نویسنده: عباس کوثری
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم * اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرَ * وَ ما اَدْریکَ ما لَیْلَهُ الْقَدرِ * لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهرْ * تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فیها بِإذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ اَمْرٍ سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ*
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی
آن شب قدر که این تازه براتم دادند1
یکی از جلوه‌های اعجاز آفرینش انسان این است که می‌تواند با یک راز و یک نگاه از سر نیاز مسیرهای رفته طولانی شرک و گناه را عقبگرد کند و خود را از عمق منجلاب‌ها به معراج پاکی و صداقت برساند و لحظه‌هایی شکوهمند و شیرین را در زندگی خویش تجلّی بخشد به شکوهمندی لحظه تصمیم حرّ ریاحی و به شیرینی رهایی فضیل عیاض از کمند گناه و عصیان، اولیاء الهی با سیر و سلوک خویش حجابهای نورانی را یکی پس از دیگری پشت سر گذاشته و خود را به سرچشمه عظمت قرب الهی نزدیکتر می‌سازند. همانگونه که در مناجات شعبانیه آمده است: حتّی تخرق ابصار القلوب حجب النّور فتصل الی معدن العظمه2 و این حالات در شبانگاه «قدر» اوج و درخشش زیباتر و بیشتری دارد. قرآن کریم سفره آسمانی خداست در مقال چشم به آفاق وحی می‌دوزیم و از سوره قدر «ایمان» و آگاهی می‌گیریم.

الف) رابطه سوره «قدر» با «علق»
قرآن کریم مجموعه زیبا و بهم پیوسته است که با دستور پیامبر به شکل کنونی آن تنظیم یافته است بدین گونه می‌توان رابطه آیات قبل و بعد و هر یک از سوره‌ها با سوره قبل خویش دریافت که سوره «قدر» و سوره ماقبل آن «علق» از این مقوله است. طبرسی می‌نویسد: از آنجا که خداوند در پایان سوره «علق» دستور به سجده و تقرّب به پروردگار فرمود، در این سوره از بهترین زمان و موقعیت عبادت و تقرّب که شب قدر است سخن می‌گوید و با عظمت دادن به آن شوق و رغبت بیشتر را برانگیخته است.

ب) فضیلت سوره « قدر»
سوره شریفه قدر شناسنامه اهل بیت لقب یافته است مرحوم کلینی از امام صادق علیه‌السلام راجع به نماز پیامبر گرامی اسلام در معراج می‌نویسد: در رکعت اول وحی رسید که نسبت پروردگار را بخوان حضرت سوره توحید را قرائت کردند در رکعت دوم پس از دستور به تلاوت سوره حمد فرمود: اقرأ «إنّا اَنزَلناهُ» فانّها نسبتک و نسبه اهل بیتک الی یوم القیامه. بخوان «انا انزلناه» را که معرفی‌نامه تو و اهل بیت تو تا روز قیامت است.3 در حدیث نیز آمده است: فمن عرف فاطمه حقّ معرفتها فقد ادرک لیله القدر؛ هر کس فاطمه را بدانگونه که شایسته آن بزرگوار است بشناسد به لیله القدر دست یافته است.4 و در باره سوره قدر نیز می‌خوانیم: رسول خدا صلی الله علیه واله فرمود: کسی که سوره قدر را تلاوت کند برای او اجری است همانند کسی که ماه مبارک را روزه گرفته و به لیله القدر دست یافته باشد، برای او ثواب جهاد در راه خداست.5
اولیاء الهی با سیر و سلوک خویش حجابهای نورانی را یکی پس از دیگری پشت سر گذاشته و خود را به سرچشمه عظمت قرب الهی نزدیکتر می‌سازند.

ج) نزول قرآن در سوره قدر
توجه به صدور قرآن از سوی آفریننده هستی افقهایی از عظمت و نور مطلق را در برابر دیدگان متجلّی می‌سازد. قرآن کریم خود با تکیه بر این اصل انسان‌ها را به عظمت این کتاب عزیز توجه می‌دهد که نمونه‌های زیر بخشی از آن است.
1ـ کِتابٌ اُحکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَدُنْ حَکیمٍ خَبیرٍ؛ قرآن کتابی است «با دلائل» محکم که از جانب خدای حکیم و آگاه بر حقایق عالم بیان شده است.6
2 ـ تَنْزیلُ الْکِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزیزِ الْحکیمْ؛ نازل شدن قرآن از جانب خدای مقتدر و حکیم است.7
و به خاطر همین رابطه با کمال مطلق و ذات مقدس خداوند است که باطل در آن راه نمی‌یابد و قرآن می‌فرماید: لایأتِیهِ الْباطِلُ من بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ؛ هرگز از پیش رو و پشت سر «آینده و گذشته» باطلی بر این کتاب راه نخواهد یافت زیرا که فرستاده خدای حکیم برخوردار از صفات ستوده می‌باشد.8
و در سوره قدر نیز خداوند با استناد آن به خویش اندیشه بیننده را بر ساحل عظیم‌ترین گوهر معنوی و جلوه زیبای الهی قرارداده و می‌فرماید: انّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم که در حکمت جمع‌آوردن سه نکته بیان شده است:
1. قرآن کریم در لوح محفوظ و افق اعلای تجرّد استقرار داشته و در دست سفیران الهی قرار داشته است مَرْفُوعهٍ مُطَهَرَّهٍ ـ بِاَیدی سَفَرَهٍ‌کِرامٍ بَرَرَهٍ: «قرآن» بسی بلند مرتبه و پاک و منزه است بدست سفیران حق است که با کرامت و نیک هستند.9
و توسط ملک مقرب الهی جبرئیل بر پیامبر گرامی نازل شده است نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَمین؛ قرآن را روح الامین فرود آورده10 و بخاطر همین دست‌اندرکاری ملائکه مقرّب و مأمور الهی است که جمع‌آورده شده است و دوّمین نکته اینکه جمع به خاطر عظمت دادن به قرآن می‌باشد و در این میان نگاه سوّمی به رمز جمع آوردن «اِنّا اَنْزَلْناهُ» وجود دارد که می‌توان با استفاده از کلام امام علی علیه‌السلام آن را بیان داشت امام علی علیه‌السلام در باره قرآن می‌فرماید: لَقَدْ تَجَلّی اللّه لخلقه فی کلامه لعباده؛ خداوند در کلام خود بر بندگانش جلوه نموده است11 و از آنجا که این تجلّی با صفات جلال و جمال بوده است تعبیر فرموده است به «اِنّا اَنْزَلْناهُ» در این زمینه امام خمینی می‌نویسد: «بدان که نکته آن در آوردن انزلناه به صیغه جمع تفخیم مقام حق تعالی به مبدئیت تنزیل این کتاب شریف است و شاید این جمعیت برای جمعیت اسمائیه باشد و اشاره به آن باشد که حق تعالی به جمیع شؤون اسمائیه و صفاتیه مبدأ از برای این کتاب شریف است و از این جهت، این کتاب شریف صورت احدیت جمع جمیع اسماء و صفات و معرّف مقام مقدس حق تعالی به تمام شؤون و تجلّیات است.»12

شب قدر اولیاء :
نخست باید دانست که معنای نزول قرآن در شب قدر چیست با اینکه می‌دانیم که قرآن کریم در مدّت بیست و سه سال به تدریج نزول یافته است در علّت آن می‌توان دو جهت را بیان داشت: 1. منظور از نزول در شب قدر همین سوره مخصوص باشد که در این صورت با نزول تدریجی قرآن منافاتی نخواهد داشت.
2. نظر دوم اینکه قرآن دو نزول داشته است. یکی نزول بصورت یکجا و دفعی که گفته‌اند تمام قرآن از لوح محفوظ یکدفعه به آسمان دنیا یا بیت المعمور نازل شده است دیگری نزول تدریجی که در مدت بیست‌وسه سال بر پیامبر گرامی فرود آمده است چنانکه در آیه شریفه می‌خوانیم: وَ قَال الّذینَ کَفَرُوا لَو لا نُزّلَ عَلَیهِ القُرآن جُمْلَهً واحِدَهً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ؛ کافران به اعتراض گفتند که چرا این قرآن یکجا برای پیامبر نازل نشد اینگونه شد تا ما ترا به آن دل‌آرام کنیم.13 که این نظر را مرحوم علامه طباطبایی در المیزان ذیل آیه شریفه 185 سوره بقره برمی‌گزینند.14 چرا شب قدر بدین نام نهاده شده است. در تفاسیر سه نظر ذکر شده است یکی اینکه شب قدرش گفته‌اند بخاطر قدر و منزلت بزرگی که این شب دارد دوم اینکه بخاطر کثرت نزول ملائکه در این شب زمین تنگ شود نظر سوم اینکه قدرش گویند چون مقدّرات انسانها تا سال آینده در این شب رقم می‌خورد و البته که انسان خود می‌تواند در بسیاری از این تقدیرات نقش داشته باشد فردی که در این شب به دعا و نیایش می‌پردازد و با تفکر و اندیشه به تصمیم و عزمی پولادین دست می‌یابد می‌تواند سرفصل جدیدی از زندگی با عزّت و الهی را برای خود بیافریند. این فرصتها در تمامی لحظات زندگی انسانها وجود دارد اما در این شب بیشتر و شاید رابطه نزول قرآن و شب قدر این باشد که انسان با تأمّل و درس گرفتن از قرآن می‌تواند در زندگی خویش تحوّل و تقدیری شگرف را بیافریند و چه قدر انسانها که سرنوشت آنها با شنیدن چند آیه و حتی یکی از آیات الهی تغییری اساسی یافته است. در اینجا به سه نمونه آن اشاره می‌کنیم:
1. اسعد بن‌زراره از اهل مدینه بود به هنگامی که شهر مدینه در آتش اختلاف و کینه می‌سوخت به مکه آمده تا با جمع سلاح و گرفتن حمایت از قریشیان خشم آنان را شعله‌ورتر سازد، پس ملاقات و گفتگو با پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و شنیدن آیات 152 و 153 از سوره انعام آنچنان تحول در او ایجاد شد که نه تنها خود مسلمان شد بلکه توانست مدینه را به عنوان پایگاه صدور اسلام آماده سازد و در نتیجه با ورود رسول گرامی اسلام به مدینه تاریخ و بشریت راه دیگری را پیمود.15
2. فضیل عیاض فردی عیّاش و بزهکار بود زمانی که در پی معشوق خویش از دیوار بالا رفت به هنگام شنیدن آیه شریفه «أَلَمْ یَأنِ للّذِینَ آمَنوا اَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللّه وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقّ؛ «آیا وقت و زمان آن نرسیده است که مؤمنان دلهاشان بیاد خدا و به آنچه از حق نازل شده خاشع گردد.»16 آنچنان تحت تأثیر جذبه آن قرار گرفت که فورا اظهار داشت «یا ربّ قد آن» خدایا زمان آن رسیده است و به سرعت از راه رفته بازگشت.17
3. شاعر اسپانیولی زبان معاصر و روزنامه‌نگار و محقق اسپانیایی رمز گرایش خویش به اسلام را این چنین بیان می‌دارد: زمانی پنج استاد مصری برای نوشتن تز دکترای خوب به «مادرید» آمدند… این استادان از من خواستند بعضی از سوره‌های قرآن را ترجمه کنم من هم سوره کوتاهی را انتخاب کردم که از یگانگی خداوند می‌گوید سوره توحید را، این سوره آنچنان زیبا بود و موسیقی داشت که برای من که یک شاعر بودم بسیار مهم بود همچنین سوره «حمد» را که در باره جهانی بودن خداوند است ترجمه کردم به این ترتیب بود که جهانی بودن و یگانگی خداوند مرا به این نتیجه رساند که این دین مردمی‌ترین و منطقی‌ترین دین برای از بین بردن ناآرامیها و مشکلات جوانان امروزی است.18 و اکنون این ما و این شب قدر که شب نزول قرآن است و شبی است که از هزار ماه برتر است آیا یادآوری آیه شریفه یا عِبادِیَ الّذینَ اَسْرَفُوا علی اَنفُسِهِمْ لا تَقنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللّه اِنَّ اللّه یَغفِرُ الذُّنوبَ جمیعا؛ ای بندگان که بر نفس خویش ستم کردید از رحمت خدا ناامید نشوید.19 ما را بر آستان حضرت دوست پایبند خواهد کرد و آیا ناله حضرت یونس که: لااِلهَ اِلاّ اَنتَ سُبحانَکَ اِنّی کُنتُ مِنَ الظّالِمین و به دنبال آن فَاسْتَجَبْنا لَهُ و نَجَّیناهُ مِنَ الغَمِّ20 و آیا نیایشی که آدم و حوّا نمودند و قرآن کریم آن را بیان می‌دارد: قالا رَبَّنا ظَلَمْنا اَنفُسَنا وَ اِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الخاسِرِین؛ گفتند پروردگارا ما به خویش ستم نمودیم و اگر تو ما را نیامرزی و مورد رحمت خویش قرار ندهی بیقین از زیانکاران خواهیم بود.21
آیا این آیات ما را تقدیری دیگر و سرنوشتی بهتر خواهد داد بستگی به درجه ایمان و تلاش ما دارد. قرآن کریم می‌فرماید: مؤمنان کسانی هستند که چون یاد خدا شود دلهاشان لرزان گردد و زمان تلاوت آیات الهی ایمانشان افزون گردد.22
امید آنکه زمان قرآن بر سر گذاشتن قرآن همچنان بر مغز و فکر ما حاکم شود و آن را قانون زندگی خویش در همه ابعاد آن بشناسیم.
اما اینکه شب قدر چه شبی است مطالب متفاوت بیان شده است از آن جمله اینکه شب قدر در دهه آخر ماه رمضان است و زمانی که راوی از امام صادق علیه‌السلام از شب قدر سؤال می‌کند می‌فرماید: طلب کن آن را در نوزدهم و بیست و یکم و بیست‌و سوم23 و در نقل دیگری فقط شب بیست و سوم ذکر شده است.24 که می‌توان دو راه حل برای آن ذکر کرد که در اینصورت هیچگونه منافاتی با آن نخواهد بود یکی با استفاده از روایتی است که مرحوم مجلسی در بحارالانوار نقل می‌کند به اینکه هر سه شب در تقدیر امور نقش دارد در شب نوزدهم خداوند متعال جمع کند آنچه را که اراده نموده از تقدّم و تأخّر امور و در شب بیست و یکم امور با حکمت از یکدیگر ممتاز و مشخّص می‌گردد و در شب بیست و سوم امور حتمیّت می‌یابد که دیگر تغییری در آن راه نخواهد یافت.25
راه حل دوم بیانی است که امام خمینی آن را ارائه می‌کنند ایشان می‌نویسند: «بدان که از برای لیله‌القدر چنانچه حقیقت و باطنی است که به آن اشاره شد از برای آن صورت و مظهری است بلکه مظاهری است در عالم طبع و چون مظاهر ممکن است در نقص و کمال فرقها کند از این جهت ممکن است بین اقوال و اخباری که در باب تعیین لیله‌القدر وارد شده است جمع نمود به اینکه تمام آن لیالی شریفه که در باب تعیین لیله القدر وارد نشده است جمع نمود به اینکه تمام آن لیالی شریفه که در روایات است از مظاهر لیله القدر است الاّ آن که بعضی با بعضی در شرافت و کمال مظهریّت فرق دارد.»26 رحمت من برای کسی است که به فقرا در شب قدر رحم کند.

نزول ملائکه در شب قدر
در آن شب فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان از برای هر فرمانی یا هر کاری فرود می‌آیند: سلامت و خیر تمامی شب قدر را فرا گرفته است. ملائکه پیاپی نازل می‌گردند نزول و پیام سلامت آنها برای انسانهای وارسته است اما پیشوایان ضلالت و گمراهی و انسانهای ناپاک فقط بهره از شیطان دارند که افکار الحادی و ضدّ دین را بر آنان القا می‌کنند چنانکه در قرآن کریم می‌خوانیم: هَلْ اُنَبِّئُکُمْ علی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطینْ ـ تَنَزّل علی کُلِّ اَفّاکٍ اَثیمٍ؛ آیا می‌خواهید شما را آگاه سازم که شیاطین بر چه کسانی نازل می‌شوند شیاطین بر هر شخص بسیار دروغگو و بدکار نازل می‌شوند.27
و چنانکه در آیه دیگری می‌فرماید: وَ اِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ اِلی اَوْلِیائِهم؛ شیاطین به دوستان خود افکار خویش را القا می‌کنند.28
و در روایتی از امام باقر علیه‌السلام می‌خوانیم که شب و روزی نیست مگر آنکه شیاطین و جنّ پیشوایان گمراهی را دیدار می‌نمایند تا شب قدر که به اندازه ملائکه‌ای که بر پیشوایان هدایت نازل می‌شود شیاطین بر رهبران گمراهی وارد می‌گردند و اندیشه‌های نادرست و دروغین را بسویشان گسیل می‌دارند.29

اما اینکه روح کدامین فرشته است؟
بعضی مفسّرین می‌گویند نام جبرئیل است قرآن کریم از او به روح یاد شده ایت و می‌فرماید نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَمینْ.30 اما آنچه در دعای سوم صحیفه سجادیه آمده است اینکه روح غیر از جبرئیل است آن بزرگوار در صلوات بر آنان چنین بیان می‌دارد: و جبرئیل که امین بر وحی توست و مطاع در آسمانها و ارجمند در پیشگاه تو و مقرّب در نزد توست و روح که موکّل و گماشته بر فرشتگان حجابهاست. بدین ترتیب می‌توان گفت که ملائکه و روح که یکی از ملائکه بزرگ الهی است در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند و سلامت و برکت را تا سپیده‌دمان نثار زمینیان می‌کنند روایات، سوره شریفه قدر دلیلی بر امامت در همه زمانها گرفته شده است که این هدف را تعقیب می‌کند که شب قدر همواره وجود دارد به دلیل آیه شریفه «فیها یُفْرَقُ کلُّ اَمْرٍ حَکیم31 که دلالت بر استمرار ممتاز شدن امور حکیمانه دارد و از طرفی نزول ملائکه برای بیان تأویل و مصادیق آیات است که تا سال آینده واقع خواهد شد و چون بیان این تأویلات و مصادیق فردی را می‌طلبد که بر او عرضه شود و حلّ اختلافات اعتقادی مردم را بر مبنای آن عهده‌دار شود آن فرد امام معصوم است که آن‌ها را دریافت می‌دارد که با توجه به اینکه نقل آن بطول می‌انجامد از ذکر آن خودداری می‌کنیم و علاقه‌مندان را به مطالعه اصول کافی ذیل تفسیر سوره قدر دعوت می‌نماییم در پایان روایتی را که بیانگر جایگاه عظیم اعمال نیک در شب قدر است نقل می‌کنیم به امید آنکه توفیق الهی زاد راهمان شود: سید ابن‌طاووس در کتاب خویش از پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نقل می‌کند که موسی عرضه داشت الهی من قرب تو را خواستارم فرمود قرب من برای کسی است که در شب قدر بیدار باشد. عرضه داشت الهی رحمت تو را می‌خواهم فرمود: رحمت من برای کسی است که به فقرا در شب قدر رحم کند گفت خدایا من گذشتن از صراط را می‌خواهم فرمود: این برای فردی است که در شب قدر صدقه بدهد. گفت خدایا نجات می‌خواهم فرمود: این برای شخصی است که در شب قدر استغفار کند گفت خدایا خوشنودی تو را می‌خواهم فرمود: خشنودی من برای کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بخواند.32

پی نوشت :

1 ـ دیوان حافظ.
2 ـ بحارالانوار، ج 91، ص 99؛ مناجات شعبانیّه و مفاتیح الجنان، اعمال ماه شعبان.
3 ـ تفسیر برهان سوره قدر، حدیث 22.
4 ـ بحارالانوار، ج 43، ص 65.
5 ـ تفسیر برهان سوره قدر، حدیث 1.
6 ـ سوره هود، آیه 1.
7 ـ سوره احقاف، آیه 2.
8 ـ سوره فصّلت، آیه 41.
9 ـ سوره عبس، آیه 14 و 15.
10 ـ سوره شعراء، آیه 193.
11 ـ بحارالانوار، ج 89، ص 107.
12 ـ آداب الصّلاه، ص 321.
13 ـ سوره فرقان، آیه 32.
14 ـ المیزان، ج 2، ص 14.
15 ـ بحارالانوار، ج 19، ص 8.
16 ـ سوره حدید، آیه 16.
17 ـ سفینه البحار، ج 2، ص 369.
18 ـ مجله حضور، شماره نوزدهم، ص 27.
19 ـ سوره زمر، آیه 53.
20 ـ سوره انبیاء، آیه 87.
21 ـ سوره اعراف، آیه 23.
22 ـ سوره انفال، آیه 2.
23 ـ وسائل الشیعه، ج 7، کتاب الصوم، باب 32.
24 ـ بحارالانوار، ج 95، ص 160.
25 ـ بحارالانوار، ج 95، ص 144.
26 ـ آداب الصّلاه امام خمینی، ص 331، مؤسسه نشر آثار.
27 ـ سوره شعرا، آیه 221 و 222.
28 ـ سوره انعام، آیه 121.
29 ـ اصول کافی، ج 1، ص 253. «فی شأن انا انزلناه»، ح 9.
30 ـ شعراء، آیه 193.
31 ـ سوره دخان، آیه 2.
32 ـ بحارالانوار، ج 95، ص 145.