نویسنده: غلامرضا نور محمدی

آموزه های دینی بر رشد عاطفی بین خویشاوندان تأکید بسیار ورزیده و مردم را به احسان کردن در حق آنان تشویق نموده است تا زندگی اجتماعی پس از خانواده اولیه فرد، در سطحی گسترده تر گرم تر شود.
بدیهی است اگر آدمی به وظیفه اسلامی خویش در برابر نزدیکان خود عمل کند، بی شک در سطح جامعه کمتر با فرد یا خانواده ای گرفتار روبه رو خواهیم شد. اما امروزه در جوامع غربی و در برخی کشورهای دیگر، گروه خویشاوندی بسیار محدود شده و از جایگاه اجتماعی خاصی نیز برخوردار نیستند؛ حال آنکه در پاره ای کشورها چنین نیست. گروه های خویشاوندی افزون بر آنکه موجب تداوم پیوندهای عاطفی می گردند، دارای کارکردهای اجتماعی، اقتصادی، تربیتی، دینی و فرهنگی نیز هستند.
متأسفانه تحت تأثیر فن آوری پیشرفته و تمدن جدید، این گروه ها بسیاری از نقش های خود را از دست داده اند، یا از نقش آنها کاسته شده است. امروزه خویشاوندان که افزون بر رابطه انسانی، مسئولیت های دیگری را نیز بر عهده داشتند، به سهولت از هم چشم می پوشند و با یکدیگر مانند بیگانگان رفتار می کنند. آنچه امروزه به عنوان موانع ارتباط خویشاوندی ذکر می شود (مانند وقت نداشتن یا انتظارات بیش از حد افراد از یکدیگر)، در واقع بهانه ای بیش نیست.
امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:
روزگاری بر مردم خواهد آمد… که پیوند با خویشاوندان به منت گذاری تبدیل می شود.(1)
باید دانست در اسلام «صله رحم» یکی از برجسته ترین روابط زندگی اجتماعی به شمار می رود؛ بدین معنا که هر مسلمانی در حد توان خود نسبت به وضع زندگی خویشان خود مسئول است و باید رابطه پیوسته و صمیمانه ای با آنان داشته باشد.
از نظر اجتماعی این نوع پیوند برای خود فرد نیز سودمند است؛ زیرا خویشان فرد بهترین حامیان اجتماعی او محسوب می شوند که به هنگام نیاز به یاری اش می شتابند. آنان اعضای یک خانواده بزرگ اند که با هم پیوند خونی و آشنایی عمیق دارند. آنان گر چه ممکن است از یکدیگر دور باشند، بی شک دل هایشان به هم نزدیک است و نسبت به یکدیگر احساس مسئولیت دارند و از وضعیت هم باخبرند و در صورت نیاز به کمک هم می شتابند.(2)
باید قطع ارتباط میان خویشاوندان را نوعی بیماری اجتماعی و آفت خانوادگی به شمار آورد. اگر این قطع رابطه، بی دلیل و از سوی سهل انگاری نیز باشد، کاری بس نارواست، از این رو شایسته است که ارتباط خویشاوندان حفظ گردد. قرآن کریم اهمیت ارتباط خویشاوندان را در کنار تقوای الهی قرار داده است:
از آن خداوندی که با [سوگند به] نام او از همدیگر [چیزی] درخواست می کنید و نیز از [بریدن رشته پیوند] خویشاوندان، پروا نمایید. به راستی که خداوند همواره مراقب شماست.(3)
امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه می فرماید:
منظور از «ارحام» خویشاوندان است که خداوند به ارتباط با آنان فرمان داده است و آن مقدار موضوع خویشاوندی را بزرگ شمرده که آنان را در حریم خود قرار داده است.(4)
از مجموع آیات قرآن (5) در باره خویشاوندان می توان چنین دریافت:
1. احسان و نیکی به خویشاوندان مانند پرستش خدا و اطاعت از پدر و مادر اهمیت بسیار دارد.
2. قطع ارتباط با خویشاوندان نوعی پیمان شکنی با خداست. گسستن ارتباط با خویشاوندان در حد گسترش فساد بر روی زمین است که عذاب خداوند را موجب می گردد.
در روایات نیز بر حفظ وگسترش روابط خویشاوندی تأکید بسیار شده؛ چنان که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید:
هیچ چیزی مانند پیوند با خویشاوندان نیست که در آن فرمان برداری خدا شده باشد و پاداش آن زود داده شده باشد.(6)
بهترین اعمال پس از ایمان به خداوند، نیکی به خویشاوندان است.(7)
خویشاوندی رشته ای از طرف خداوند است که هر کس آن را پیوند دهد، خدا او را پیوند می دهد و هر کس آن را قطع کند، خدا [پیوند] او را قطع می کند.(8)
پس رابطه خویشاوندی ات را قطع مکن، گر چه خویشاوند ارتباطش را با تو قطع کرده باشد.(9)
البته پوشیده نماند خویشاوندی آن چنان عمومیت دارد که شامل افرادی نیز می شود که با عقیده ی دینی فرد مخالف اند. فردی از امام صادق (علیه السلام) در باره حق خویشاوندی کسی که در عقیده دینی مخالف اوست، پرسید: آیا وی حقی بر گردن من دارد؟ حضرت در پاسخ فرمود:
آری، او با اینکه در دین و آیین مخالف توست، حق خویشاوندی دارد. حق خویشاوندی را هیچ چیز قطع نمی کند. اگر خویشاوندان با تو هم دین بانشد، دو حق دارند: خویشاوندی و حق مسلمانی.(10)
ارتباط خویشاوندی با بی دینان وگناهکاران از آن روست که این ارتباط ممکن است بر آنان تأثیر مثبت بگذارد و از سقوطشان جلوگیری کند، از این سو نیز گاه ترک ارتباط سبب می گردد. بستگان گناهکار در گناه خویش بیشتر غوطه خورند.
این را نیز باید نادیده انگاشت که قطع ارتباط و نداشتن رابطه عاطفی با خویشاوندان هنگامی ناپسند است که کدورت بر سر مسائل عادی و امور شخصی باشد، اما اگر اختلاف بر سر ارزش های والای دینی باشد، در این صورت رنجیدنِ نزدیک ترین فرد نه تنها نکوهیده نیست، بلکه گاه در زمره وظایف اسلامی نیز قرار میگیرد.

کار کرد ارتباط خویشاوندی و آثار آن
امیر مؤمنان(علیه السلام) در بیانی رسا، به ضرورت و کار کرد این نوع رابطه پرداخته است:
هیچ شخصی هر چند دارای ثروت و صاحب فرزند باشد، از خویشاوندانش بی نیاز نیست [چنین فردی] از مدارا و سازگاری آنان، احترام نگه داشتن ایشان و دفاع آنان از خودش با دست و زبانشان بی نیاز نیست؛ زیرا خویشاوندان هر کس بهترین مردم در حفظ منافع وی و بزرگ ترین پشتیبان برای کارهای او هستند.
اگر روزی به مصیبتی گرفتار گردد، یا برخی حوادث ناپسند به سراغ فرد آید، انان مهربان ترین و دلسوزترین برای تو هستند. هر کس دست خویش را از کمک و یاری خویشاوندان خویش باز دارد، فقط یک دستِ [کمک] از آنان دریغ داشته، ولی در مقابل، دست های زیادی از یاری کردن او عقب کشیده می شوند. پس بهتر است هر کس خالصانه به خویشاوندان خود مهر ورزد و دست یاری خویش را بر نیکی به آنان بگشاید. هر گاه فرد این کار را برای کسب رضایت خدا انجام دهد، آنچه او در دنیا از دارایی خودش در این راه هزینه کرده است، خداوند آن را به وی باز می گرداند و در آخرت نیز چند برابر به وی پاداش می دهد. هر یک از شما اگر در خویشاوندان، نیازمندی دید، نسبت به رفع آن غفلت نورزد که اگر آن مقدار را برای خویشاوند هزینه کند، به وی ضرر نمی رسد واگر از کمک به آنان دریغ ورزد، به وی سود نمی رسد.(11)

آن حضرت درکلامی دیگر می فرماید:
خویشاوندانت راگرامی بدار؛ زیرا آنان پر و بال تو هستند که با آن پرواز می کنی؛ ریشه و اصل تو هستند که به سوی آنان باز می گردی و دست [وبازوی] تو می باشند که [برای گرفتن حق خود می توانی] با آن [به دشمن] حمله کنی.(12)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نیز می فرماید:
نیکی به خویشاوندان وادامه ارتباط با آنان، سرزمین ها را آباد و عمرها را زیاد و طولانی می گرداند، هر چند که ساکنان آن سرزمین ها از کافران باشند.(13)
امام صادق(علیه السلام) نیز فرمودند:
به خویشاوندانت نیکی کن، گرچه به دادن یک جرعه آب باشد. بهترین چیزی که با آن می توانی به خویشاوندانت نیکی کنی، خودداری از آزار رسانی به آنان است. نیکی به خویشاوندان باعث افزایش عمر و افزایش محبت و علاقه بین خویشاوندان می گردد.(14)
از دیگر آثار ارتباط با خویشاوندان که در منابع دینی آمده، چنین است:

1. گسترش محبت و دوستی میان آشنایان؛
2. فزونی یافتن ثروت و دارایی؛
3. آبادی سرزمین ها؛
4. افزایش عمر (از طریق حمایت اجتماعی و کاستن از فشارها روانی افراد)؛
5. آسان گیری در حساب رسی فرد در روز قیامت.

آسیب های ترک ارتباط با خویشاوندان
در روایات(15) برای پیشگیری از ترک ارتباط خویشاوندان با یکدیگر، به بیان آسیب ها و عوارض نامطلوب آن در دنیا و آخرت پرداخته شده است؛ مانند:

1. محروم شدن از لطف خداوند؛
2. تهدید شدن زندگی اجتماعی بشر؛
3. کدورت و تلخی و نیز سردی و بی رونقی در زندگی؛
4. از بین رفتن احساس های عاطفی با دست کم تضعیف آنها؛
5. ایجاد قساوت و سخت دلی؛
6. از هم پاشیده شدن کانون خانواده ها؛
7. چیره شدن افراد ناشایست و بدکردار؛
8. ویرانی شهرها و آبادی ها.
امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:
قطع رابطه با خویشاوندان شهرها را ویران نموده و روابط خانوادگی را نیز از بین می برد و موجب زوال نسل بشر می شود.(16)

پی‌نوشت‌ها:

1. نهج البلاغه، حکمت 102.
2. افراد با خویشاوندان خود که با آنان ژن های مشترک دارند، بیشتر اظهار همدلی می کنند. در بلایایی طبیعی نیز انسان ها بیش از هر کس نگران خانواده خود هستند. در مطالعه ای که برنستان گراندول وکیتا باما ( 1994) درخصوص انتخاب مرگ و زندگی انجام دادند، دانشجویان کمک به بستگان، کمک به جوانان و کمک به آدم های سالم را به عنوان گزینه های اول برگزیدند.
3. نساء(4): 1.
4. کلینی، اصول کافی، ج2، ص 150، ح 1.
5. مانند این آیات: بقره(2): 83؛ نساء (4): 36؛ رعد (13):8؛ روم(30): 38؛ احزاب (33): 6.
6. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 2580.
7. کلینی، فروع کافی، ج 5، ص 58، ح 9.
8. مجلسی، بحار الأنوار، ج 23، ص 266.
9. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 347، ح 6.
10. همان، ص 157، ح 30.
11. نوری طبرسی، مستدرک الوسایل، ج 15، ص 239، ح 18116.
12. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 407، ح 9329.
13. مجلسی، بحار الأنوار، ج 74، ص 174.
14. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 151، ح 9.
15. بنگرید به: همان ، باب صله رحم و قطع آن.
16. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 347، ح 4.
منبع مقاله: نورمحمدی، غلامرضا؛ (1390)، مهارت های زندگی اجتماعی، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها،دفتر نشر معارف، چاپ دوم