عوامل و مولفه هایی در عصمت پیامبران و اولیای معصوم الهی دخیل است، که عبارتند از:
الف) علم و دانش
علامه طباطبایی می گوید: عصمت دانشی است که پیامبران و امامان را از ارتکاب گناهان مصون نگه می‏دارد و با وجود آن، سر زدن گناه از آنان چه صغیره و چه کبیره ممتنع است. ویژگی معصومان این است که نسبت به پروردگار خود از چنان معرفت و دانشی برخوردارند که دیگران از آن بی‏بهره‏اند. خداوند در قرآن کریم بر این ویژگی، انگشت تصدیق و تأیید می‏نهد: «سبحان اللَّه عما یصفون الا عباد اللَّه المخلصین»[1] خداوند منزه و فراتر از توصیف دیگران است، مگر بندگان مخلص و معصوم.
ب) عشق و محبت سرشار به خداوند
مؤلفه ی دیگری که در عصمت دخیل است، داشتن عشق و محبت سرشار به خداوند است، و ویژگی انبیا و امامان معصوم این است که محبت الهی و عشق به حق، آنان را بر می‏انگیزد که جز آن‏چه را خدا اراده می‏کند، اراده نکنند و از گناهان روی برتابند. خدای سبحان، این حقیقت را با سخنی که به تکرار از ابلیس، حکایت کرده، تأیید فرموده‏است: «قال فبعزتک لَاُغِوْیَنَّهُمْ اجمعین الاّ عبادک منهم المخلصین»[2] (شیطان) گفت: پس به عزّتت سوگند همگی را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان مخلصت را.[3] دلیل این که عصمت از قبیل علم است، سخن خدای تعالی است خطاب به پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ : «ولولا فضل اللَّه… وعلّمک ما لم تکن تعلم…»[4] و آیات دیگر….[5].
ج) وجود زمینه های لازم
درست است که عصمت موهبتی الهی است، امّا این موهبت و لطف در همه شرایط به کسی داده نمی‏شود، بلکه باید یک رشته زمینه‏ها در خود فرد، وجود داشته باشد تا لطف الهی شامل حال او گردد. برخی از این زمینه‏ها در اختیار فرد معصوم است. درست است که دو عامل وراثت و تربیت خانوادگی در این باره مؤثرند، ولی یک رشته عوامل کاملا اختیاری نیز وجود دارند، از جمله:
1- مجاهدت‏ها و کوشش‏های فردی و اجتماعی پیامبرانی مانند حضرت ابراهیم و یوسف و موسی و پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ که پیش از بعثت آنان، زمینه را برای افاضه عصمت آماده کرده‏است.
2- علم الهی به فعالیت‏های سودمند و ثمر بخش آنان در دوران رسالت و زندگی سراسر مجاهدتشان؛ در فرازی از زیارت صدیقه طاهره – سلام اللَّه علیها – آمده‏است:
«یا مُمْتَحَنَهُ امْتَحَنَکِ اللَّهُ الذی خَلَقَکِ قَبْلَ أنْ یَخْلُقَکِ وَکُنْتِ لِما امْتَحَنَکِ به صابِرَهً» ای بانوی آزموده‏ای که خدایی که تو را آفرید، پیش از آن که بیافریندت، تو را آزمود و تو در میدان امتحان و ابتلا صابر بودی.
و در دعای ندبه آمده‏است: «اولیائک الذین اسْتَخْلَصْتَهُمْ لنفسک… بَعْدَ أن شَرَطْتَ علیهم الزهدَ فی درجات هذه الدنیا الدنیّه…. فشرطوا لَکَ ذلِکَ وَعَلِمْتَ منهم الوفاء به» اولیایی که آنان را برای خود برگزیدی… پس از آن که زهد و پارسایی را در این دنیای پست بر آنان شرط کردی… آنان آن شرط را برای تو پذیرا گشتند و تو از وفای آنان آگاه شدی[6].
با فراهم شدن تمام این امور ملکه عصمت در انبیا و امامان معصوم شکل می گیرد، مع ذلک این ملکه باعث نمی شود که آنان کاملا بسان فرشتگان الهی هیچ گونه میلی نفسانی نسبت به پاره ای از امور نداشته باشد، لذا آنان نیز مورد فعل و ترک قرار می گیرد، لذا وجود ملکه عصمت در انسان باعث از بین رفتن میل نفسانی نمی شود و سلب کننده اراده و اختیار انسان نیست، تا این که در هر کسی پدید آمد ولو انسان های غیر معصوم بتواند مانع او از گناه شود.[7] بلکه خداوند در برابر اعطای این ملکه مسوولیت سنگینی بردوش صاحبان آن قرار داده است، و خداوند بر اساس علم پیشین خود می دانست که دیگران توانایی چنین مسوولیت های سنگینی را ندارند و  حتی اگر این ملکه به آنان داده شود آنان مرتکب گناه خواهند شد لذا به انسان های دیگر نداده است، و الا اگر از انسان های دیگر نیز پایبندی به لوازم عصمت را احراز  می کرد به آنان این ملکه را می داد، خدای متعال به این معنا اشاره می کند و می گوید: وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُون‏.[8] و اگر خداوند خیری در آنها می‏دانست، (حرف حق را) به گوش آنها می‏رساند ولی (با این حال که دارند،) اگر حق را به گوش آنها برساند، سرپیچی کرده و روگردان می‏شوند.
این آیه شریفه به خوبی می رساند که در افاضه فیض الهی مشکلی وجود ندارد، اگر مشکلی هست در توانایی و قابلیت ماست، و همین گونه هم است، درست است که خدای متعال علم و عصمت پیامبر و امام را به ما نداده است چون می دانست ما توانایی وقابلیت لازم را برای تحمل آن مسوولیت نداریم، اما راه وصول به مقامات و درجات عالیه را به روی ما باز گذاشت تا از طریق شریعت و تطبیق شریعت در اعمال فردی مان به آن نایل آییم چه این که کسانی مانند سلمان و اباذر به مقامات عالیه نایل آمدند، و اصحاب امام حسین با دل بریدن از دنیا به مقامات عالیه رسیدند، اما ما چه مقدار در عمل به شریعت ملتزم هستیم!!! هر شخصی خودش را محاسبه کند.
در نتیجه اعطای مقام عصمت به انبیای الهی و امامان معصوم نه تنها با عدل الهی ناسازگار است بلکه عین عدل است، چون نسبت به ما می دانست که چنین قابلیتی نداریم لذا به ما نداده است، و اگر به ما می داد بر خلاف عدل و ضد حکمت بود مثل آن بود که سلاح جنگی را در اختیار کودک نادان قرار دهیم او چه کار خواهد کرد!؟ جز خسارت و زیان به خود و دیگران چیزی نصیب نخواهد شد.

پی نوشت ها:
[1] . صافات/160.
[2] . ص/ 82 و 83.
[3] . ترجمه فولادوند، مهدی.
[4] . نساء/ 113.
[5] . ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، چاپ جامعه مدرسین، ج 11، ص 162.
[6] . سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج 5، ص 26 ـ 24.
[7] . ر.ک: سبحانی، منشور جاوید، ج 15، ص 328، و ج 17، ص 195 و 290 و 291.
[8] . انفال/ 23.