پاسخ باید در چند محور ارائه شود تا همه زوایای آن کاملاً روشن گردد:
1. قبل از هر مطلبی باید معلوم شود که برزخ کجا و چه عالمی است؟ برزخ به معنی چیزی است که در میان دو شی حایل شود. و عالمی که بین دنیا و قیامت است برزخ نام دارد. یعنی هنگامی که روح از بدن جدا می‌شود پیش از آن که بار دیگر در قیامت به بدن اصلی بازگردد، به عالمی که میان دو عالم (دنیا و قیامت) قرار دارد منتقل خواهد شد.[1] 2. بر اساس معارف اسلامی که از قرآن و روایات بدست می‌آید جای هیچ گونه تردیدی در تکامل برزخی نیست مثلاً در روایتی آمده که روزی حضرت عیسی مسیح  ـ علیه السّلام ـ از کنار قبری عبور کرد، به اذن الهی و براساس علم غیب صاحب آن قبر را در عذاب دید، سال بعد از کنار همان قبر گذشت و صاحب قبر را معذّب نیافت، از پیشگاه الهی درخواست نمود که او را از علت تغییر وضع آگاه سازد، خداوند به حضرت مسیح وحی فرستاد که صاحب قبر فرزند صالحی از خود بجای گذارده بود او در این فاصله بالغ شد و به دو کار خیر دست زد؛ یکی آن که راهی را برای عبور مردم اصلاح نموده و آن دیگر یتیمی را مسکن و مأوی داد و من گناه این پدر را به احترام عمل فرزند نیکوکارش بخشیدم.[2] از این روایت به خوبی معلوم می‌شود که تکامل برزخی وجود دارد زیرا عمل صالح فرزند، سبب شد که پدرش مورد عفو الهی قرار گیرد و این خود یک نوع تکامل است. گذشته از این در روایت فراوانی اصرار شده که بازماند‌گان اموات باید خیرات و صدقات به نیت اموات‌شان انجام دهند و برای آنان طلب آمرزش نمایند.
از این گونه روایات به آسانی بدست می‌آید که در برزخ تکامل وجود دارد، یعنی همان‌طور که خود انسان در دنیا کارهای خیر و اعمال صالح انجام می‌دهد و عبادت می‌کند این باعث تکامل معنوی و بالا رفتن درجه وجودی او می‌گردد و به اصطلاح قرب الهی نصیب او می‌شود، اگر بعد از مرگ بوسیله بازماندگان و یا هر فرد نیکوکاری عمل خیری به نیت او انجام شود سبب تکامل و بالا رفتن درجه معنوی او می‌شود و یا سبب آمرزش او می‌گردد که نوعی تکامل است. در یک روایتی که از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده حضرت  می فرماید سه عمل نیک باعث می شود که پس از مرگ هم پاداش و ثواب به مرده برسد و این چیزی جز تکامل برزخی نیست.
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید:
انسان پس از مرگ هیچ گونه پاداش به دنبال ندارد مگر پادش سه کار نیک؛1. صدقه جاریه: صدقه ای که در حال حیات خود به راه انداخته باشد مانند موقوفه ای که به ارث برده نشود و بعد از مرگ تا روز قیامت ادامه یابد.
2. سنت هدایت و راهنمایی که خود به آن عمل کرده و پس از او مورد عمل دیگران قرار گیرد.
3. فرزند شایسته ای که برای او آمرزش خواهد.[3]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 . صدرالمتألهین، اسفار، ج 9، ص 44، انتشارات مصطفوی قم.
2 . داود قیصری، شرح فصوص، صفحات 107، 284، 313، 412، نشر بیدار، قم، چاپ سنگی.
3 . بوعلی الاشارات و التنبهات، ج 3، نمط 8، فصل 17، ص 355 انتشارات دفتر نشر کتاب، 1403 ق.
4 . محمد شجاعی، معاد یا بازگشت به سوی خدا، ج 2، نشر شرکت سهامی انتشار، چاپ 2، سال 1371 ش.
5 . ناصر مکارم، پیام قرآن، ج 5، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1377 ش.
6 . فلسفی، محمد تقی، معاد از نظر روح و جسم، ج 1، ص 263، نشر هیئت نشر معارف اسلامی، تهران، 1360 ش.
7 . جوادی آملی، یاد معاد، نشر مرکز فرهنگی رجاء، تهران، 1375 ش.

پی نوشت ها:
[1]  . ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، سال 1378 ش، ج5، ص 443.
[2]  . ر.ک: فلسفی، محمد تقی، گفتار فلسفی معاد از نظر روح و جسم، تهران، هیئت نشر معارف اسلامی، ج 1، ص 292.
[3]. صدوق، خصال، ترجمه آیت الله کمره ای، کتابخانه اسلامیه، چاپ چهارم، ج1، ص 158.