مفهوم جغرافیای قرآن کریم:
جغرافیا گرچه در بردارنده ی قید و خصوصیّت مکان است، ولی این اصطلاح جدید در ترکیب اضافی «جفرافیای قرآن»، با نوعی مجاز در توسعه، همراه است و به معنای «حوزه ی قلمرو هدایتی و برد رسالت، و هم چنین گستره ی سیر نزول و صعود ـ یعنی مبدأ نزول و مرجع عروج آن به خاستگاه تأویل خود ـ» به کار رفته است. جغرافیای قرآن، از نظر مکانی جهان مرئی و نامرئی را شامل می‎شود. و از نظر زمانی دامنه‎اش از عصر نزول تا ابد را در بر می گیرد، و از نظر هدایت و رسالت، تمام انس و جنّ و بلکه به نوعی فرشتگان را در تمام اعصار و امصار شامل می‎شود.
تعیین و تبیین گستره ی سیر نزول و عروج ـ یعنی مبدأ و معاد ـ قرآن کریم:
با فرستادن صد و بیست و چهار هزار پیامبر، بستر و فضای مناسب برای نزول قرآن کریم به نحو «تنزّل تجلی» فراهم شد.[1] برای روشن شدن بحث، به چند نکته باید توجّه نمود:
1. مبدأ نزول 2. ظرف نزول 3. فضا و شأن نزول 4. زمان و مکان نزول 5. نحوه و کیفیت نزول 6. مدّت نزول 7. گستره و قلمرو نزول، چه از نظر مکانی و چه از نظر زمانی.
اصل نزول قرآن و مبدأ نزول آن، همان اسمای حسنای الهی است که در قرآن مجید بیان شده است.[2] خداوند توسط روح امین، جبرئیل ـ علیه السّلام ـ قرآن کریم را بر قلب پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرود آورد. مقصود از قلب، روح مجرّد انسانی است که بدان جان انسانی می‎گویند.[3] این فرود آمدن به نحو تجلّی است، بدین معنا که با فرود آمدن، هرگز موطن اصلی خود را در عالم بالا رها و آن را تهی نمی‎کند، بلکه حقیقت آن همواره در موطن خود موجود است، ولی جلوه و رقیقه آن در مراحل نازل‎تر تحقّق می‎یابد، همانند تنزّل دانش در اندیشه عقلانی انسان فرزانه که از صحیفه جان او به صورت آهنگ گفتار یا نقوش نوشتار در فضای خارج یا روی صحنه نگارش جلوه می‎کند.[4] در همین راستا، توجّه به فضای نزول و شأن نزول آیات قرآن و سوره‎ها لازم است. آشنایی با فضای نزول هر یک از سوره‎های قرآن کریم، راه گشای تفسیر آیات، تشخیص هدف سوره و تبیین پیوند آیات آن سوره با یکدیگر است؛ چنانکه آشنایی با شأن نزول معتبر، در کیفیّت تطبیق مفهوم جامع بر مصداق‎ها و اندراج جزیی تحت کلّی فراگیر مؤثر است.[5] کیفیّت نزول قرآن دو گونه است، نزول دفعی و نزول تدریجی. نزول دفعی در شب مبارک قدر صورت پذیرفت و نزول تدریجی آن طی بیست و سه سال نازل[6] شده که بخشی از سوره‎های آن مکی و بخش دیگر آن مدنی می‎باشند.
گستره و قلمرو قرآن کریم، از نظر زمان و مکان و قلمرو هدایتی و گستره ی رسالتی قرآن کریم:
قرآن کریمف کتاب هدایت همه ی انسان‎ها در همه ی اعصار و امصار است؛ پهنه ی زمین و گستره ی زمانف حوزه ی نورافشانی خورشید تابان قرآن کریم است. نور هدایت قرآن کریم، تا آنجا که بشریّت، فرشتگان و جنیان وجود داشته باشند می‎تابد و اختصاصی به عصری یا مصری خاص یا اقلیتی مخصوص و یا نژادی ویژه ندارد.
خدای سبحان در تبیین قلمرو رسالت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‎فرمایند: « ما تو را جز برای بشارت و بیم دادن به همه ی مردم نفرستادیم، ولی بسیاری از مردم نمی‎دانند.»[7] بنابراین، رسالت آن حضرت «جهان شمول» و ابدی، و کتاب او جهانی و جاودانه و قوم او نیز همه افراد بشرند، نه گروهی از مردم حجاز. قلمرو انذار پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز، گستره «عالمین» و همه ی افراد بشر معرفی شده است.[8] کتابی که برای هدایت همگان نازل شده و از نظر وسعت حوزه ی رهنمود جهان شمول است، باید از دو ویژگی برخوردار باشد:
1. زبان جهانی فطرت: یعنی این کتاب باید به زبان جهانی سخن بگوید تا همه از معارف آن بهره‎مند باشند. در فهم معارف قرآن کریم نه بهره‎مندی از فرهنگی خاص شرط است، تا بدون آن نیل به اسرار قرآنی میسور نباشد و نه تمدّن ویژه‎ای مانع، تا انسان‎ها با داشتن آن مدنیّت مخصوص از لطایف قرآنی محروم باشند و یگانه زبانی که عامل هماهنگی جهان گسترده بشری است، زبان فطرت است که فرهنگ عمومی و مشترک همه انسان‎ها در همه اعصار و امصار است و هر انسانی به آن آشنا و از آن بهره‎مند است و هیچ فردی نمی‎تواند بهانه بیگانگی با آن را در سر بپروراند.[9] 2. محتوایش برای همگان مفید و سودمند بوده و احدی از آن بی‎نیاز نباشد؛‌ همانند آبی که عامل حیات همه زندگان است و هیچ موجود زنده‎ای در هیچ عصر و مصری از آن بی‎نیاز نیست.[10] قرآن کریم، از هفت آسمان و زمین، و عرش و کرسی سخن گفته است که آن‎ها عناصر مهمّی از زاویه جغرافیا، آثار جغرافیا را پایه‎گذاری کرده‎اند گستره رسالتی و هدایتی قرآن، اختصاص به انسان تنها ندارد بلکه در آیات متعدد شمول این رسالت جنّیان را نیز در بر می‎گیرد.[11] سوره جنّ و آیه 29 از سوره احقاف و آیات متعدد سوره الرحمن جزء آن ها است. بلکه مجموعه ی مستفیض از احادیث دلالت و صراحت دارد که رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امامان ـ علیه السّلام ـ حجت های الهی بر عواملی فراسوی عالم انس و جنّ در منظومه شمسی و بیرون از منظومه شمسی می‎باشند و این امر لازمه اش شمول گسترده قرآنی، نسبت به سایر عوالم‎اند، بلکه مجموعه دیگری از احادیث رأساً بر این نکته دلالت می‎نمایند.[12] قرآن کریم، از دو جهان مرئی و نامرئی و هدایت آن‎ها سخن می‎گوید، آنجا که‌ می‎فرماید: « سوگند به دیده‎ها و نادیده‎ها.»[13] در آیه 19 از سوره ی احقاف، جنّ و انس هر دو مورد خطاب هستند و جنّ و انس پیشین را مورد خطاب قرآن کریم، می‎داند، بنابراین، جغرافیای قرآن کریم، یعنی همه ی آن چیزهایی که نزول قرآن کریم، را احاطه کرده و در بستر اصلی قرآن نازل شده است که در این بستر و فضا موارد ذیل مورد نظر است:
1. مبدأ نزول 2. ظرف نزول 3. کیفیت نزول 4. برد و گسترده آن از حیث زمان و مکان 5. جمعیت آن اعم از جنّ و انس 6. زبان بین‎المللی و انسانی که زبان فطرت است 7. فرهنگ و تمدن آن، که همان فرهنگ فطرت پایدار و تغییر ناپذیر است 8. اعجاز قرآن و تحدی آن 9. چینش قرآن 10. وحی محض بودن آن 11. عمیق معنوی مفاهیم قرآن. وطن جهانی و معنوی و ایمانی و وطن از مبدأ به معاد و از او به سوی او و…
خلاصه جغرافیای قرآن، برهانی است روشن، بر عظمت خالق که:[14] جغرافیا و مرزهای طبیعی، از نظر قرآن، فرا زمینی است و جهان مرئی و نامرئی هر دو را شامل می‎شود. از نظر ایدئولوژی و مرزهای فرهنگی و معنوی، گستره جغرافیای قرآن، بسیار گسترده، فرامرزی و جهانی و فراجهانی است مجموعه این‎‎ها جغرافیای قرآن را تشکیل می‎دهد.[15]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. امکان جغرافیایی در قرآن، زهرا رضائی.
2. الجفرافیه القرآنیه، محمد حمید فوزی.

پی نوشت ها:
[1] . جوادی آملی، عبدالله، خارج فقه، 30/10/80.
[2] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی، (قرآن در قرآن)، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، 1378، ج1، ص27.
[3] . همان، ص 56.
[4] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، نشر اسراء، ج 2، ص 192.
[5] . همان، ص 37.
[6] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج 1، ص 70.
[7] . سبأ: 34/28.
[8] . تفسیر تسنیم، ج 1، ص 31 و 32.
[9] . همان.
[10] . همان.
[11] . رضایی، زهرا، امکان جفرافیایی در قرآن، انتشارات پارسایان، 1379، ص 12.
[12] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 57، ص 320، 329.
[13] . الحاقه: 69/ 38- 39.
[14] . فوزی، محمّد حمید، «الجغرافیه القرآنیه»‌ دمشق، دارالضفدی، چاپ اول، 1421، ص 1.
[15]. معرفی چند منبع: 1. تفسیر المیزان، ج 1، صص 66؛ 2. تفسیر تنسیم، ج 1، ص 34؛ 3. قرآن بر فراز اعصار.