چنان‌که درک شب قدر، کاری است مشکل، بیان جایگاه و «قدر» شب قدر عملی است دشوار که تنها راه‌یافتگان به آن شب عزیز می‌توانند واقعیّت و حقیقت آن را بیان دارند؛ چراکه قرآن به پیامبر خدا فرمود: «وَما اَدْراکَ مالَیْلَهُ الْقَدْرِ»؛ «و تو چه دانی شب قدر چیست؟»
در وصف آن همین بس که «خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ»؛ «از هزار ماه برتر است» و مسائلی بر قدر و منزلت این شب افزوده است، از جمله:
1. نزول قرآن:
نزول جامع‌ترین، کامل‌ترین و ماندگارترین کتاب الهی برعظمت و منزلت شب قدر افزوده است. قرآن خود می‌گوید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اُنْزِلَ فیهِ الْقُرْانَ»1؛ «ماه [مبارک] رمضان ماهی است که در آن قرآن نازل شده است.» اما در چه شبی از شبهای آن ماه، قرآن نازل شده است؟ آیه دیگر بیان می‌کند که «اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ»2؛ «به راستی، آن [قرآن]را در شبی پربرکت نازل کردیم.» و این شب مبارک را در سوره قدر مشخص فرموده که «اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ»3؛ «به حقیقت ما آن [قرآن] را در شب قدر فرود آوردیم.» پس باید گفت نزول قرآن در چنین شبی بر عظمت آن می‌افزاید. این نکته را هم اضافه کنیم که این نزول، نزول دفعی است بر قلب رسول گرامی اسلام، نه نزول تدریجی که آغاز آن با آغاز بعثت یعنی بیست و هفتم رجب همراه است.
2. تقدیر امور:
در نام‌گذاری شب قدر بیانهای مختلفی وارد شده است: برخی آن را به معنای شبی با عظمت و بزرگ «لَیْلَهُ الْعَظَمَهِ4»گرفته‌اند ؛ چراکه قدر در قرآن به معنای منزلت و بزرگی خداوند آمده، در آیه‌ای می‌خوانیم: «ماقَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ»5؛ «قدر ندانستند [و نشناختند] خدا را آنگونه که حقّ عظمت او بود.»
«قدر» به معنای تقدیر و اندازه‌گیری و تنظیم است. این معنی را هم لغت تأیید می‌کند و هم قرآن و روایات. راغب اصفهانی می‌گوید: «لَیْلَهُ الْقَدْرِ اَیْ لَیْلَهٌ قَیَّضَها لِأُمُورٍ مَخْصُوصَهٍ6؛ شب قدر یعنی شبی که [خداوند] برای [تنظیم و تعیین] امور مخصوصی آن را آماده [و مقرّر] نموده است.» و قرآن کریم می‌فرماید: در آن شب «یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ»7؛ «هرکاری بر طبق حکمت [خداوند] جدا[و تعیین و تنظیم [می‌گردد.»
و امام صادق علیه‌السلام فرمود: «التَّقْدیرُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ تِسْعَهُ عَشْرٍ، وَالاِْبْرامُ فی لَیْلَهِ اِحْدی وَ عِشْرینَ وَالْاِمْضاءُ فی لَیْلَهِ ثَلاثَ وَ عِشْرینَ8؛ تقدیر امور[و سرنوشتها]در شب قدر، یعنی شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضا[ی‌آن [در شب بیست و سوم [صورت می‌گیرد].» و امام هشتم علیه‌السلام فرمود: «…یُقَدَّرُ فیها ما یَکُونُ فی السَّنَهِ مِنْ خَیْرٍ اَوْ شَرٍّ اَوْ مَضَرَّهٍ اَوْ مَنْفَعَهٍ اَوْ رِزْقٍ اَوْ اَجَلٍ وَ لِذلِکَ سُمِّیَتْ لَیْلَهُ الْقَدْرِ9؛ در آن شب [قدر [آنچه که در سال واقع می‌شود، تقدیر و اندازه‌گیری می‌شود، از نیکی و بدی و زیان و سود و روزی و مرگ. به همین جهت نیز شب قدر[شب اندازه گیری [نامیده شده است.»
و طبق روایات فراوانی10 سرنوشت افراد برای سال بعد، مانند: رزق و روزی، مرگ و میرها، خوشی و ناخوشیها، حج رفتن و حوادث دیگر زندگی، براساس استعدادها و لیاقتها، رقم می‌خورد، و این تقدیر حکیمانه هم، در انسان هیچ گونه «اجبار» و «سلب اختیاری» به وجود نمی‌آورد. می‌توان بین تمام اقوال این گونه جمع کرد که در این شب با عظمت و بزرگ، با فرود ملائکه آسمانی، تقدیرات یک سال مشخص و بر قلب حجّت زمان علیه‌السلام عرضه می‌شود.
3. سند امامت:
شب قدر بزرگ‌ترین سند امامت و تداوم آن در طول زمان است. در روایات فراوانی، وجود شب قدر را در هر زمان دلیل لزوم امامت و بقای آن دانسته‌اند، لذا سوره قدر به منزله شناسنامه اهل بیت علیهم‌السلام شمرده شده است که به برخی روایات اشاره می‌شود:
از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است که فرمود: علی علیه‌السلام زیاد می‌فرمود: هیچ‌گاه تیمی و عدوی [ابوبکر و عمر[ خدمت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله جمع نشدند مگر آنکه آن حضرت [سوره]«اِنّا اَنْزَلْناهُ…»را با خشوع و گریه می‌خواند، سپس آن دو عرض می‌کردند چقدر رقّت شما نسبت به این سوره شدید است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرمود: به جهت آنچه چشمم دیده و دلم فهمیده است و به جهت آنچه دل این شخص [یعنی علی علیه‌السلام ] پس از من خواهد دید. آن دو می‌گفتند: مگر شما چه دیده‌ای و او چه می‌بیند؟
فرمود: پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای آن دو نوشت «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَالرُّوحُ فیها بِاِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ اَمْرٍ»؛ «ملائکه و روح در آن شب با اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند.» آن‌گاه می‌فرمود: آیا بعد از «کُلُّ اَمْرٍ؛تمام امرها» که خداوند می‌فرماید، چیزی باقی خواهد ماند؟ می‌گفتند: نه. سپس حضرت می‌فرمود: آیا می‌دانید آن کسی که هر امری بر او نازل می‌شود کیست؟ می‌گفتند: تو هستی ای رسول خدا! آن‌گاه می‌فرمود: بله [ولی [آیا شب قدر بعد از من هم ادامه دارد؟ می‌گفتند: بله. می‌فرمود: آیا [در شبهای قدر] بعد از من هم آن امر نازل می‌شود؟ می‌گفتند: بله. سپس می‌فرمود: بر چه کسی؟ می‌گفتند: نمی‌دانیم. سپس آن حضرت از سر من [علی [می‌گرفت (و دست را روی سر من قرار می‌داد) و می‌فرمود: اگر نمی‌دانید بدانید، آن شخص پس از من این مرد است.
فرمود: پس آن گاه آن دو نفر همیشه این‌گونه بودند که شب قدر را بعد از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به سبب هراسی که بر دل آن دو می‌افتاد، می‌شناختند.11»
و در جای دیگر علی علیه‌السلام فرمود: «به حقیقت شب قدر در هر سال وجود دارد و امر سال در آن شب نازل می‌شود و به راستی برای آن امر صاحبان امری است. عرضه شد آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: «اَنَا وَ اَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبی اَئِمَّهً مُحَدَّثُونَ12؛ من و یازده [امام] از نسل من که [همه [امامانی محدَّث می‌باشند [که ملائکه را نمی‌بینند ولی صدای آنها را می‌شنوند].»
و در برخی روایات آمده که خود ولایت علی علیه‌السلام و ائمه علیهم‌السلام جزء تقدیرات آن شب است13 و دستور داده‌اند که با مخالفان برای اثبات امامت و بقای آن و زنده بودن مهدی علیه‌السلام به شب قدر استدلال کنید.14 آری، بقای شب قدر دلیل محکمی است بر بقای امامت و بقای امامت اقتضا می‌کند حیات و زنده بودن مهدی علیه‌السلام را و حیات مهدی علیه‌السلام نشانه حیات مذهب پیشتاز و همیشه در صحنه تشیّع است. لذا اسلام اصیل و قرآن تا ابد زنده است.
از اینجا روشن شد که شب قدر، یعنی شب ولایت و امامت 15 و معنای روایاتی که شب قدر را به فاطمه زهرا علیها‌السلام تفسیر نموده16 است، روشن شد که حقیقت شب قدر امامت و ولایت است و حقیقت ولایت و امامت زهرای مرضیه علیها‌السلام است.
4. بخشش گناهان:
یکی دیگر از ویژگیهای شب قدر بخشش گناهان و عفو عاصیان و مجرمان است، لذا باید تلاش نمود تا این فیض عظمای الهی شامل حال انسان شود. وای به حال انسانی که در شب قدر مورد غفران الهی قرار نگیرد؛ چنان که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرمود: «مَنْ اَدْرَکَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَاَبْعَدَهُ اللّهُ17؛ کسی که شب قدر را درک کند، پس بخشیده نشود [و مورد رحمت بی‌پایان الهی واقع نشود] پس خدا او را [از رحمت خویش] دور می‌سازد.»
و در جای دیگر فرمود: «مَنْ حُرِمَها فَقَدْ حُرِمَ الْخَیْرَ کُلَّهُ وَلایَحْرُمُ خَیْرَها الاّ مَحْرومٌ18؛ هرکس که از فیض شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات محروم [و بی‌نصیب] شده است و محروم نمی‌ماند از [برکات و] خیرات شب قدر، مگر کسی که [با اعمال خویش [خود را محروم نموده باشد.»
لذا باید تلاش مضاعف نمود تا غفران الهی در این شبِ بخششِ گناهان شامل حال انسان گردد.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرمود: «مَنْ قامَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ ایْمانا وَاحْتِسابا، غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ19؛ کسی که در شب قدر به پاخیزد [و آن شب را] از روی ایمان و محاسبه [و اخلاص‌بیدار باشد،]گناهان گذشته‌اش بخشوده می‌شود.»
در بحارالانوار در ذیل این روایت اضافه شده: «مَنْ صَلّی لَیْلَهَ‌الْقَدْرِ ایمانا وَاحتِسابا غَفَرَاللّهُ ماتَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ20؛ هرکس در شب‌قدر، از روی ایمان و محاسبه [و اخلاص] نماز گذارد، خداوند گناهان گذشته او را می‌بخشد.»
پی نوشت ها:
1. بقره/ 185.
2. دخان/ 3.
3. قدر/ 1.
4. تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، ص275؛ مجمع البیان، ابوعلی طبرسی، ج1، ص518.
5. حج/ 74.
6. المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، ص 395.
7. دخان/ 4.
8. وسائل الشیعه، حرّ عاملی، داراحیاء التراث، ج7، ص259؛ تفسیر نور الثقلین، ج5، ص627؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج4، ص487.
9. عیون اخبارالرضا، ج2، ص 116.
10. ر.ک: تفسیر نورالثقلین، ج5، ص631؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج4، ص 486؛ بحار الانوار، ج94، ص141 – 18.
11. اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ج1، ص 363 – 364.
12. اثباه الهداه، شیخ حرّ عاملی، قم مطبعه العلمیه، ج2، ص 256؛ بحارالانوار (همان)، ج 94، ص15، ح26.
13. همان، ص18.
14. اصول کافی (همان)، ج1، ص 353 – 362 – 364، روایت 6.
15. یکی از شبهای قدر در مورد امام زمان علیه‌السلام اختصاص دارد و لازم است و عنایاتی را به دنبال دارد.
16. تفسیر فرات کوفی، مؤسسه نشر، ص581.
17. بحارالانوار(همان)، ج94، ص80، ح47.
18. کنز العمّال، علی متقی هندی، بیروت، مؤسسه الرساله، ج8، ص534، ح28 . 24.
19. وسائل الشیعه، ج10، ص358، ح13601.
20. بحارالانوار، ج93، ص366، ح42.
