمینی رحمه الله ، آداب الصلوه، ص 23، (با اندکی تغییر).
4. همان، ص32.
5. جوادی آملی، حکمت عبادات، ص 158.
6. ثقهالاسلام کلینی، کافی، ج4، ص63.
7. حکمت عبادات، صص137 و 138.
8. همان، صص 145 و 146.
9. میرزا جواد ملکی تبریزی، مراقبات، ج1، صص 271 و 272.
10. همان، صص 280 ـ 283.
11. امام محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ترجمه: مؤیدالدین محمد خوارزمی، ج1، ص519.

مطالب مشابه

دیدگاهتان را ثبت کنید