مؤلف: جواد امین خندقی

آیین بودا (1) یکی از قدیمی ترین کیش های هندی است که در تاریخ هندوستان و حتی دیگر کشورها تأثیرگذار بوده است. این آیین حدود 2500 سال پیش براساس تعالیم شاهزاده ای متعلق به هند شمالی ( نپال امروزی ) به نام « سیدارته گئوتَمه » (2) شکل گرفت. او در جست و جوی حقیقت زندگی، قصر پدر را ترک گفت و به گروهی مرتاض پیوست. پس از مدتی که از همراهی با مرتاضان نتیجه نگرفت، خود به مراقبه (3) مشغول شد و سرانجام راهی به رهایی از چرخه ی سنساره (4) ( تناسخ ) یافت. راه او از مرتاضان متعادل تر بود و هم زمان با کشف این راه به بیداری درون، روشن شدگی (5) و نیروانه (6) رسید و از این رو به « بودا » (7) ملقب شد. بعد از او دیگران و در مکاتب مشابه آیین وی را ادامه دادند. بودیسم از زمینه ها و مایه های رازگونه معنوی و عرفانی برخوردار است و همین رازوارگی و عرفانی بودن، ماندگاری آن را تضمین کرده است.
این آیین به صورت های گوناگونی در فیلم ها نیز دیده می شود. یکی از دو شخصیت اصلی فیلم « دوست داشتن انابل » (8) با آن که در مدرسه ی مذهبی کاتولیک درس می خواند؛ اما حقیقتِ آرامش بخش را در آیین بودا یافته است.
فیلم «‌ بودای کوچک » (9) آموزه های بودا همچون تناسخ، طریقت بودا، قوانین هشت گانه و نیروانا را به تصویر می کشد و سعی در تبیین این مفاهیم دارد. هم چنین این فیلم، زندگی بودا را با تمام فراز و نشیب هایش نشان می دهد. فیلم « کوندون » (10) نیز با محوریت زندگی و اندیشه های « دالایی لامای چهاردهم » به تبیین اندیشه های بودا می پردازد.
فیلم « هفت سال در تبت » (11) تحول شخصیتی را به سبب تأثیر آیین بودا نشان می دهد. در این فیلم، نگرش شخصیت اصلی داستان پس از آشنایی با دالایی لاما و آیین تغییر می کند و متحول می شود و گرایش های مثبتش افزایش می یابد. داستان فیلم « بهار، تابستان، پاییز، زمستان… و بهار » (12) سیر زندگی یک استاد و شاگرد بودایی و مفاهیم آیین بودا را به تصویر درمی آورد.
از منظر فیلم « 2012 » (13) برترین مکتب، آیین بودا است. در داستان فیلم، اتفاقات فراوان طبیعی و آخرالزمانی رخ می دهد. هنگام وقوع بلایا همه ی ادیان و انسان ها در هیاهو هستند و آرامش تنها در شخصیت راهب بودایی دیده می شود. او در آخرین لحظات زندگی، هنگامی که سونامی بسیار بزرگی به سمت او می آید، بدون هراس، آخرین وظیفه خود را انجام می دهد و ناقوس آخرالزمان را به صدا درمی آورد. پوستر اصلی فیلم، همین صحنه را به صورت یکی از مهم ترین بخش های فیلم به نمایش کشیده است. هم چنین راهب بودایی نوه ی خود را برای نسل های آینده به کشتی نجات یافتگان می فرستد تا نماینده ی بودیسم در آینده ی بشر باشد.
در مجموعه فیلم های « ماتریکس » و انیمیشن « انیماتریکس » آیین بودا نقش اساسی در روند داستان دارد. برای نمونه در انیمیشن، هنگام جنگ انسان ها و ماشین ها راهب های بودایی برای سربازان دعا می خوانند، منجی فیلم و کسانی که او را همراهی می کنند از هنرهای رزمیِ شرقی استفاده می کنند و همواره لباس هایی شبیه بودائیان دارند. منجی برای حل مشکلاتش به پیش گویی مراجعه می کند که بچه های نزد او لباس بودایی پوشیده اند و از آموزه های بودا سخن می گویند. کارگردانان این مجموعه در مصاحبه ای به تأثیرپذیری از آیین بودا تصریح کرده اند. (14)
فیلم « لبه ی تیغ » (15) که دو بار تا به حال ساخته شده، فردی را از غرب به تصویر می کشد که دچار مشکلات روحی فراوان است و سؤالات بی پاسخی درباره زندگی و هستی دارد. او برای حل مشکلات و رسیدن به پاسخ سؤال هایش، سفری طولانی را آغاز می کند تا در نهایت آن چه می خواهد در آیین بودا می یابد.
فیلم « معبد شائولین » (16) برخی آموزه های بودا و سلوک عملی بودایی را در معبد شائولین نشان می دهد. در فیلم « زن دیگر » هم پسر بچه ای میان ادیان مختلف بررسی می کند و آیین بودا را برترینِ آن ها می یابد.
پس از ذکر نمونه ها نیاز است نگاهی به این آیین داشته باشیم. آموزه های آیین بودا با چالش ها و اشکالات مهمی به شرح زیر روبرو است: (17)
1. بودا با صراحت تمام هرگونه تفکر غامض و پیچیده ی فلسفی را نفی می کند و فلسفه را راه نجات بشر نمی داند. الهیات و فلسفه نزد بودا جایگاهی ندارد. در عوض بودا مدعی است که فقط در پی رنج و درد بشر است و می خواهد نیازهای انسان را بازشناسی کند و آلام او را کاهش دهد. با نگاهی به تاریخ می بینیم که افرادی در دوره های مختلف زمانی، فلسفه یا متافیزیک را نفی کرده اند؛ ولی در نهایت،نظامی فلسفی ایجاد کرده اند. چند پرسش جدی در این باره مطرح است که آیا مکتب بودا درباره ی جهان، بینشی خاص دارد؟ آیا درباره انسان و آینده او نگرشی خاص دارد؟ و سؤالاتی از این قبیل که اگر جواب آن ها منفی باشد نمی تواند ادعا کند که می خواهد رنج و آلام بشری را کاهش دهد و نمی تواند چیزی به عنوان راهی برای وصول به نیروانه یا قوانینی همچون سمساره یا کرمه ارائه دهد؛ چرا که تمام این ها متضمن و مستلزم جهان بینی، انسان شناسی و معرفت شناسی خاصی است که این مجموعه چیزی جز نظام فلسفی و تفکر الهیاتی نیست.
2. بودا با این تصور که انسان، آزاد است و می تواند آینده ی خود را هرگونه که می خواهد بنا کند، تقدیر جهان را منتفی می داند. این عقیده، ریشه در عدم اعتقاد او به ادیان و خدای ابراهیمی دارد. وی در این مسئله جانب انسان را می گیرد و با دیدی کاملاً اومانیستی، نقش خدا را در تدبیر جهان نادیده می پندارد.
3. مهم ترین بخش تعالیم اخلاقی عرفانی بودا چهار حقیقت جلیل است که محور آن رنج بشری است. او با اصالت بخشی به درد و رنج، راه کارهایی ارائه می دهد. او مهم ترین خصوصیت انسان را، در رنج بودن، می داند. اکنون این سؤال مطرح می شود که آیا انسان هیچ خصیصه ای دیگر ندارد و فقط در رنج خلاصه می شود؟!
4. بودا از یک سو خودیت را نفی می کند و از سوی دیگر مدافع تناسخ است. لازمه ی پذیرش تناسخ، اعتقاد به وجود خود است؛ چرا که اگر روح از کالبدی جدا و به کالبد دیگر منتقل شود و این امر دائماً در جریان باشد، مستلزم آن است که خودیت انسان باقی باشد.
5. در نظام بودایی جایی برای خدا و اعتقاد به او وجود ندارد و بودیسم یک نظام سکولار است.
6. در میان نمونه های یاد شده اشاره ای به « دالایی لاما » هم شد. در مکتب او علاوه بر پنج نکته ی یاد شده می توان گرایش به رسیدن به آرامش و شادی کاذب و بی هدف، پلورالیسم و پراگماتیسم امریکایی را نیز مشاهده کرد. (18)

پی‌نوشت‌ها:

1. ر.ک: ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، صص 176-187، فعالی، محمدتقی، آفتاب و سایه ها، صص 43-51 و جعفری، ابوالقاسم، منجی موعود در آیین بودا، صص 13-24.
2. Siddhartha Gautama
3. Meditation ( Jh?na )
4. Sams?ra
5. Enlightenment ( Bodhi )
6. Nibb?na
7. Buddha
8. Loving Annabelle
9. Little Buddha
10. Kundun
11. Seven Years in Tibet
12. Spring, Summer, Fall, Winter.. and Spring
13. 2012
14. Too many theories, too much overinterpretation?, Interview the Wachowski Brothers, Matrix Explained site.
15. The Razor”s Edge
16. The Shaolin Temple
17. ر.ک: فعالی، محمدتقی، آفتاب و سایه ها، صص 51-57.
18. ر.ک: فعالی، محمدتقی، آفتاب و سایه ها، صص 198-200.
منبع مقاله :
امین خندقی، جواد؛ (1391)، دین و سینما، آموزه های اخلاقی و ارزشی؛ بررسی و تحلیل بیش از سیصد فیلم؛ قم: ولاء منتظر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چاپ اول