الکافی
کتاب «الکافی » تالیف شیخ محمد بن یعقوب کلینی بغدادی – در گذشته به سال 328 ه.ق – است.
در کتاب «تاج العروس » زیر واژه «کلان » چنین نوشته شده است:
«ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی از فقیهان و عالمان بزرگ شیعه در عهد خلافت المقتدر بالله عباسی بوده و به جهت ورودش به ناحیه «درب السلسله » در بغداد، سلسلی لقب یافته است ».او به سال 327 ه.ق در ناحیه «درب السلسله[1] » و نیز در «صور[2]» وایت حدیث می کرد.
شیخ طوسی گفته است:
شیخ کلینی قابل اعتمادترین و استوارترین دانشمند در علم حدیث بود که کتاب «الکافی » را در طول بیست سال تصنیف کرد و به سال 328 ه.ق درگذشت.
نجاشی گفته است:
شیخ کلینی به سال 329 ه.ق – سال پراکندگی ستارگان[3] – وفات یافت و ابو قیراط، محمد بن جعفر حسینی بر جنازه وی نماز گزارد و در آرامگاهی که در «باب الکوفه » است، به خاک سپرده شد.ابن عبدون گفته است:
من قبر او را در جاده طائی دیده ام که تخته سنگی بر روی آن نهاده شده و بر آن تخته سنگ نام وی و پدرش نوشته شده است.
ابو علی در کتاب «منتهی المقال » گفته است:
آرامگاه شیخ کلینی در تکیه مشهور مولوی در ناحیه شرقی بغداد واقع شده که زیارتگاه خاص و عام است و بر نمای بیرونی آن پنجره ای کار گذاشته شده که در سمت چپ عابری که به قصد ورود به شهر از روی پل[4] می گذرد، قرار گرفته است.
تالیفات شیخ کلینی
تالیفات شیخ کلینی عبارتند از:
1- کتاب «رسائل الائمه » – درود بر آنان – که سید – بن طاووس مطالبی از آن را در کتاب «کشف المحجه » آورده است.
2- کتاب «الرد علی القرامطه ».
3- کتاب «ما قیل فی الائمه من الشعر».
4- کتاب «الرجال ».
5- کتاب «تعبیر الرؤیا».
6- کتاب «الکافی ».علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذریعه »، ج 17، ص 245 به توصیف کتاب «الکافی » پرداخته و چنین گفته است:
این کتاب یکی از مهمترین کتابهای چهارگانه است که مبتنی بر اصول قابل اعتماد است و کتابی همانند آن در نقل و روایت احادیث از پیامبر اکرم و امامان – درود خدا بر آنان – به رشته تحریر در نیامده است.
این کتاب مشتمل برسی و چهار رساله و سیصد و بیست و شش باب است که شیخ کلینی آن را در دوران غیبت صغرای امام زمان – درود بر وی – در طول مدت بیست سال تالیف کرده است.
کتاب مذکور دارای سه بخش است:
1- اصول کافی 2- فروغ کافی 3- روضه کافی
بر این کتاب شروح و حواشی و تعلیقات بسیاری نیز نوشته شده است.
شیخ یوسف بحرانی در کتاب «لؤلؤه البحرین »، ص 394 مجموع احادیث کتاب «الکافی » را به ترتیب زیر چنین ذکر کرده است:
5077 حدیث صحیح.
144 حدیث حسن.
1118 حدیث موثق.
302 حدیث قوی.
9480 حدیث ضعیف.
بنابر این کتاب «الکافی » مجموعا 16121 حدیث دارد و نسخه های خطی آن نیز بسیار است.کهن ترین نسخه ای که من از این کتاب دیده ام، نسخه موجود در کتابخانه مدرسه علمیه نواب در شهر مقدس مشهد است که به خط علی بن ابی المیامین (ظ) علی بن احمد بن علی بوده و به سال 675 ه.ق در شهر واسط نگارش یافته است و هم اکنون نیز در میان میکرو فیلم های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 5156 یافت می شود[5] .
کتاب «الکافی » چندین بار در ایران و هند به چاپ رسیده است، از جمله:
الف – در لکهنو به سال 1302 ه.ق.
ب – در ایران به سال 1278، 1281، 1311، 1315، و 1374 ه.ق.
ج – اخیرا نیز به سال 1381 ه.ق در هشت مجلد به سرمایه کتابخانه اسلامیه به زیور طبع آراسته شده است.همچنین دکتر حسین علی محفوظ شرح حال مفصلی از شیخ کلینی نوشته است که در آغاز کتاب «الکافی » چاپ شده و نیز به صورت جداگانه تحت عنوان «سیره الکلینی » انتشار یافته است.
من لا یحضره الفقیه
کتاب «من لا یحضره الفقیه » تالیف شیخ محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی – در گذشته به سال 381 ه.ق – است.
علامه حلی درباره وی چنین گفته است: «شیخ و فقیه ما و زعیم مذهب شیعه در خراسان که مردی کهنسال بود و همه مشایخ شیعه از او پیروی می کردند، به سال 355 ه.ق وارد بغداد شد.او از فقیهان عالیقدر، حافظان حدیث، عالمان علم رجال و راویان اخبار به شمار می رفت که در حفظ حدیث و کثرت دانش میان اهالی قم بی نظیر بود.وی در حدود سیصد تالیف داشته و به سال 381 ه.ق در شهر ری در گذشته است.
علامه سید بحر العلوم درباره او نیز گفته است:
«محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی یکی از شخصیتهای بزرگ شیعه و رکنی از ارکان شریعت اسلام و سرآمد محدثان بود که در روایت حدیث از امامان راستین – درود بر آنان – صداقت داشت.او از برکت دعای امام – زمان – درود بروی – دیده به جهان گشود و بدان جهت به درجاتی عالی از فضل و کرامت نائل آمد و امام در توقیعی که از ناحیه مقدسش صادر شده بود، وی را چنین توصیف کرده است:
«صدوق فقیهی بزرگوار است که خداوند مردم را به وسیله او بهره مند می گرداند».
تالیفات شیخ صدوق
پاره ای از تالیفات شیخ صدوق عبارتند از:
1- کتاب «علل الشرایع ».
2- کتاب «عیون اخبار الرضا». – کتاب «الامالی ».
4- کتاب «الخصال ».
5- کتاب «ثواب الاعمال ».
6- کتاب «من لا یحضره الفقیه ».
علامه سید بحر العلوم به توصیف کتاب «من لا یحضره الفقیه » پرداخته و چنین گفته است:
«این کتاب یکی از کتابهایی است که در شهرت و اعتبار به روشنایی روز می ماند.
محدث نوری نیز درباره کتاب مذکور گفته است:
«بسیاری از علماء، احادیث موجود در کتاب «من لا یحضره الفقیه » را از چند نظر بر احادیث مذکور در سه کتاب دیگر از کتابهای چهارگانه ترجیح داده اند، چه آنان اعتقاد داشتند که شیخ صدوق احادیث بسیاری را حفظ بوده و آنها را نیک ضبط کرده و در روایت تامل روا داشته است و نیز کتاب خود را پس از کتاب «الکافی » تالیف نموده و صحت احادیثی را که در کتاب آورده، تضمین کرده است، و نه تنها مانند دیگر مؤلفان قصد گردآوری همه احادیث روایت شده را نداشته، بلکه به ثبت احادیث پرداخته است که بدانها فتوی داده و بر صحت آنها حکم کرده است و با اعتقادی راسخ آنها را حجت میان خود و خدا می دانسته است ».
وی نام کتاب «من لا یحضره الفقیه » را از کتاب «من لا یحضره الطبیب » تالیف محمد بن زکریای رازی اقتباس کرده است.
شیخ صدوق این کتاب را در چهار مجلد تالیف نمود و محدث بحرانی احادیث مذکور در چهار مجلد را شماره کرده و مجموع آنها را 5963 حدیث در 446 باب به ترتیب زیر ذکر نموده است:
3913 حدیث مسند.
2050 حدیث مرسل.
نسخه های خطی این کتاب فراوان است که یکی از آنها نسخه مورخ سال 681 ه.ق در کتابخانه منچستر است، همچنانکه در صفحه 298 فهرست کتابهای خطی آن کتابخانه به سال 1934 م چاپ شده، آمده است.
البته من هنوز بدان نسخه خطی دست نیافته ام.
همچنین کتاب فوق الذکر چندین بار به چاپ رسیده است، از جمله:
الف – در لکهنوی هند به سال 1300 ه.ق.
ب – در تبریز به سال 1322 ه.ق.
ج – در تهران به سال 1372 ه.ق.
د – در نجف اشرف به سال 1377 ه.ق.
سید حسن خراسان شرح حال مبسوطی از شیخ صدوق نگاشته که به عنوان مقدمه جلد اول کتاب «من لا یحضره الفقیه » در سال 1377 ه.ق به زیور طبع آراسته شده است.
تهذیب الاحکام
کتاب «تهذیب الاحکام » تالیف شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن طوسی – در گذشته به سال 460 ه.ق – است.
علامه حلی درباره وی گفته است:
«شیخ الطائفه و زعیم و پیشوای شیعه دانشمندی عالیقدر و بلند مرتبت و مورد اعتماد و راستگو بوده که در علم اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام، ادب و جمیع فضائل انسانی سر آمد روزگار خویش به شمار می رفته است.وی در همه فنون اسلامی دست به تالیف زده و به تهذیب عقاید و اصول و فروع پرداخته و از جهت علمی و عملی جامع کمالات نفسانی بوده است ».
شیخ الطائفه در ماه رمضان سال 385 ه.ق به دنیا آمد و به سال 408 ه.ق به بغداد رفت و خلیفه عباسی عبد الله بن قادر، ملقب به «القائم بامر الله » کرسی علم کلام را دراختیار وی نهاد.سپس شیخ در سال 448 ه.ق به نجف اشرف هجرت کرد و فعالیت علمی را در آنجا از نو زنده کرد و رونق بخشید و از آن پس نجف به صورت حوزه علمیه بزرگ شیعه در آمد که تا به امروز همچنان پابرجاست.
شیخ طوسی – خدایش رحمت کناد – همچنان در نجف بود تا در شب 22 محرم سال 460 ه.ق چشم از جهان فرو بست و در آن ایام تعداد شاگردان شیعی وی به سیصد تن می رسید و تعداد شاگردان سنی مذهبش نیز بسیار بود.
تالیفات شیخ طوسی
شیخ طوسی بیش از پنجاه کتاب تالیف کرده است که پاره ای از آنها عبارتند از:
1- کتاب «مسائل الخلاف ».
2- کتاب «التبیان فی تفسیر القرآن ».
3- کتاب «المبسوط فی الفقه ».
4- کتاب «الرجال » یا «الابواب ».
5- کتاب «الفهرست ».
6- کتاب «التهذیب ».
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذریعه »، ج 4، ص 504 به توصیف کتاب «التهذیب » پرداخته و گفته است:
«این کتاب یکی از کتابهای چهارگانه و مجموعه های کهن است که از زمان تالیف آن تا به امروز ماخذ و مرجع دانشمندان شیعین بوده است.شیخ الطائفه این کتاب را از اصول صحیح و قابل اعتماد نزد علمای پیشین و نیز از کتابهایی اتخاذ کرده و به رشته تحریر در آورده است که خود آنها را از هنگام ورود به بغداد در سال 408 ه.[1] . به کتاب «الاستبصار» – تالیف شیخ طوسی، ج 2، ص 352 رجوع کنید.
[2] . به شرح حال شیخ کلینی در کتاب «لسان المیزان‏»، ج 5، ص 433 و نیز به کتاب «تاریخ الکامل‏» – تالیف ابن اثیر، ذیل حوادث سال 228 ه.ق رجوع کنید.
[3] . سالی را گویند که ظاهرا حوادث جوی و ریزش شهاب‏های ثاقب در آن بسیار رخ می‏داده است. (مترجم) .
[4] . مراد از پل، به احتمال قوی «جسر عتیق‏» است که امروزه آن را «جسر مامون‏» می‏نامند، چه نجاشی در کتاب «الرجال‏»، ص 267 وضعیت جغرافیایی مقبره شیخ کلینی را به نقل از ابن – عبدون چنین توصیف می‏کند:… و اکنون آرامگاه وی در جانب شرقی دجله در مدخل جسر عتیق «جسر مامون کنونی‏» واقع شده که در سمت چپ عابری که از سمت مشرق به سوی کرخ می‏رود، نیز قرار گرفته است. (مترجم) .
[5] . به فهرست میکروفیلم‏های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تالیف محمد تقی دانش پژوه، ص 384 که به سال 1348 ه.ش در تهران چاپ شده است، رجوع کنید.
@#@ق تا زمان هجرت به نجف در سال 448 ه.ق در اختیار داشته است ».
این کتاب شرحی است بر رساله «المقنعه » تالیف استادش شیخ محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شیخ مفید در گذشته به سال 413 ه.ق که در زمینه فقه نگاشته شده است[1] .
محدث بحرانی گفته است[2] :
«ابواب کتاب «التهذیب » را شمرده ام، 93 باب بوده و 12590 حدیث داشته است ».
نسخه های خطی این کتاب فراوان است و شیخ آقا – بزرگ تهرانی در کتاب «الذریعه » گفته است[3] :
«جزء اول کتاب در تبریز و به خط مؤلف آن شیخ الطائفه یافت می شود و این نسخه که خطی شیخ بهائی نیز بر روی آن به چشم می خورد، در کتابخانه سید میرزا محمد حسین بن علی اصغر شیخ الاسلام طباطبایی – در گذشته به سال 1292 ه.ق – وجود دارد و هم اکنون در اختیار نوادگان وی می باشد».شیخ عز الدین بن عبد الصمد عاملی نسخه ای از آن را در سال 949 ه.ق به خط خویش نوشته و در پایان آن چنین نگاشته است:
«من نسخه دست نویس خود را با نسخه اصلی کتاب که به خط مؤلف کتاب، شیخ طوسی است، مقابله و تصحیح نموده ام ».
این کتاب تا کنون چندین بار به چاپ رسیده است که یکبار در سال 1318 ه.ق و بار دیگر در سال 1378 ه.ق در ده مجلد در نجف اشرف به زیور طبع آراسته شده است.علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی شرح احوال و آثار شیخ طوسی را مفصلا به عنوان مقدمه ای بر تفسیر «التبیان » شیخ طوسی به رشته تحریر در آورده که به سال 1381 ه.ق در نجف اشرف به چاپ رسیده است و همین مقدمه نیز با عنوان «حیاه الشیخ الطوسی » به طور مستقل چاپ شده است.
الاستبصار
کتاب «الاستبصار» نیز تالیف شیخ طوسی است که شرح حال وی به طور خلاصه در صفحات قبل بیان شد.
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی به توصیف این کتاب پرداخته و چنین گفته است[4] :
«این کتاب یکی از کتابهای چهارگانه و مجموعه های حدیث است که نزد فقیهان شیعی دوازده امامی مدار استنباط احکام شرعی بوده اند و مشتمل بر چندین کتاب تهذیب است که تنها موارد اختلاف اخبار در آن ذکر گردیده و روش جمع و ائتلاف میان اخبار مخالف و موافق بیان شده است ».
شیخ طوسی گفته است[5] :
«بدانید – خدایتان تایید کناد – که من این کتاب را به سه بخش تقسیم کرده ام: بخش اول و دوم مسائل مربوط به عبادات را شامل می شود و بخش سوم در زمینه معاملات و دیگر ابواب فقهی است ».
شیخ الطائفه – خدایش رحمت کناد – احادیث این کتاب را به ترتیب زیر دسته بندی کرده است:
1- بخش اول: شامل 300 باب و 1899 حدیث.
2- بخش دوم: شامل 217 باب و 1177 حدیث.
3- بخش سوم: شامل 398 باب و 2455 حدیث.
بنابر این، کتاب «الاستبصار» مجموعا 915 باب و 5531 حدیث را در بر می گیرد.
نسخه خطی این کتاب فراوان است که یکی از آنها نسخه ای است به خط شیخ جعفر بن علی بن جعفر مشهدی که در روز هشتم ماه ذی قعده سال 573 ه.ق کتابت آن را به پایان برده است.
وی این نسخه را از روی نسخه دست نویس مؤلف، شیخ طوسی – در گذشته به سال 460 ه.ق – نوشته است که هم اکنون در کتابخانه شیخ علی کاشف الغطاء در نجف اشرف وجود دارد.
این کتاب چندین بار به چاپ رسیده است، از جمله:
الف – در لکهنوی هند به سال 1307 ه.ق [6] ب – در نجف اشرف به سال 1375 ه.ق در چهار مجلد.
[1] . جمله «رحم المفید» طبق حساب جمل با عدد 413 یعنی سال وفات شیخ برابر است.
[2] . کتاب «لؤلؤه البحرین‏»، ص 396، چاپ نجف اشرف، عراق.
[3] . کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه‏»، ج 4، ص 504.
[4] . کتاب «الذریعه‏»، ج 2، ص 14.
[5] . به پایان کتاب «الاستبصار»، ج 4، ص 334 رجوع کنید.
[6] . در دو مجلد بزرگ و حجیم.
محمد حسین جلالی – ماخذ حدیث از دیدگاه شیعه، ص 25