در مباحث آینده از جمله در مبحث «تاریخچه‌ی وقف» نیز درباره‌ی اهمیت و جایگاه وقف به تناسب و به طور ضمنی مطالب و توضیحات لازم خواهد آمد؛ در این جا به جایگاه وقف در تفاسیر و روایات شیعه و اهل سنت به اختصار و گذرا می‌پردازیم:
تفاسیر و روایات شیعه
تفاسیر
طبرسی در ذیل آیه‌ی کریمه‌ی «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون» (68) می‌نویسد:
اصل «بر» از سعه و گستردگی است و «بر» به معنای خشکی نیز از همین ماده است و فرق آن با خیر این است که: بر نفعی است که با قصد و اراده به دیگری برسد، اما خیر، نفع واصل به دیگری است هر چند از روی سهو باشد.
وی انفاق را در آیه‌ی کریمه دارای معنایی عام و گسترده می‌داند که شامل وقف هم می‌شود و می‌نویسد: قضیه‌ی وقف ابوطلحه‌ی انصاری بوستانش را و تصدق زید بن حارثه اسب مورد علاقه‌اش را و… به دنبال نزول این آیه‌ی کریمه رخ داده است (69)
روایات
1-امام صادق علیه‌السلام فرمود: «ست خصال ینتفع بها المؤمن، من بعد موته: ولد صالح یستغفر له و مصحف یقرأ فیه و قلیب یحفره و غرس یغرسه و صدقه ماء یجریها…) (70) «شش خصلت است که انسان بعد از مرگش از آنها بهره می‌برد؛ فرزند صالحی که برایش استغفار کند، قرآنی که قرائت شود، چاهی که (برای استفاده‌ی مردم) حفر کند، درختی که بنشاند، (قنات یا) چشمه‌ای که جاری سازد…»
2-امام صادق علیه‌السلام: «خیر ما یخلفه الرجل بعده ثلاثه: ولد بار یستغفر له و سنه خیر یقتدی به فیها و صدقه تجری من بعده» (71) «بترین بازمانده‌های انسان پس از او سه چیز است: نیکوکاری که برایش آمرزش بخواهد، شیوه‌ی نیکویی که از آن پیروی شود و صدقه‌ی جاریه‌ای که از او بازماند».
3-امام صادق علیه‌السلام: «لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال: صدقه
اجرها فی حیاته فهی تجری بعد موته الی یوم القیامه و صدقه موقوفه لا تورث….» (72): «بعد از مرگ انسان، بجز سه خصلت، هیچ پاداشی در پی او نخواهد بود (برایش سود نخواهد داشت):
الف -صدقه‌ای که در زمان حیاتش جاری ساخته است که تا روز قیامت جریان دارد.
ب -صدقه‌ی موقوفه‌ای که ارث برده نمی‌شود و…».
4-امام باقر علیه‌السلام از آبای بزرگوارش نقل کرده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردی برخوردند که در باغی برای خود درختی می‌کاشت، حضرت ایستاد و به او فرمود: دوست نداری تو را به درختی راهنمایی کنم که از حیث پاکیزگی میوه و… مستحکمتر و با دوام‌تر از این درخت باشد؟ عرض کرد: بلی ای رسول خدا! پدر و مادرم به قربانت! حضرت فرمود: هر صبح و شام بگو: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر… (رسول خدا صلی الله علیه و آله در واقع بدین وسیله وی را به انفاق و تصدق تشویق فرمود) آن مرد عرض کرد: ای رسول خدا، من شما را گواه می‌گیرم که این باغ من از این به بعد به عنوان صدقه‌ی مقبوضه (برگشت ناپذیر) برای مسلمانان فقیری که در «صفه» زندگی می‌کنند، خواهد بود. به دنبال این عمل آیه‌ی کریمه نازل شد: «فاما من اعطی و اتقی و صدق بالحسنی فسنیسره للیسری» (73): «اما هر کس عطا و احسان کرد و خداترس شد و به نیکویی تصدیق کرد، ما هم البته کار او را سهل و آسان می‌گردانیم» (74)
مسأله‌ی جایگاه و اهمیت وقف از دیدگاه امامیه در مبحث «تاریخچه‌ی وقف» روشنتر خواهد شد.
تفاسیر و روایات اهل سنت
تفاسیر
غالب مفسران از جمله قرطبی (75)، سیوطی(76) ، فخر رازی (77) سید قطب (78) و… در ذیل آیه‌ی
کریمه: «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون» (79) ضمن نقل داستان وقف و تصدق ابوطلحه‌ی انصاری و زید بن حارثه به بیان اهمیت مسأله‌ی وقف پرداخته‌اند.
رشید رضا در ذیل همین آیه‌ی کریمه بعد از ذکر داستان ابوطلحه و زید بن حارثه می‌نویسد: منظور از انفاق در این آیه، غیر از زکات است، زیرا در زکات شرط نیست که آنچه پرداخت می‌شود از چیزهایی باشد که مورد محبت و علاقه‌ی پرداخت کننده است، بلکه به عکس، از عاملان زکات خواسته شده تا از کرایم اموال مردم بپرهیزند و اموال مورد علاقه‌ی آنها را درخواست نکنند (80)
قبل از وی، فخر رازی نیز در مقام بیان اختصاص آیه به غیر از زکات این چنین استدلال کرده است (81) البته چون فخر رازی مقدم بر رشید رضا است ممکن است. این مطلب را رشید رضا از وی گرفته باشد.
روایات
1-عن ابی‌هریره عن النبی صلی الله علیه و آله قال: «اذا مات الانسان انقطع عنه عمله الا من ثلاثه: صدقه جاریه او علم ینتفع به او ولد صالح یدعو له». این حدیث بجز در صحیح بخاری 50 در دیگر صحاح اهل سنت نیز آمده است (82)
2-از جابر بن عبدالله روایت شده است که:
«لم یبق احد من اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله ممن له مقدره الا وقد وقف» (83) «هیچ یک از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود که توانایی داشته باشد مگر این که (مالی را) وقف کرده بود.»
3-ابن‌حسام هندی در کنزالعمال می‌نویسد: به طور کلی خداوند روحیه‌ی ایثار و انفاق و سخاوت را دوست دارد و وقف، خود شاخه‌ای مهم از سخاوت (و انفاق) است. آن گاه حدیث زیر را از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است که در اولین خطبه‌ی خود فرمود:
ی مردم! همانا خداوند اسلام را به عنوان دین برای شما برگزیده است پس بیایید با سخاوت و حسن خلق به نیکویی اسلام را همراهی کنید. همانا! سخاوت درختی است از بهشت که شاخه‌هایش در دنیاست، و از شما هرکس سخاوتمند باشد همیشه به یکی از این شاخه‌ها متصل است تا به بهشت در آید… (84)
4-ابن‌حجر عسقلانی در ذیل حدیث نبوی صلی الله علیه و آله در صحیح بخاری: علی کل مسلم صدقه، قالوا: یا نبی الله فمن لم یجد؟ قال: یعمل بیده فینفع نفسه و یتصدق، قالوا: فان لم یجد؟ قال یعین ذا الحاجه الملهوف، قالوا: فان لم یجد؟ قال: فلیعمل بالمعروف و لیمسک عن الشر فانها له صدقه. (رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:) «بر هر مسلمانی صدقه (واجب) است، گفتند:ای پیامبر خدا! کسی که مالی نیابد؟ فرمود: با دست خود کار کند، خودش بهره برد و تصدق هم بنماید. گفتند اگر نتواند؟ فرمود: انسان نیازمند گرفتاری را کمک کند. گفتند: اگر نتوانست؟ فرمود: به نیکی رفتار کند و از کارهای شر بازایستد، که همین برای او صدقه است»، می‌نویسد:
از این حدیث برمی‌آید که باید با مال یا غیر آن با خلق خدا مهربان بود، و نیز این مطلب استفاده می‌شود که: صدقه و انفاق از کسانی که توانایی دارند از بقیه‌ی کارها در حق دیگران افضل است و مردم نیز از لفظ صدقه همان اعطا و انفاق را فهمیدند که پرسیدند: کسی که ندارد (چه کند)؟
