نویسنده: مهدی هشیار

وقف تعاریف گوناگونی دارد،اما تعریف مشهور وقف که مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز است، عبارت از حبس کردن اصل مال و واگذاری منفعت است.کلمه وقف در فرهنگ اسلامی، مترادف با کلمه انفاق و صدقه است. کلمه صدقه به مفهوم عام هرنوع هبه، هدیه و بخشش است. وقف با ارزش عملی است که به خاطر مصالح خلق و رضایت خالق بدون منت به دیگران واگذار شود. در سوره آل عمران، هدف از انفاق، تزکیه نفس و رسیدن به نیکی ذکر شده است. با نزول این آیه، کسانی چون ابوطلحه انصاری به فکر صدقه دادن و وقف کردن بهترین اموال خود افتادند. وقف می تواند به عنوان یک سیستم پویا و بازوی نیرومند با ایجاد و حفاظت و بهره برداری مناسب در جهت تحقق عدالت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به کار آید. هدف عمده و اصلی در فرهنگ وقف، گسترش معنویت، خیرخواهی، غیر خواهی، ایثار و فداکاری است. باید بدانیم واقف با وقف خود، جدا از خدمات مادی می تواند در فرهنگ سازی برای یک جامعه نیز مؤثر باشد.
رفع مشکلات یک جوان و هموار کردن راه تحصیل و پیش رفت او خدمت به فرهنگ و اندیشه یک جامعه محسوب می شود. فقر یکی از مؤثرترین عوامل انحطاط جامعه است. فقر در جامعه اسلامی جلوی رشد مادی و معنوی را می گیرد. وقف یکی از راه های کنترل تراکم ثروت محسوب و با بهره مند شدن همگان از امکانات رفاهی، زمینه تکامل در ابعاد مختلف نیز فراهم می شود.
شهید صدر در این باره می گوید:« مسئولیت دولت و نظام اسلامی به جز تأمین نیازهای حیاتی و ضروری افراد، این است که یک سطح زندگی، متناسب با شرایط و مقتضیات روز را برای افراد تضمین کند و آن ها را به یک حد واحد از رفاه عمومی برساند».

راه های وقف

1. نفس استقلال و رشد پولی، طبق موازین شرعی موجب رفاه عمومی و زدودن محرومیت و فقر از سطح جامعه خواهد شد.
2. هدف مند کردن وقف ها و اطلاع رسانی به واقفان برای وقف های مهم که در مبارزه با فقرزدایی و رشد معنوی جامعه تأثیر به سزایی دارد.

نمونه هایی از وقف های هدف مند در دوران مختلف

1. در عصر سلاجقه( 711- 429 ه.ق) که اصفهان مقر حکومت بود، وزیر دانشمند ملک شاه، خواجه نظام الملک، بناهای زیادی را وقف کرد که یکی از آن ها مسجد جامع فعلی شهر و مدرسه نظامیه است.
2. در دوران تیمور، اماکن مذهبی و عمومی فراوانی ساخت و برای آن ها موقوفاتی جهت مصارف جاری آن قرار داد، حتی برای بیت المقدس و مشهد هم موقوفاتی قرار داد که درآمد آن برای بیت المقدس و مشهد صرف شود.
3. رشید الدین فضل الله، وزیر فرزانه ایلخانان( مغول) مجموعه بناهایی برای عمران و آبادی ولایت ها بنا کرد و برای هربنایی،موقوفاتی قرار داد، مثل ربع رشیدی که محله ای در تبریز بود و سی هزار خانه، 1500 دکان، 24 کاروان سرا، تعدادی مسجد، مدرسه، حمام، باغ و چند کارخانه شعربافی( پارچه بافی)، کاغذسازی، رنگرزخانه و دارالضرب داشت.
متأسفانه مصیبتی که گریبان گیرموقوفات شده، تخریب وقف و استفاده نا به جا از وقف است.پس از قتل رشیدالدین،ربع رشیدی با خاک یکسان شد و امروزه جز مخروبه ای چیزی نمانده است.
4. دردوره عثمانی، ساختن مجموعه های شهری منطبق با سنت وقف رایج است. این مجموعه های عام المنفعه شهری، دور مسجد،مدرسه ،حمام ،میدان و مراکز فعال شهری راه اندازی می شد.موقوفاتی را هم مطابق با نیاز و مصارف این مراکز در نظر می گرفتند.
5. درعصر صفویه توجه به امور موقوفات بیشتر بود. در این دوره به ویژه شاهان صفوی، خود امور موقوفه را تقویت می کردند و اموال زیادی را به اماکن مورد احترام مانند آستان مبارکه حضرت رضا(ع) و حضرت معصومه(س) و آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی می بخشیدند. شاهان خود مشوق امورخیریه و وقف بودند. دو بنا در کنار بازار شهر اصفهان بود که یکی دارالشفا و دیگری کاروان سرای مسگران در زمان شاه عباس صفوی بود. بدین ترتیب خاندان صفویه در طول تاریخ ایران به عنوان پرچم دار وقف شناخته شده اند.
6. در دوره قاجار، تأسیس مدرسه دارالفنون و ایجاد مدارس علمیه از اقدامات واقفان برای حفظ و نشرمذهب بوده است.
منبع:نشریه انتظار نوجوان، شماره 59