قبل از معرفی منابع علوم حدیثی، نکاتی چند ضروری است:
1. تنها منابع شیعی معرفی می شود؛ زیرا غرض از این طرح، همان گونه که در آغاز آمد، بررسی «علم حدیث» نزد شیعیان است.
2. این معرفی به آثار چاپ شده اختصاص دارد و معرفی منابع خطی که تاکنون چاپ نشده، منظور نظر نیست. [1] 3. این منبع شناسی تنها به کتبْ اختصاص دارد و مقالات در این جا معرفی نشده است. البته مقاله های غنی و بسیاری در زمینه «علم حدیث» موجود است که امید است در فرصتی دیگر ارائه شود.
4. منابع برحسب تاریخ مؤلّفان تنظیم گشته و نسبت به آثار نویسندگان زنده یا موارد مشکوک، ترتیب الفبایی عنوان کتاب لحاظ شده است.
5. تفکیک منابع، طبق طرح پیشنهادی این مقاله و با توجه به گرایش غالب کتاب بوده است.
در پایان باید متذکر شد که ادعای استقصای کامل نداریم و این مجموعه تنها در حد وسع، فراهم گشت.
یک. تاریخ حدیث و کتابشناسی
1. إثبات الهدی، محمد حسن الحُرّ العاملی (م 1104ق) ، تعلیق: ابوطالب التجلیل، مطبعه العلمیه، قم، ج 1، ص 26 – 32، عربی.
2. وسائل الشیعه، محمد حسن الحر العاملی (م 1104ق) ، مکتبه الاسلامیه، تهران، ج 19، ص 311 تا آخر و ج 20، عربی.
3. بحار الأنوار، محمد باقرالمجلسی (م 1110ق) ، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج 1، مقدمه آیهاللَّه عبدالرحیم ربانی شیرازی، 228ص و مقدمه مؤلّف (79ص) ، عربی.
4. مستدرک الوسائل، حسین النوری (م 1320ق) ، اسماعیلیان، قم، ج 3، ص 878290، عربی.
5. تأسیس الشیعه، السید حسن الصدر (1272-1354ق) ، منشورات الأعلمی، تهران، ص 279 – 295، عربی.
6. الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقابزرگ التهرانی (1293-1389ق) ، ج 2، ص 125-167 و ج 6، ص 301 – 374، عربی.
7. خدمات متقابل اسلام و ایران، شهید مرتضی مطهری (م 1399ق – 1358ش) ، انتشارات صدرا، قم، 1359ش، دهم، ص 467 – 476، فارسی.
8. أصول الحدیث واحکامه[2] ، جعفر السبحانی، مؤسسه الإمام الصادق علیه السلام، قم، 1414ق، 272ص، عربی.
9. تاریخ تدوین حدیث، رسول جعفریان، انتشارات فؤاد، قم، 1368ش، 59ص، فارسی.
10. تحول علم حدیث، مصطفی اولیایی، 1361ش، 64ص، فارسی.
11. تدوین السنه الشریفه، السید محمدرضا الحسینی الجلالی، مکتب الإعلام الاسلامی، قم، 1413ق، 704ص، عربی.
12. دراسات فی الحدیث والمحدّثین، هاشم معروف الحسنی، دارالتعارف، بیروت.
13. سیر تحول قرآن و حدیث، علی فاضل – عبدالرحمن انصاری، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1364ش، 101ص، فارسی.
14. سیر حدیث در اسلام، سید احمد میرخانی، گنجینه، تهران، 1361ش، دوم، 388ص، فارسی.
15. علم الحدیث ودرایه الحدیث، کاظم مدیر شانه چی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1362ش، سوم، 166+284ص، فارسی.
16. مصادر الحدیث عند الامامیه، محمد حسین الجلالی، مطبوعات النجاح، قاهره، 1395ق/ 1975م، 44ص، عربی.
این کتاب با این مشخصه ها به فارسی برگردانده شده است:
مأخذ حدیث از دیدگاه شیعه، مترجم: علیرضا میرزا محمّد، انتشارات نور، تهران، 1360ش، 63ص.
17. المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث بحار الأنوار، مقدمه: محمدعلی مهدوی راد واحمد عابدی، مرکز الأبحاث والدّراسات الاسلامیه، مکتب الإعلام الاسلامی، قم، 1413ق، ص 11-119، عربی.
دو. قواعد رجالی
1. درایه الحدیث، زین الدین العاملی (911 – 965ق) ، مطبعه النعمان، نجف، 144ص، عربی.
این کتاب با تحقیق محمد علی البقّال در دو ویرایش دیگر به چاپ رسیده است.
الف. شرح البدایه فی علم الدرایه، سیدالشهدا، قم، 1404ق – 1983م، 2ج.
ب. الرعایه، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، 1408ق، 406ص.
2. منتقی الجمان، حسن بن زین الدین (م 1011ق) ، تصحیح: علی اکبر الغفاری، مؤسّسه النشر الاسلامی، قم، 1362ش، ج 1، ص 4 – 45، عربی.
3. مشرق الشمسین، بهاءالدین محمد العاملی (م 1031ق) ، 1321ق، 107ص، تا ص 13، عربی.
این کتاب، همراه با تعلیقات محمد اسماعیل مازندرانی خواجوی و تحقیق سید مهدی رجایی، توسط بنیاد پژوهش های آستان قدس به چاپ رسیده است.
4. الوجیزه، بهاءالدین محمد العاملی (م 1031ق) ، 1311ق، ص 180 – 184، عربی، همراه با رجال العلامه به چاپ رسیده است.
5. الرواشح السماویه، محمد بن محمد الحسینی (م 1041ق) ، بیدار، قم، 217ص، عربی.
6. جامع المقال، فخرالدین الطریحی (م 1085ق) ، کتابفروشی جعفری، قم، 260ص، عربی.
7. فوائد الوحید، محمد باقر البهبهانی (م 1206ق) ، مکتب الإعلام الاسلامی، قم، 1404ق، دوم، 67ص، عربی. این کتاب همراه رجال الخاقانی چاپ شده است.
8. عدّه الرجال، سید محسن الأعرجی الکاظمی (م 1227ق) ، تحقیق: مؤسّسه الهدایه لإحیاء التراث، اسماعیلیان، قم، 1415ق، ج 1، 504 ص، عربی.
9. قواعد رجالی، محمد مهدی کُجوری (م ح 1293ق) ، 221ص، عربی.
10. توضیح المقال، ملاعلی الکَنی (1220-1306ق) ، 64ص، عربی. این کتاب، همراه منتهی المقال چاپ شده است.
11. رجال الخاقانی، علی الخاقانی (م 1334ق) ، تحقیق: محمد صادق بحرالعلوم، مکتب الإعلام الاسلامی، 1404ق، دوم، 426ص، عربی.
12. مقباس الهدایه فی علم الدرایه، عبداللَّه المامقانی (1290-1351ق) ، 7ج، تحقیق: محمدرضا المامقانی، مؤسّسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، 1411ق – 1991م، 464+ 493 +423+348+427+429ص، عربی.
چهار جلد، شامل متن کتاب، دو جلد مستدرکات و یک جلد نتایج است.
13. سماء المقال، ابوالهدی بن ابی المعالی الکلباسی (م 1356ق) ، 2ج، مکتبه البرقعی، قم، 1356ق، 175 + 220ص، عربی.
14. وجیزه فی علم الرجال، میرزا ابوالحسن المشکینی (1305 – 1358ق) ، تحقیق: زهیر الأعرجی، مؤسسه الأعلمی، بیروت، 1411ق، 104ص، عربی.
15. ضیاءالدرایه، ضیاءالدین العلامه (م قرن 14ق) ، مطبعه الحکمه، 1378ق، 48+101ص، عربی.
با این کتاب، سه رساله دیگر نیز در مباحث رجالی همراه شده است:
الف. رساله أسامی أصحاب الأصول، ب – أسامی جماعهً صدرالتوثیق فی حقهم مرّتین، ج – وجیزه شیخ بهایی.
16. معجم رجال الحدیث، السید ابوالقاسم الخوئی (م 1413ق) ، مدینه العلم، قم، 1409ق – 1989م، چهارم، ج 1، ص 1- 108، عربی.
17. چهار کتاب اصلی علم رجال، سیدعلی خامنه ای (رهبر معظم انقلاب اسلامی) ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، اول، 62،1369ص، فارسی.
18. بحوث فی فقه الرجال، محاضرات العلامه الفانی الإصفهانی (م قرن 15) ، علی مکی العاملی، مؤلف، 1410ق، عربی.
19. بحوث فی علم الرجال،[3] محمد آصف المحسنی، سیدالشهداء، قم، 1403ق – 1362ش، دوم، 333ص، عربی.
20. تلخیص مقباس الهدایه، تلخیص و تحقیق: علی اکبر غفاری، نشر صدوق، تهران، 1369ش، 280ص، عربی.
21. تحریر المقال فی کلیات علم الرجال، مهدی الهادوی الطهرانی، الزهراء، تهران، اول، 1412ق – 1371ش، 196ص، عربی.
22. درایه وحدیث شناسی، سید موسی شبیری زنجانی، (جزوه درس) ، دارالتبلیغ، قم، 1389ق، 23+80، فارسی.
23. علم حدیث، زین العابدین قربانی، انتشارات انصاریان، قم، 1370ش، 390ص، فارسی.
24. قواعد الحدیث، محیی الدین الموسوی الغریفی، مطبعه الآداب، نجف، 274ص، عربی.
25. کلیات علم الرجال، جعفر السبحانی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، قم، دوم، 1410ق، 1369ش، 531ص، عربی.
26. مبادئ فی علم الحدیث، لجنه التألیف، مؤسّسه البلاغ، تهران، 1415ق – 1994م، 104ص، عربی.
27. معرفه الحدیث، محمد باقر البهبودی، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1362ش، 278ص، عربی.
سه. رجال
1. رجال البرقی، احمد بن عبداللَّه البرقی (م 280ق) ، تحقیق: جلال الدین حسینی اُرمَوی، دانشگاه تهران، تهران، 1342ش، 98ص، عربی.
2. رجال النجاشی، احمد بن علی بن العباس النجاشی (372-450ق) ، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، مؤسّسه النشر الاسلامی، قم، چهارم، 1413ق، 490ص، عربی.
3. اختیار معرفه الرجال، محمد بن الحسن الطوسی (385-460ق) ، تحقیق: حسن المصطفوی، دانشگاه مشهد، اوّل، 1348ش، 343+86ص، عربی.
4. رجال الطوسی، محمد بن الحسن الطوسی (385- 460ق) ، منشورات الرضی، قم، 1380ق – 1961م، 535ص، عربی.
5. الفهرست، محمد بن الحسن الطوسی (385- 460ق) ، تحقیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، منشورات الرضی، قم، 196ص، عربی.
6. الفهرست، علی بن عبیداللَّه بن بابویِه (قرن پنجم) ، تحقیق: سید عبدالعزیز طباطبایی، دارالأضواء، بیروت، دوم، 1406ق – 1986م، 246ص، عربی.
7. معالم العلماء، محمد بن علی بن شهرآشوب (م 588ق) ، المطبعه الحیدریه، نجف، 1380ق – 1961م، 155ص، عربی.
8. رساله فی آل أعیَن، ابوغالب الزُراری (م 638) ، شرح: سید محمدعلی ابطحی، اصفهان، 1399ق، 119ص.
9. رجال ابن داوود، حسن بن علی بن داود الحِلّی (647 – 707ق) ، تحقیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، منشورات الرضی، قم، 1392ق – 1972م، 296ص، عربی.
10. إیضاح الاشتباه، حسن بن یوسف بن المطهّر الحِلّی (648 – 726ق) ، تحقیق: محمد الحسّون، مؤسّسه النشر الاسلامی، قم، دوم، 1402ق، 296ص، عربی.
11. رجال العلامه الحِلّی، حسن بن یوسف بن المطهّر الحِلّی (648 – 726ق) ، تحقیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، منشورات الرضی، قم، دوم، 1402ق، 296ص، عربی.
12. التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین (م 1011ق) ، تحقیق: فاضل الجوهری، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، قم، اوّل، 1411ق، 749ص، عربی.[1] . رجوع شود به: المیزان، ج‏14، ص‏379. ج 15، ص‏369. ج 20، ص‏70 و 83.
[2] . رجوع شود به: الأخبار الدخیله، محمدتقی التستری، ج‏1، ص‏158 – 162 و 179 – 195 و ص‏233.
[3] . برخی از این کتب، به فارسی نیز در آمده است، مانند:
روش‏های پژوهش در تاریخ، شارل ساماران، گروه مترجمان، آستان قدس رضوی، 4 ج.
مقدمه‏ای بر روش تحقیق تاریخی، ترجمه آوانس آوانسیان، انتشارات دانشگاه تهران.
مقدمه‏ای بر روش تحقیق علوم انسانی و تاریخی، ترجمه احمد سخاوندی، انتشارات کهکشان.
تاریخ چیست،ای. اچ. کار، حسن کامشاد، انتشارات خوارزمی.
و نیز: تاریخ در ترازو، عبدالحسین زرین کوب، ص‏138 – 167، انتشارات امیرکبیر.
@#@
13. مجمع الرجال، ملاعنایهاللَّه القُهپایی (م 16.1ق) ، 7ج، اسماعیلیان، قم، 313+304 + 296 + 312 + 288 + 297 + 304ص، عربی.
14. نقد الرجال، مصطفی بن حسین تفرشی (م 1044ق) ، انتشارات الرسول المصطفی، قم، 427ص، عربی.
15. جامع الرواه، محمد بن علی الأردبیلی (ح 1098ق) ، 2ج، مکتبه المصطفوی، قم، 552 + 660ص، عربی.
16. هدایه المحدّثین (مشترکات الکاظمی) ، محمد أمین بن محمدعلی الکاظمی (قرن یازدهم ق) ، تحقیق: سید مهدی رجایی، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، قم، 1405ق، 420ص، عربی.
17. إجازات الحدیث، محمدباقر مجلسی (1037 – 1110ق) ، تحقیق: سید احمد الحسینی، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، قم، 1410ق، 31+ 110 + 310ص، عربی.
18. الوجیزه، محمدباقر مجلسی (1037 – 1110ق) ، 1312ق، ص 142-179، عربی. این کتاب در حاشیه رجال العلامه، چاپ شده است.
19. فهرست آل بویه و علماء البحرین، سلیمان الماحوزی البحرانی (1075-1121ق) ، إعداد: سید احمد الحسینی، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، قم، 1404ق، 122ص، عربی.
20. الفوائد الرجالیه، محمد اسماعیل بن الحسین بن محمدرضا المازندرانی (م 1173ق) ، تحقیق: سید مهدی الرجائی، مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد، 1413ق – 1372ش، 358ص، عربی.
21. لؤلؤ البحرین، یوسف بن احمد البحرانی، (م 1186ق) ، تحقیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، مؤسّسه آل البیت، قم، دوم، 461ص، عربی.
22. الإجازه الکبیره، سید عبداللَّه موسوی جزایری شوشتری (قرن 12ق) ، تحقیق: محمد السمامی الحائری، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، قم، 1409ق، 318ص، عربی.
23. تعلیقه الوحید علی منهج المقال، محمد باقر البهبهانی (م 1206ق) ، 1306ق،
517ص، عربی. این کتاب، تعلیقه بر منهج المقال میرزا محمّد استرآبادی (م 1208ق) است و همراه آن چاپ شده است.
24. منهج المقال،[1] میرزا محمد استرآبادی (م 1208ق) ، 1306ق، 517ص، عربی.
25. رجال السید البحرالعلوم، محمد مهدی بحرالعلوم (1155-1212ق) ، 4ج، مکتبه الصادق علیه السلام، تهران، 1363ش، 223 + 391 + 431 + 554ص، عربی.
26. منتهی المقال،[2] محمد بن اسماعیل بن عبدالجبار المازندرانی (1159-1215ق) ، 1267ق، عربی.
27. رساله فی تحقیق أحوال أبی بصیر، سید محمد مهدی الخونساری (م 1246ق) ، چاپ شده در ضمن الجوامع الفقهیه، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، قم، 1404ق، ص 64-106، عربی.
28. تکمله الرجال، عبدالنبی الکاظمی (م 1256ق) ، 2ج، تحقیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، مطبعه الآداب، نجف، 888 + 610ص، عربی. این کتاب، شرح نقد الرجال تفرشی است.
29. طرائف المقال فی معرفه طبقات الرجال، محمد شفیع الجابَلَقی (م 1313ق) ، 2ج، تحقیق: سید مهدی الرجائی، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، قم، 1410ق، 656 +688ص، عربی.
30. زادالمجتهدین فی شرح بُلْغه المحدّثین، احمد بن صالح البحرانی (م 1315) ، تحقیق: ضیاء بدر آل سنبل، همو، 1414ق، ج 1، 358ص، عربی.
31. بهجهالامال فی شرح زبده المقال، ملاعلی علیاری تبریزی (م 1327ق) ، 7ج، تصحیح: محمد هادی الیوسفی الغروی، بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشان پور، 1395ق، 760 +719 +534 +432 +624 +617ص، عربی. این مجموعه شرح زبده المقال حسین بن رضا الحسینی البروجردی است.
32. تنقیح المقال، عبداللَّه المامقانی (1290-1351ق) ، 3ج، عربی.
33. الموسوعه الرجالیه، حسین الطباطبائی البروجردی (م 1380ق) ، 7ج، تنظیم و تکمیل: میرزا حسن النوری، مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد، 1413ق – 1992م:
ج 1. ترتیب أسانید کتاب الکافی، 567ص.
ج 2. ترتیب اسانید کتاب التهذیب، 544ص.
این دو جلد در سال های 1409 و1411ق نیز توسط میرزا مهدی صادقی تبریزی استنساخ شده و در سه جلد به چاپ رسیده است.
ج 3. ترتیب أسانید کتاب الخصال، معانی الأخبار، علل الشرائع و ثواب الأعمال، 639ص.
ج 4. رجال أسانید و طبقات رجال الکافی، 468ص.
ج 5. ترتیب أسانید و رجال أسانید کتاب من لایحضره الفقیه، 496ص.
ج 6. رجال أسانید و طبقات کتاب رجال الکشی، فهرست الشیخ، فهرست النجاشی، 683ص.
ج 7. رجال أسانید و طبقات کتاب التهذیب، 1341ص.
34. العندبیل فی تمییز الصحیح من العلیل، محمد حسین رضوی کاشانی (م قرن 14) ، شرکه طبع الکتاب، 1385ق، 317ص، عربی.
35. مستدرکات علم رجال الحدیث، علی نمازی شاهرودی (14051333ق) ، 8ج، ابن المؤلف، 1412ق، 602 + 520 + 503 + 503 + 520 + 490 + 460 +717ص، عربی.
36- الإجازه الکبیره، شهاب الدین المرعشی (م 1411ق) ، تحقیق: محمد السمامی الحائری، مکتبه آیهاللَّه المرعشی، قم، 1414ق، 732ص، عربی.
37. معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم الخوئی (م 1413ق) ، 23ج، مدینهالعلم، قم، چهارم، 1409ق – 1989م، عربی.
38. قاموس الرجال، محمدتقی شوشتری (1320- 1415ق) ، 8ج، مؤسّسه النشر الاسلامی، قم، 1410ق، عربی.
البته در 1379ق، نیز توسط مرکز نشر به چاپ رسیده بود.
39. أحسن التراجم لأصحاب الامام الکاظم علیه السلام[3] ، عبدالحسین الشبستری، کنگره جهانی امام رضاعلیه السلام، مشهد، 1409ق، 469ص، عربی.
40. تاریخ آل زراره، سید محمدعلی ابطحی، اصفهان، 1399ق، 242ص، عربی.
41. تصحیح تراثنا الرجالی، محمدعلی النجار، مؤسّسه دارالهجره، قم، 1410ق، ج 1، 628ص، عربی.
42. تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال، سید محمدعلی ابطحی، ج 1، 430ص، عربی.
43. ثقات الرواه، حسن الموسوی الإصفهانی، مطبعه الآداب، نجف، 1387ق، 353ص، عربی.
44. الجامع لرواه أصحاب الإمام الرضاعلیه السلام، محمد مهدی نجف، 2ج، کنگره جهانی امام رضاعلیه السلام، مشهد، 1409ق، 558 +542ص، عربی.
45. الجامع فی الرجال، شیخ موسی زنجانی (شبیری) ، 2ج، چاپخانه فیروز، قم، 1009 +1009ص، عربی.
46. راویان امام رضاعلیه السلام در مسند الرضا، عزیزاللَّه عطاردی، کنگره جهانی امام رضاعلیه السلام، مشهد، 1367ش، فارسی.
47. سه رساله در علم رجال، تصحیح: سید کاظم موسوی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1344ش، عربی.
الف. توضیح الاشتباه والإشکال، محمدعلی ساروی، 36 +315ص.
ب. رساله فی معرفه الصحابه، محمد بن الحسن الحُرّ العاملی (م 1104ق) 4+126ص.
ج. رجال قاین، محمد باقر آیتی، 29ص.
48. مشایخ الثقات، غلامرضا عرفانیان، مطبعه علمیه، قم، 1409ق، 275ص، عربی.
49. مشیخه النجاشی، محمود دُریاب، مؤلف، قم، 1413ق، 458ص، عربی.
50. معجم الثقات، ابوطالب تجلیل تبریزی، مؤسّسه النشر الاسلامی، قم، 1404ق – 1363ش، 400ص، عربی.
51. المعجم الموحَّد لأعلام الأصول الرجالیه والخلاصه للعلامه، محمود دُریاب نجفی، 2ج، مجمع الفکر الاسلامی، قم، 1414ق، 440+423ص، عربی.
52. نخبه المقال فی تمییز الأسناد والرجال، عباس حاجیانی الدشتی، مطبعه مهر، قم، ح 1397ق، 535ص، عربی.
این کتاب، تحقیقی در اسناد شیخ طوسی و شیخ صدوق است.
چهار. فقه الحدیث
نوشته های مستقل و مدون در این بخش کمتر از دیگر بخش هاست. دیدگاه عالمان شیعی در این زمینه را باید از لابه لای کتب اصولی، فقهی، شرح کتب حدیث و برخی کتب علم الحدیث به دست آورد.
در این جا مواردی را می آوریم:
1. مصابیح الأنوار، سید عبداللَّه شُبَّر (م 1342ق) ، 2ج، مکتبه بصیرتی، قم، 462 +448ص، عربی.
2. الأرض والتربه الحسینیه، محمد حسین آل کاشف الغطاء (1294-1373ق) ، مؤسّسه أهل البیت علیهم السلام، بیروت، 1402ق – 1981م، ص 35-44، عربی.
3. فلسفه المیثاق والولایه، سید عبدالحسین شرف الدین (1290-1377ق) ، دارالکتاب، قم، ص 4-7.
4. المیزان، السید محمد حسین الطباطبائی (م 1402ق) ، بحث های روایی.همچنین تعلیقه های ایشان بر برخی مجلّدهای بحار الأنوار.
5. الأخبار الدخیله، محمدتقی شوشتری (1320- 1415ق) ، 4ج، مکتبه الصدوق، تهران، 317 +319 +287 +272ص، عربی.
6. تقیه،[4] علی صفایی، انتشارات هجرت، قم، 1409ق، ص 44-59، فارسی.
7. سنّت، ابوالفضل شکوری، نشر حُر، قم، سوم، 1360ش، ص 205-256، فارسی.
8. مجموعه آشنایی با نهج البلاغه، محمّد دشتی، مؤلف، قم، 1366ش، ج 2 و 3، ص 200، فارسی.
[1] . این مقاله، پیش از این، در میراث حدیث شیعه (دفتر هفتم) منتشر شده است.
[2] . رجوع کنید به مقاله «بازسازی متون مفقود» در همین کتاب.
[3] . معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 41 – 42.
[4] . در کتاب تاریخ علم الرجال، نوشته شیخ حسین راضی عبداللَّه، به برخی آثار معرّفی شده به عنوان کتب‏رجالی برمی‏خوریم که از ذکر آنها خودداری شد، مانند: مقتل الحسن‏علیه السلام، مقتل حجر بن عدی و… (ص‏26) ، کتاب الأنبیاء (ص 28) ، نسب آل أبی طالب (ص‏33) و من شهد صفین مع علیّ من الأنصار (ص‏32) و… .
مهدی مهریزی – حدیث پژوهی، ج1، ص61