نویسنده: علی راد

« جامعیت » که در زبان عربی با لفظ « شمولیه » از آن یاد می شود و « قلمرو » که در لغت به معنای ناحیه و ناحیه ی حکومت و حکمرانی است، گاه به یک معنا استعمال می شوند، حال آنکه این دو با هم متفاوت اند. مراد از جامعیت این است که قرآن کریم چه اموری را به تفصیل بیان فرموده است و مراد از قلمرو این است که چه مسائلی ( گرچه به اجمال ) در قرآن کریم آمده است.(1) از نظر تاریخی، پیشینه و خاسگاه جامعیت قرآن ریشه در خود آیات قرآن کریم دارد. در این آیات با تعابیری چون تبیان (2) و تفصیل کل شیء(3)، عدم تفریط(4)، کمال یافتگی دین (5) و… به این ویژگی اشاره شده است. هرچند در این آیات از اصطلاحات جامعیت استفاده نشده است لکن در تراث قرآنی فریقین از این آیات در تبیین این ویژگی قرآن استفاده شده است. بعد از قرآن، جامعیت قرآن در بیانات نبوی از جمله « اوتیتُ جَوامِع الکَلِم (6) ( به من جوامع دانش ( گنجینه های معرفت ) داده شد». مورد تأکید قرار گرفت. بعدها در میان مذاهب و مکاتب فکری اسلامی، جامعیت قرآن بیشتر و بیشتر در مدرسه ی تفسیری اهل بیت و در رأس آنان در نهج البلاغه (7) امام علی (علیه السلام)، صحیفه ی سجادیه (8) امام سجاد (علیه السلام) و دیگر روایات اهل بیت مورد تبیین و تأکید قرار گرفت و امامان شیعه با نمایش نمونه هایی، توانمندی خود را در عینی سازی این ویژگی قرآن نشان دادند.(9) هرچند مکتب خلفا با شعار « حسبنا کتاب الله » (10) داعیه ی جامعیت را داشت اما در حقیقت به دنبال نادیده گرفتن نقش عترت در قرآن شناسی بود(11) و تاریخْ پوشالی بودن این ادعا را با گرایش به رأی، قیاس و استحسان نشان داد و معلوم شد که آبشخور آن ملاحظات سیاسی بود نه مبانی علمی (12)؛ در دوره ی معاصر نیز برداشت نادرست عده ای از مؤلفان از آیات بیانگر جامعیت قرآن، تحت تأثیر پنداره ی سیاسی « حسبنا کتاب الله »، سبب پیدایش جریانی به نام قرآن بسندگی ( القرآنیون ) در جهان اهل سنت شده است. (13)
جامعیت قرآن ریشه در رویکردی کلامی به مؤلف آن دارد؛ در این رویکرد، خداوندی که خالق عالم هستی بوده و قدرتی بی نظیر دارد، برایش بسی سهل است که کتابی را تألیف کند که در آن پاسخ نیازهای اساسی انسان وجود داشته باشد. جلوه ی دیگر این قدرت در کتاب تکوین است که به گونه ای تدبیر شده است که تا قیامت نیازهای جسمی و مادی بشر را پاسخگو است و مؤلف قرآن همین خالق آسمانها و زمین است. شاید بتوان ادعا کرد که تألیف کتابی جامع نیازهای انسان در مقایسه ای برای تقریب به ذهن برای خداوند به مراتب ساده تر از خلقت انسان و طبیعت بوده است. مبتنی بر چنین اعتقادی به خداوند در کلام امامیه امکان جامعیت قرآن امری معقول و شدنی است و هیچ امتناع عقلی بر عدم امکان آن وجود ندارد. افزون بر امکان قرآن از وقوع و تحقق آن سخن گفته است که پیشتر بدان اشارت شد. اثبات جامعیت قرآن در پاسخگویی به نیازهای هدایتی انسان با رویکردها و ادله ی مختلف مورد توجه قرآن پژوهان امامیه در کتابها (14) و مقالات (15) متعددی بوده است. در این آثار اصل جامعیت قرآن امری مسلم تلقی شده و تنها میان برخی از اندیشمندان در گستره و قلمرو حداقلی و حداکثری جامعیت قرآن اختلاف نظر وجود دارد. ادله ی اثباتی جامعیت به دو قسم درون متنی و برون متنی تقسیم می شود. در ادله ی برون متنی به عقل و روایات و در ادله درون متنی به خود آیات قرآن استناد شده است.(16) در روش کشف جامعیت قرآن نیز سه روش برون متنی ( انتظار از دین و قرآن، بسط تاریخی قرآن، عقلی )، درون متنی ( بررسی آیات و روایات بیانگر اهداف قرآن و رسالت پیامبر اسلام، بررسی آیات مربوط به قلمرو قرآن، بررسی استقرایی تمام آیات قرآن ) و تلفیقی ( ترکیب روش برون متنی و درون متنی ) مطرح است. جز برخی از محققان، بیشتر صاحب نظران از روش درون متنی استفاده کرده اند.(17) جامعیت قرآن ارتباط تنگاتنگی با مسأله جامعیت و قلمرو دین اسلام نیز دارد که برخی از پژوهشگران در آثار خود به آن توجه نشان داده اند.(18) روشن است که پذیرش جامعیت قرآن در نوع نگاه مفسّر به کارآمدی گزاره های قرآن تأثیرگذار است و بهره وری همیشگی از قرآن در عرصه های حیات فردی و اجتماعی می تواند خود یکی از ابعاد اعجاز قرآن به شمار آید. بین مفسری که آموزه های قرآن را تاریخی و محدود به عصر نزول آن تصور می کند با مفسری که نگاهی فرازمانی- فرامکانی به قرآن دارد و قرآن را حاوی پاسخهای ناب و رها از قید تاریخ به نیازهای هدایتی انسان می بیند، تفاوت بسیاری وجود دارد. همچنین این نگاه در چهره ی تفسیر نیز تأثیر می گذارد. مفسّری که نگرش جامعیتی به قرآن دارد آموزه های آن را هم اکنون کارآمد می بیند و لذا در تفسیرش سیمایی زنده و پویا از قرآن به نمایش می گذارد و در تفسیر خویش گزاره ی « قرآن سخن می گوید » را به تصویر می کشد. اما مفسّری که قرآن را متنی صرفاً تاریخی و با محدودیتهای هدایتی تصور می کند، تفسیرش صرفاً تقریر آراء و توصیفی تاریخی از متن را ارائه می کند و بس. برآیند تفسیر وی گزاره ی « قرآن گفته است » خواهد بود. در نتیجه جامعیت قرآن از دو منظر کلامی است: نخست در عقلانی بودن اصل امکان آن که با استفاده از روش مقایسه ای اثبات می شود؛ دیگر در حجیت آموزه های قرآنی و توسعه ی آن در ادوار تاریخی پس از نزول که خود بحثی کلامی و متأثر از اصل جامعیت است و در نوع نگاه مفسران تأثیرگذار است.

پی‌نوشت‌ها:

1.مصطفی کریمی، « قلمرو و جامعیت قرآن ( از دیدگاه آیت الله معرفت )»، معرفت قرآنی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1387ش، ج5، ص 259.
2.« وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنَا بِکَ شَهِیداً عَلَى هؤُلاَءِ وَ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَاناً لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَهً وَ بُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ‌ »(النحل: 89 ).
3.«لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لِأُولِی الْأَلْبَابِ مَا کَانَ حَدِیثاً یُفْتَرَى وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَهً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ‌ »(یوسف: 111)؛ « أَ فَغَیْرَ اللَّهِ أَبْتَغِی حَکَماً وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتَابَ مُفَصَّلاً »( انعام: 114).
4.« وَ مَا مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لاَ طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْ‌ءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ‌ »(انعام: 38)؛ « وَ عِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَ یَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَ یَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلاَّ یَعْلَمُهَا وَ لاَ حَبَّهٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ لاَ رَطْبٍ وَ لاَ یَابِسٍ إِلاَّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ‌ »(الانعام: 59).
5.« الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً »(المائده: 3).
6.محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج4، ص 3202، حدیث 1989.
7.فاطمه نقیبی، « قرآن و علوم و معارف آن در نهج البلاغه »، استاد راهنما محمدهادی معرفت، کارشناسی ارشد، علوم قرآن و حدیث، دانشکده اصول دین قم، دفاع 1378ش.
8.زهرا خراسانی، جامعیت قرآن از منظر صحیفه سجادیه، ابتکار دانش، قم، 1385ش، 202ص.
9.در گفتار دوم از بخش دوم کتاب نمونه هایی را گزارش خواهیم کرد.
10.عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، تحقیق: عنی بتحقیق نصوصه و تخریج أحادیثه و التعلیق علین الشیخ المحدث حبیب الرحمن الأعظمی، بی نا، بی تا، ج5، ص 438؛ احمد بن حنبل، المسند، دار صادر، بیروت، بی تا، ج1، ص 325؛ محمد بن حسین بخاری، الصحیح، دارالفکر، بیروت، 981م، ج5، ص 138؛ مسلم بن حجاج نیشابوری، الصحیح، دارالفکر، بیروت، بی تا، ج5، ص 76.
11.احمد عابدینی، ژرفای قرآن و شیوه های برداشت از آن، چاپ اول، نشر مبارک، اصفهان، 1382ش، ص 20-90.
12.علی نصیری، رابطه متقابل کتاب و سنّت، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1386ش، 196-197.
13.ر.ک: خادم حسین الهی بخش، دراسات فی الفرق القرآنیون و شبهاتهم حول السنه، مکتبه الصدیق، طائف، 1409ق؛ محمد ابراهیم روشن ضمیر، بررسی و نقد جریان قرآن بندگی در تفسیر، رساله ی دکتری دانشگاه تربیت مدرس؛ محمد اسعدی، « ریشه ها و پیشینه های جریان قرآن بسندگی در تفسیر»، مشکوه، مشهد، پاییز و زمستان 1386، شماره 96 و 97، ص 157-164؛ محمد اسعدی، « جریان شناسی قرآن بسندگی در دو قرن اخیر ( نگاهی به شبه قاره هند و کشورهای عربی )»، حدیث اندیشه، بهار و تابستان 1385، شماره 13، ص 95-106.
14.برای دیدن آراء و انظار مطرح در این باره افزون بر تفاسیر فریقین ( ذیل آیات مائده: 3؛ انعام: 59 و 38؛ نحل: 89؛ یوسف: 111 ) ر.ک: سیدمحمدعلی ایازی، جامعیت قرآن، کتاب مبین، چاپ سوم، رشت، 1380ش، احمد عابدینی، پیشین، محمدعلی رضایی اصفهانی، اشارات علمی اعجازآمیز قرآن، نشر معارف، اول 1383ش، ص 52-38؛ علی نصیری، رابطه ی متقابل کتاب و سنت، ص 331-347؛ سعید ضیائی فر، جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، بوستان کتاب، قم، 1382ش، ص 743؛ کاظم قاضی زاده، سیاست و حکومت در قرآن. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1384ش؛ محمدرضا حکیمی و همکاران، الحیاه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، بی تا، ج2، ص 69-151.
15.مصطفی کریمی، « جامعیت وحی محمدی به گستره ی علم آن حضرت»، معرفت،‌ شماره 60، آذر 1381ش، ص 71-79؛ سید ابوالفضل میرمحمدی، محمدهادی معرفت، « جامعیت قرآن کریم نسبت به علوم و معارف الهی و بشری »، نامه ی مفید، شماره 6، تابستان 1375، ص 4-22؛ علی کریم پور قراملکی، « جامعیت قرآن از نظر مفسران »، بینات، شماره 43، پاییز 1383ش، ص 69-50؛ حمید آریان، « جامعیت قرآن در بیان مفسر المیزان »، قرآن شناخت، شماره 1، تابستان 1387، ص 131-166.
16.مصطفی کریمی، « قلمرو و جامعیت قرآن ( از دیدگاه آیت الله معرفت )»، معرفت قرآنی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1387ش، ج5، ص 270-279.
17.همان، ص 264-268.
18.عبدالحسین خسروپناه، قلمرو دین، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه، قم، 1381ش، 291ص؛ حسنعلی علی اکبریان، درآمدی بر قلمرو دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1377ش، 256ص؛ مصطفی کریمی، قرآن و قلمرو شناسی دین، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، 1382ش، 408ص؛ سید محمدعلی ایازی، جامعیت قرآن.
منبع مقاله :
راد، علی، (1390)، مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن: با رویکرد نقّادانه به آرای ذهبی، عسّال و رومی، تهران: سخن، چاپ اول