کلمه آخرت در برابر کلمه دنیا به کار می‌رود، پس جهان آخرت یعنی جهان پس از مرگ، بنابراین معنای جهان آخرت، وسیع است. هم عالم برزخ را در بر می‌گیرد و هم عالم قیامت را. حال اگر مراد از بعد از جهان آخرت این باشد که آیا انسان که پس از مرگ به عالم برزخ منتقل‌ می‌شود، دوباره به عالم دنیا بازگردانده می‌شود ودنیای دیگری دارد یا نه؟ پاسخ این است که هم بلی و هم نه، به این معنا که بعضی از انسانها دوباره به دنیا بازگردانده می‌شوند ولی بعضی نه. که از این بازگشت به عالم دنیا، تعبیر به «رجعت» می‌شود، رجعت در عصر ظهور امام زمان ـ علیه السّلام ـ  واقع می‌شود که در آن عده‌ای از شیعیان و گروهی از دشمنان اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ بازگردانده می‌شوند.[1] اگر مقصود از بعد از جهان آخرت این باشد که بعد از فروریختن نظم زمین و آسمانها، کهکشانها و … و برپا شدن عالم قیامت، دوباره همین انسانهای محشور شده در قیامت، به دنیا باز می‌گردند و دنیای دیگری دارند یا نه؟ مسلماً پاسخ منفی است، زیرا به فرموده روشن قرآن کریم[2] و روایات اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ در قیامت انسانها در جایگاه همیشگی خود قرار می‌گیرند، بهشتیان همیشه در بهشتند (سوره بقره / 25) و کفار و مشرکان هم دائما در جهنم‌اند (آل عمران / 88) پس فرمایش صریح قرآن درباره این دو گروه این است که آنها در قیامت، زندگی ابدی دارند یا در بهشت و یا در جهنم. امّا مؤمنان گناهکار که بدون توبه واقعی و جبران کارهای زشت از دنیا می‌روند، سرنوشت‌شان چیست؟ در این که همیشه در عالم قیامت‌اند، شکی نیست ولی این که آنها همیشه در جهنم عذاب داده شوند، دو نظریه است عده‌ای (از اهل تسنّن) معتقدند که آنها همیشه در دوزخ می‌مانند ولی در مقابل گروه زیادی از مسلمانان از جمله شیعه دوازده امامی می‌گویند که انسانهای گناهکار همیشه در جهنم نمی‌مانند بلکه به اندازه گناه خود عذاب می‌شوند و سپس به بهشت انتقال داده می‌شوند.[3] البته «اگر خدا بخواهد»[4] بنابراین زندگی در عالم قیامت، زندگی همیشگی است و انسانها هیچ وقت از آن جهان به عالم دنیا بازگردانده نمی‌شوند تا مجدداً دنیایی دیگری داشته باشد، بلکه جهان زندگی آنها همان قیامت است.
و امّا اگر منظورتان از وجود دنیای مجدد بعد از جهان آخرت این باشد که آیا بعد از ‌آن که قیامت برپا شد و نظام هستی از هم فروپاشید، مجدداً دنیای دیگری مثل همین دنیای کنونی انسانهای فعلی برای انسانها و مخلوقات دیگر آفریده می‌شود یا نه؟ همچنان که این پرسش نیز مطرح می شود که آیا دنیاهایی پیش از این دنیای فعلی ما بوده است که هر کدام قیامتی داشته و بعد از هر قیامت، دنیای دیگر آفریده شده   و این کار همچنان تکرار شده تا به دنیای انسانهای فعلی رسیده است؟
این قسمت از پرسش باید از دو جهت بررسی شود، یکی این که آیا اساساً چنین چیزی امکان دارد و شدنی است یا نه. یعنی از نگاه عقلی می‌شود دنیاهایی یکی پس از دیگری آفریده شوند که هر کدام قیامت جداگانه داشته باشند یا نمی‌شود؟ و دیگری این که قرآن کریم که اساس معارف اسلامی بر آن استوار است و احادیث شریف معصومان ـ علیهم السّلام ـ که مفسران واقعی قرآن است در این باره چه نظری دارد؟
امّا درباره امکان چنین چیزی می‌توان گفت که هیچ مانع عقلی وجود ندارد که خداوند پیش از این دنیا، دنیاهایی آفریده باشد و بعد از این دنیا هم مجدداً دنیاهای دیگری بیافریند.
دلیل: اگر از شما پرسیده شود که آیا جهانی که ما فعلاً در آن به سر می‌بریم ممکن و شدنی بوده است یا خیر؟ خواهید گفت: این چه پرسشی است! اگر دنیا ممکن نبود، خداوند آن را نمی‌آفرید و حالا که آفریده است پس شدنی بوده که آفریده است. دوباره می‌پرسیم که آیا خداوند می‌تواند دنیایی که کاملاً شبیه به این دنیای فعلی باشد بیافریند یا نه؟ می‌فرمایید بلی که می‌تواند زیرا: اولاً یکی از صفت‌های خداوند قدرت و توانایی است، و او توانایی انجام هر کار ممکن و شدنی را دارد. و ثانیاً آن دنیاهای دیگر مثل همین دنیا ممکن است. پس خداوند می‌تواند دنیاهایی پیش از این آفریده باشد و هم چنین دنیاهایی بعد از این بیافریند.[5] به بیان دیگر: امکان آفرینش مجدد درست نظیر این است که دوست نقاش ماهر شما، منظره زیبایی را به تصویر بکشد. حال آیا او با توجه به مهارت فوق العاده‌ای که درشته هنر نقاشی دارد، نمی‌تواند منظره‌های زیبای دیگری هم بیافریند؟ حتماً می‌تواند.
نکته مهمی که باید به یاد داشته باشیم این است که مشکل گشای اصلی ما در این گونه مسایل، قرآن و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ ما و پیامبر بزرگوار است. زیرا دانستن این که پس از عالم قیامت، مجدداً عالم دیگری با انسانهای دیگر به وجود خواهد آمد یا نه و آیا پیش از این جهان، دنیاهای دیگری بوده است؟ از قلمرو دانش تجربی بشر خارج است؛ امّا قرآن و عترت پیامبر فراتر از زمان و مکان‌اند. اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ به اذن خدا همه چیز را می‌دانند و برای خداوند و اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ غیب و نهان معنا ندارد. پس باید به ناچار، سراغ قرآن و اهل بیت رفت.
قرآن کریم به روشنی چیزی  در این باره نفرموده است.[6] پاسخ صریح و روشن این پرسش در روایتی از امام باقر ـ علیه السّلام ـ و امام صادق ـ علیه السّلام ـ آمده است که مضمون آن ها را نقل می کنیم.
امام ـ علیه السّلام ـ در جواب شخص راوی و در ذیل آیه شریفه (ق / 15) می‌فرماید: «هر گاه بساط این عالم برچیده شود و بهشتیان به بهشت و دوزخیان به دوزخ بروند، خداوند مجدداً دنیایی غیر از این دنیا می‌آفریند و انسانهایی را بدون این که از پدر و مادری متولد شوند، به وجود می‌آورد و برای آنها زمینی غیر از این زمین و آسمانهایی غیر از این آسمان‌ها می‌آفریند. نکند فکر کردی خداوند فقط همین انسان و دنیا را آفریده که وقتی برچیده شد دیگر عالم و آدمی نباشد؟ خیر چنین نیست خداوند پیش از دنیای فعلی، هزار هزار دنیا و هزار هزار آدم آفریده است و این نسل موجود بعد از همه آنها آفریده شده است».[7] پس بر اساس روایات اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ دنیای فعلی نه اولین است و نه آخرین بلکه پیش از این هم دنیاهایی بوده و بعد از این هم دنیاهایی خواهد بود.[8]

پی نوشت ها:
[1] . سبحانی، جعفر، الالهیات، موسسه الامام الصادق ـ علیه السلام ـ ج 4، ص 290.
[2] . بقره/ 167؛ درباره مشرکان می‌فرماید: آنها از آتش بیرون آورده نمی‌شوند؛ طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 1، ص 412؛ در سوره آل عمران، آیه 116 می‌فرماید: کافران همیشه در آتش‌اند.
[3] . حلی، کشف المراد، جامعه مدرسین، ص 561.
[4] . سبحانی، جعفر، الالهیات، موسسه الامام الصادق ـ علیه السّلام ـ ، ج 4، ص414.
[5] . حلی، کشف المراد، جامعه مدرسین، چاپ نهم، 1422، هـ . ق، ص542، با تصرف.
[6] . طباطبایی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، جامعه مدرسین، ص166.
[7] . صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، خصال، قم، جامعه مدرسین، ص652؛ و مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، موسسه الوفاء، ج 8، ص 374، باب 28، ج54، ص320 و 321، باب عوالم؛ و طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، جامعه مدرسین، ج 18، ص357 و ج 4، ص146.
[8] . قاضی سعید قمی، شرح توحید صدوق، وزارت ارشاد، ج1، ص574.