نویسنده: بردلی هوکینز
ترجمه ی: محمدرضا بدیعی

با در نظر گرفتن اهمیت همیشگی مراقبه، شگفت آور نیست که راهبان در دیگر قسمت های قلمرو بودایی، فنون مراقبه ای متناسب با مقتضیات جوامع خاص خود را پدید آوردند. یکی از بنیادی ترین این مکتبها، شکلی است از آیین بودا که در غرب تحت اصطلاح کلی ذن (1) مشهور است. از بعضی جهات، یک صومعه ی بودایی ذن، احساسی نسبت به مراقبه دارد که به نحوی چشمگیر با آنچه به صومعه ی بودایی تره واده تعلق دارد، شبیه است. در مورد مفهوم آرامش و هدف اصلی، احساس یکسانی وجود دارد، اما از بسیاری جهات دیگر، یک فرق واقعی نیز وجود دارد؛ حتی راهبان متفاوت به نظر می رسند. مانند سایر خویشاوندان تره واده ای خود، آنها هم سرشان را از ته می تراشند، اما به جای پوشیدن رداهای نارنجی، این راهبان، رداهایی به رنگ سیاه بر تن می کنند که بیشتر با آب و هوای سردتر شمال شرقی آسیا متناسبند.
یک مثال مناسب از هر دو این شباهتها و تفاوتهای میان راهبان سری لانکایی و ژاپنی را در صومعه ی مرکزی سوتو (2) ذن ایهی – جی (3) می توان مشاهده کرد. این صومعه در 1243 م. توسط دگن استاد کبیر ذن ژاپنی بنیاد نهاده شد. صومعه ی مزبور که در میان کوه های منزوی و پر فراز و نشیب پوشیده از جنگل غرب ژاپن بنا شده، هنوز هم به سبب سختی دوره ی آموزشی انضباطی اش مورد توجه است. شخص می تواند تأثیر نمایانی را که ذن بر درون گرایی (4) داخلی خود معماری صومعه نهاده است، ملاحظه کند. ایهی – جی با دیواری سفید که فقط یکی دو در دارد و به طور نوبتی بسته و کلون شده اند، محصور گردیده است. اما موقعی که شخص به درون صومعه رخصت ورود پیدا می کند، یک دنیای جدید کامل به روی او گشوده می شود.
مانند بیشتر صومعه های سنتی ژاپنی، ایهی – جی در پیرامون یک ردیف حیاط بنا شده است. این حیاطها اغلب دارای باغچه هایی کوچکند، که یا در آنها درخت و گل و گیاه کاشته اند یا به طور نمادین به وسیله ی کنار هم چیدن انتزاعی قطعه های سنگ و شن تزیین شده اند. اتاقها را به وسیله ی حایلهایی از کاغذ برنج (5) از هم مجزا شده اند و کفشان را با تاتامی (6) حصیری که بوی خاصی در اتاق ایجاد می کند، مفروش کرده اند. این اتاقها معمولاً فاقد مبلمان هستند، و فقط چند تشکچه دارند. در شب، موقعی که رختخوابها را از کمدهای دم دست بیرون می آورند و بر زمین پهن می کنند، از همین اتاقها به جای خوابگاه استفاده می کنند. یگانه تزیین اتاق ممکن است یک تاقچه ی کوچک دیواری باشد که در آن تصویری را که با مرکب ترسیم شده، آویخته باشند، یا ممکن است یک ضرب المثل پر مغز آیین ذن باشد که به وسیله ی قلم مویی لطیف با مرکب خوشنویسی شده است. در برابر اینها یک گلدان کوچک را با چند گل بدقت آراسته شده، قرار داده اند.
این سادگی بی پیرایه برای ایجاد یک فضای ساکت و آرام که برای به مراقبه نشستن مناسب است، در نظر گرفته شده است. بسیاری از راهبانی که دوره ی آموزشی را در صومعه طی می کنند، فقط مدت زمان نسبتاً کوتاهی در آنجا به سر خواهند برد. در ژاپن مجاز بودن راهبان برای ازدواج مرسوم شده است، این امر در اکثر مذاهب آیین بودا جایز نیست. همچنین برای پسران، به ارث بردن موقعیت و مقام پدران خویش به عنوان رؤسای معبدهای ذن محلی پراکنده، در سراسر ژاپن به صورت سنت درآمده است. اما برای تحقق یافتن چنین امری، آنها باید اثبات کنند که به حد معینی از مهارت در مراقبه نایل آمده اند. رسیدن به چنین حدی مستلزم گذراندن دو یا سه سال دوره ی آموزشی در محیط رهبانی است. فقط چند نفری از راهبان تمام زندگی شان را به جست و جو برای رسیدن به روشن نگری و سراسر عمرشان را به اقامت و ماندن در صومعه اختصاص می دهند.
برنامه ی زمان بندی شده ی دوره ی آموزشی در ایهی – جی برای شخص علیل المزاج مناسب نیست. راهبان در کشورهای تره واده ای، تمایل دارند که محل زندگی مجزای خاص خود را داشته باشند؛ در صومعه های ذن، راهبان معمولاً در خوابگاه ها زندگی می کنند. راهبان پیش از طلوع آفتاب از خواب بیدار می شوند و با آب سرد استحمام می کنند، سپس به اتاق زیارتگاه می روند و مراسم نیایش صبحگاهی را برگزار می کنند. بسیاری از اروپاییان و امریکاییان گمان کرده بودند که ذن آیینی فاقد مناسک عبادی و کتب مقدس است. علت این امر آن بود که قدیمی ترین نویسندگانی که به زبان اروپایی درباره ی ذن مطالبی نوشته اند، بر مراقبه توجه کرده اند، اغلب در ارتباط با همین موضوع است که آنها از سایر جنبه های آیین ذن غافل مانده یا توجهی نشان نداده اند. در واقع، همان طور که در دیگر مکتبهای آیین بودا معمول است، ذن دارای مناسک پیچیده و متنوع فراوانی است که برای بزرگداشت و ادای احترام نسبت به بودا در نظر گرفته شده اند.
اما کارورزان واقعی ذن، از تمام این اعمال برای ژرفتر ساختن مراقبه ی خود استفاده می کنند. موقعی که یک راهب ذن به حمام می رود، یا مشغول خوردن غذاست، یا آماده ی رفتن به بستر است، هر کدام از این اعمال، یکی از مناسک مقرر شده به شمار می آید. در واقع، سراسر زندگی راهب ذن با این گونه مناسک مشخص می شوند. باید به خاطر داشت که این مناسک به خودی خود مهم تلقی نمی شوند، بلکه به آنها به عنوان وسیله ای برای نیل به هدف نگاه می کنند. هدفشان، مانند قاعده ی انضباط راهبان تره واده ای، عبارت است از برانگیختن توجه راهب به طوری که او هشیارانه نسبت به هر کاری که انجام می دهد، واقف و آگاه باشد. این « توجه کردن » را هشیاری می نامند و همواره در آیین بودا به عنوان یکی از راههای اولیه ی رسیدن به روشن نگری مورد نظر بوده است.
بعد از نیایش صبحگاهی، راهبان ایهی – جی، نخست لحظاتی را به مراقبه می پردازند که بین یک تا یک و نیم ساعت طول می کشد. اولین چیزی که مراقبه کنندگان فرا می گیرند، حالت نشستن صحیح برای مراقبه است. این حالت، نشستن روی زمین به صورت چهار زانوست که به حالت نیلوفر آبی (7) شهرت دارد. با نشستن بر یک بالشتک، سُرین بالا می آید که در نتیجه ی آن، پشت صاف می ایستد و سر حالتی افراشته به خود می گیرد و دستها هم روی دامن قرار می گیرند.
** تصویر:

مراقبه ی ذن دو روش اساسی دارد: روش نخست، که در مکتب سوتو عمل می شود، عبارت است از تخلیه کردن ذهن و رسیدن به یک حالت مراقبه ای ژرف؛ این امر از راه فنونی مانند توجه کردن شخص به تنفس خویش انجام می گیرد. اگر شخص عمیقاً به اندازه ی کافی به درون این حالت مراقبه ای نفوذ کند و دستور کارورزان سوتو را رعایت کند، به ادراک حقیقی طبیعت واقعیت و از این رهگذر به روشن نگری خواهد رسید. روش دوم، که در مکتب رینزایی (8) عمل می شود، دارای هدف یکسان است. این مکتب از سوتو در استفاده اش از گوآن ها (9) متفاوت است. یک گوآن نوعی معما (10) ست که به نظر می رسد پاسخ منطقی نداشته باشد. فایده ی این تمرین، استفاده از گوآن برای گذشتن از منطق مادی ثنوی (11) و رسیدن به شناخت طبیعت حقیقی واقعیت است.
بعد از مراقبه، راهبان سرانجام می توانند چیزی بخورند. رژیم غذایی در یک صومعه ی ذن به گیاهخواری گرایش دارد. برخلاف راهبان ترده واده، که مجازند به شرطی که حیوانی را مخصوصاً به خاطر آنها ذبح نکرده باشند، گوشت بخورند، راهبان ذن نباید پروتئین حیوانی مصرف کنند؛ به این دلیل است که این همه بر خوردن پروتئین های گیاهی مانند آنچه در کره ی سویا وجود دارد و هماهنگی مناسب انواع غذاهای مختلف تأکید می شود. این نوع رژیم غذایی در اروپا و امریکا به عنوان رژیم غذایی سالم رایج شده است. همچنین راهبان مجاز نیستند، دست کم در موقعی که دارند به دیگران آموزش می دهند، سیگار بکشند یا نوشابه ی الکلی مصرف کنند. مانند تمام فعالیت های دیگرشان، غذا خوردن و تمیز کردن پس از آن، به نحوی آگاهانه، و توأم با رعایت آیین و مناسک دینی انجام می گیرد. آنها، بعد از صرف صبحانه، تا اواسط بعد از ظهر، موقع صرف کردن غذای بعدی، به تمرین مراقبه ی بیشتری تن در می دهند. آنگاه، آنها برای محفاظت از صومعه و اشیای معدود متعلق به خود از همدیگر جدا می شوند. در پایان روز نزدیک به غروب، دعا و نیایش دیگری برگزار می شود. بعد از این، راهبان مجازند بخوابند، یا اگر مایل باشند، به مراقبه ی مخصوص به خود در شب ادامه دهند.

پی‌نوشت‌ها:

1- Zen.
2- Soto.
3- Eihei-ji.
4- Introspection.
5- Rice paper.
6- Tatami.
7-Lotus position.
8- Rinzai.
9- Koans.
10- Riddle.
11- Dualistic mundane logic.
منبع مقاله :
هوکینز، بردلی؛ (1392)، آیین بودا، ترجمه ی محمدرضا بدیعی، تهران: نشر امیرکبیر، چاپ پنجم