ولایت و امامت اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ به ویژه حضرت امام علی ـ علیه‌السلام ـ در آیات متعدد قرآن کریم مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است. در آیهٔ 67 سورهٔ مائده که به آیه تبلیغ معروف است، خداوند متعال به پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ دستور ابلاغ امامت و ولایت حضرت علی بن ابیطالب را پس از خویش می‌دهد و می‌فرماید: “یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرین” ؛ ای پیامبر آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملاً ]به مردم[ برسان و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای، خداوند تو را از )خطرات احتمالی( مردم، نگاه می‌دارد و خداوند جمعیت کافران ) لجوج( را هدایت نمی‌کند.
حضرت امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: “خداوند متعال به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ وحی کرده بود که علی را جانشین خود گرداند، ولی نگران بود که این کار بر گروهی گران آید، تا اینکه این آیه نازل شد …”1
بنابراین، آیه یاد شده به مناسبت ولایت امام علی ـ علیه‌السلام ـ و دستور ابلاغ آن به پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شده است. برخی از مفسران اهل تسنن معتقدند که آیهٔ یاد شده دربارهٔ روز غدیر خم به مناسبت ولایت و امامت امام علی ـ علیه السّلام ـ بر پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شده است.2 همهٔ مفسران شیعه نیز معتقدند که بر اساس روایات فراوان، آیهٔ یاد شده دربارهٔ روز غدیر و به مناسبت ولایت و امامت حضرت امام علی ـ علیه السّلام ـ بر پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شده است.3
از جمله آیات دیگر مورد اشاره، آیهٔ سوم سورهٔ مائده است که معروف و مشهور به آیه اکمال می‌باشد. خداوند متعال در آیهٔ یاد شده می‌فرماید: “… الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا …” امروز کافران از [زوال] آیین شما، مأیوس شدند. بنابراین از آن‌ها نترسید و از [مخالفت] من بترسید، امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین [جاودان] شما پذیرفتم …
کافران و منافقان اسلام را قائم به شخص پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌دیدند، و منتظر بودند که با از میان رفتن آن حضرت، وضعیت به حالت قبل از اسلام برگردد، هنگامی که دیدند با معرفی مردی که از نظر علم و تقوا و شجاعت و عدالت و قدرت و … بعد از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بی نظیر بود، مأیوس شدند.
بر اساس عقیدهٔ تمام مفسران شیعه، و برخی از مفسران اهل تسنّن آیه 3 سورهٔ مائده (آیهٔ اکمال) در روز غدیر خم و به مناسبت معرفی امامت و ولایت امام علی ـ علیه‌السلام ـ بر پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شده است. چنان که خطیب بغدادی در تاریخ بغداد معتقد است که آیهٔ 3 سورهٔ مائده دربارهٔ ولایت حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ نازل شده است و پس از معرّفی آن حضرت به وسیلهٔ پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ خلیفهٔ دوم خدمت حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ رسید و عرض کرد: “بخ، بخ لک یابن ابیطالب اصبحت مولای و مولی کل مسلم …” مبارک باد، مبارک باد ای پسر ابیطالب مولای من و مولای همهٔ مسلمانان گردیدی …”4
در جریان غدیر خم در گرمای شدید پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ مردم را برای امر مهمی دعوت به توقّف کرد و بعد از خواندن خطبه ای با صدایی رسا و بلند فرمود: چه کسی از همهٔ مردم نسبت به مسلمانان از خود آنان سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و پیامبر داناتر است. پیامبر فرمود: خدا ولی و رهبر من است و من مولا و رهبر مؤمنانم و نسبت به آن‌ها از خودشان سزاوارترم. سپس فرمود: “فمن کنت مولاه فعلی مولاه” هر کس من مولا و رهبر او هستم، پس علی مولا و رهبر او است. و این سخن را سه بار فرمود. سپس به آسمان نگاه کرد و فرمود: خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن؛ محبوب بدار آن کسی که او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن کسی که او را مبغوض می‌دارد، یارانش را یاری کن و .. ؛ سپس فرمود: همهٔ حاضران این خبر را به غائبان برسانند، هنوز جمعیت متفرق نشده بود که فرشتهٔ وحی نازل شده و آیهٔ مبارک 3 سورهٔ مائده را بر پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ خواند. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: الله اکبر، همان خدایی که آیین خود را کامل کرد، و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از نبوت و رسالت من و ولایت علی ـ علیه‌السلام ـ پس از من راضی و خشنود گشت، در این هنگام جمعیت از جمله خلیفهٔ اول و دوم به امیر مؤمنان تبریک گفتند.5
بنابراین بر اساس روایات فراوان، در منابع اهل تسنن و تشیّع، آیهٔ سوم و آیه شصت و هفتم سورهٔ مائده، به مناسبت روز غدیر خم و جانشینی و ولایت حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ نازل شده است و شاهد گویایی بر به امامت و ولایت رسیدن حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ بعد از رحلت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌باشد.6
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. مرحوم طبرسی، تفسیر مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1379 ق، ج2، ص 156.
2. ناصر مکارم شیرازی و دیگران، نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1367 ش، ج 4، ص 258.
3. محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1397 ق، ج 5، ص 173.
پی‌نوشت‌ها:
1. ر.ک: مرحوم طبرسی، مجمع البیان بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1379 ق، ج 2، ص 222.
2. ر.ک: جلال الدین السیوطی، الدر المنثور، بیروت، دار المعرفه، الطبعه الاولی، 1365 ق، ج 2، ص 298.
3. ر.ک: مرحوم طبرسی، مجمع البیان، همان، الجمعه العروس الحویزی، نور الثقلین، قم، مطبعه العلمیه، ج1، ص 652، علامه سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1379 ق، ج 6، ص 42 و …
4. ر.ک: ابوبکر احمد بن علی الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج8، ص 284.
5. ر.ک: محمّد بن یعقوب کلینی، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365 ش، ج1، ص 420.
6. برای آگاهی بیشتر ر.ک: الذهبی، سیر اعلام النبلاء، الطبعه التاسعه، 1413 ق، ج 19، ص 328، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، قم، مؤسسه و نشر فرهنگ اهل بیت، بی تا، ج 2، ص 39، علامه مجلسی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404 ق، ج30، ص 12.
7. ر.ک: شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ق، ج27، ص 33.
