نویسنده:دکتر سیدضیاء الدین مظهری

دستیابی به تکامل و میل به کمال وقتی میسر می شود که انسان به طور مداوم و در تمام دوران زندگی خود از تغذیه متعادل، متناسب، متنوع و پاکیزه ای برخوردار باشد. این امر به خصوص در ایام سفر که غذای روح نیز فراهم است از اهمیت ویژه ای برخوردار است. پس جدی گرفتن نکات تغذیه ای می تواند خاطره ای خوش از یک سفر بر جای بگذارد….
علاوه بر توجه به سلامت جسم و جان، تامین نیاز میلیون ها سلول بدن نیز مطرح است که حتی توصیه می شود در ایام تعطیلات و طول سفر نیز مدنظر بوده و برای تامین آنها عادت های تغذیه ای مناسب به دست فراموشی سپرده نشوند. بنابراین در راستای دستیابی به این اهداف توجه خوانندگان محترم را به چند موضوع ساده حین سفر معطوف می دارم.

● تامین آب سالم

آب سالم از حیاتی ترین نیازهای بشر است ولی متاسفانه دسترسی به آب سالم و گوارا و دور از آلودگی در مسیر حرکت و حتی در مقصد و محل اقامت همواره امکان پذیر نیست و بیماری های منتقله از آب ناسالم مانند هپاتیت A و E، فلج اطفال، اسهال های ناشی از روتاویروس ها، وجود میکروارگانیسم های ایجادکننده تب تیفویید یا حصبه، اسهال خونی، اسهال ناشی از میکروبی به نام ای کولای، وبا و وجود تک یاخته هایی مانند آمیب، ژیاردیا، انگل هایی مانند کرم قلابدار، کیست هیداتیک، کرم کدو و کرم نواری می توانند در مصرف کنندگان بی اطلاع و ناآگاه آب های آلوده مشکلات زیادی ایجاد کنند. علاوه بر آلودگی هایی که ذکر شد، اغلب آب های موجود در مسیر حرکت ممکن است حاوی مواد سمی و شیمیایی ناشی از زباله های صنعتی و کشاورزی باشند و فلزات سنگینی مانند سرب، کادمیوم، جیوه، عوامل نیتروژنی، مواد بی رنگ کننده، آمونیاک و ده ها مواد دیگر را در خود داشته باشند که برای مصرف کنندگان بسیار زیانبار و بیماری زا هستند، بنابراین برای جلوگیری از هرگونه بیماری، همراه داشتن آب سالم و گوارا برای نوشیدن یا شستشوی سبزی ها و میوه ها در مسیر سفر توصیه می شود.
همراه داشتن چند بطری آب تصفیه شده یا آب معدنی می تواند این امکان را فراهم کند که در تمام طول سفر آب آشامیدنی سالم در اختیار داشته باشید. توصیه می کنم در طول اقامت در مقصد چنانچه نسبت به عدم آلودگی کامل آب مصرفی تردید دارید، آب را بجوشانید و سپس بعد از سرد شدن از آن استفاده کنید. استفاده از قرص های پرکلرین که در داروخانه ها به فروش می رسد نیز برای تصفیه آب هنگامی که دسترسی یا امکانات لازم برای جوشیدن آب را ندارید اثربخش خواهد بود. چنانچه این قرص ها را پیدا نکردید، می توانید قبل از سفر مقداری پودر پرکلرین از داروخانه یا مراکز بهداشتی تهیه کنید و ۱۵ گرم از آن را که معادل یک قاشق غذاخوری سرصاف است، داخل یک لیوان آب که حدود ۴/۱ لیتر است، اضافه و محلول به دست آمده را در یک شیشه رنگی در بسته بریزید و در جای تاریک و خنکی نگهداری کنید و آن را در سفر همراه داشته باشید. با افزودن ۳ قطره از این محلول به یک لیتر آب مشکوک از نظر آلودگی و هم زدن آن، پس از ۲۰ دقیقه یک آب سالم و قابل اطمینان برای نوشیدن یا شستشوی میوه ها و سبزی ها خواهید داشت.

● غذاخوری های بین راهی

چنانچه ناچارید در رستوران های بین راهی غذا بخورید، باید چند نکته را موردتوجه قرار دهید؛ اول اینکه آب آشامیدنی رستوران از چه منابعی تهیه می شود. اگر از آب چاه یا آب رودخانه برای پخت وپز استفاده می شود، احتمال آلودگی بسیار بالاست بنابراین از خوردن سالادهای تهیه شده در رستوران شامل کاهو، کلم، خیار، گوجه فرنگی و سایر سبزی ها به خصوص اگر با سس های خامه ای یا مایونز تهیه شده باشند جدا خودداری کنید. نوشیدن آب یخ قرار داده شده در پارچ های پلاستیکی یا فلزی ممکن است بیماری زا باشد. بنابراین استفاده از آنها به خصوص برای نوشاندن به کودکان به هیچ وجه توصیه نمی شود. حتی ممکن است نوشابه های در بسته ای که در حوضچه ها نگهداری می شوند به طور ثانویه آلوده شده باشند.
از خوردن غذاهای حاوی سس و خورش های حاوی گوشت قرمز، مرغ و خوراک ماهی به خصوص اگر ادویه فراوان داشته باشند، بپرهیزید. زیرا تغییر رنگ، مزه و بوی غذا در صورتی که مانده باشد با زدن ادویه فراوان پوشانیده می شود.
در رستوران های بین راهی امکان آلودگی و کهنگی مواد خام اولیه بسیار بالاست ضمن اینکه رعایت نکردن بهداشت فردی و محیطی و نگهداری از مواد پخته و خام در محیط های نامناسب با برودت یا حرارت ناکافی نیز وجود دارد و به طور تصاعدی با گذشت زمان، آلودگی های اولیه به شدت افزایش می یابد.
از خوردن کباب کوبیده، همبرگر و به طور کلی غذاهای حاوی گوشت چرخ کرده که ناخالصی های فراوان و آلودگی اولیه گسترده ای دارند، پرهیز کنید زیرا گوشت چرخ کرده بسیار فسادپذیر است و امکان کهنگی و آلودگی آن بسیار بالاست. علاوه بر این از خوردن غذاهای گوشتی که حرارت لازم در زمان تهیه و پخت به قسمت مرکزی آن نمی رسد، خودداری کنید زیرا در این صورت آلودگی ها و کیست های انگلی که هنگام تغذیه دام وارد خون و عضلاتش شده است از بین نمی رود و آلودگی ها به راحتی با خوردن غذا وارد دستگاه گوارش می شود.
به تمیز بودن کارد، چنگال و بشقاب و به طور کلی میز سرو غذا به خصوص لیوان ها توجه کنید. اگر آثار چربی یا باقیمانده موادغذایی را در آنها مشاهده کردید، یعنی احتمال آلودگی شان بسیار بالاست بنابراین قبل از استفاده از این ظروف آنها را با آب جوش و شوینده های مناسب بشویید. برای اطمینان از تمیزی و پاک بودن لیوان ها علاوه بر مسایلی که ذکر شد آنها را در مقابل نور بگیرید تا ببینید آیا لکی روی آنها وجود دارد یا نه. در مورد لیوان های یک بار مصرف هم مطمئن نباشید که شما اولین فرد مصرف کننده آن هستید. توصیه می کنم هر کجا لیوان یک بار مصرف استفاده کردید برای جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی آن را مچاله کنید و دور بیندازید. هر چند بیشتر لیوان های یک بار مصرف به علت ترکیب های خاصی که دارند برای مصرف مناسب نیستند.
استفاده از صابون های قرار داده شده در دستشویی و توالت های مراکز عمومی نه تنها عامل رفع آلودگی ها نیستند بلکه خود وسیله انتقال انواع قارچ ها، ویروس ها و میکروب ها هستند. بهتر است در چنین محیط هایی از صابون مایع تمیز و مطمئن استفاده شود. همراه بردن صابون های کاغذی یا معمولی بسیار مفید است.
به علت تراکم و ازدحام مسافران در رستوران های بین راهی و عدم دسترسی به آب گرم پاکیزه و شوینده های مناسب، امکان تمیز بودن وسایل طبخ، نگهداری و سرو غذا بسیار بعید و دور از دسترس است. اگر به تمیزی ظاهری رستوران اعتماد می کنید، کافی است چند لحظه توقف کرده و به دستمالی که با آن محل فرآوری و سرو غذاها را تمیز می کنند، نگاه کنید. توجه کنید چگونه خونابه ها و ترشحات مواد به کار رفته در غذاها وارد کهنه پارچه ها شده و به تمام قسمت های مختلف و ظروف سرو غذا منتقل می شود. ضمن اینکه بد نیست به تمیزی دست ها و ناخن های فرد ارائه کننده غذا نیز که از منابع آلوده کننده گسترده محسوب می شود نگاهی بیندازید به خصوص در مورد غذاهایی مانند ساندویچ که به راحتی انتقال دهنده انواع آلودگی ها از فرد فروشنده به شماست.

● بهترین موادغذایی در طول سفر

قبول داشته باشید که هیچ ماده غذایی ای سالم تر، گواراتر و مناسب تر از مواد تهیه شده در منزل توسط کدبانوی خانه نیست زیرا توسط فردی مطمئن و از مواد اولیه تازه و تمیز تهیه و فراهم شده است بنابراین همراه بردن غذاهای خانگی بین راه از ابتلای مسافران و به خصوص کودکان به مسمومیت های غذایی خفیف و شدید جلوگیری می کند.بهترین مواد خوراکی در هر فصل معمولا شامل ساندویچ های تهیه شده از نان و پنیر، گوجه فرنگی، خیار، سبزی خوردن پاکیزه و شسته در خانه، نان و کره، عسل یا مربا، نان و پنیر و گردو، تخم مرغ آبپز یا نیمرو، انواع کوکوها و کتلت های تهیه شده در منزل و… است. همراه داشتن لیوان و بشقاب های یک بار مصرف در طول سفر، سلامت مسافران را تضمین خواهد کرد. استفاده از سبزی های پخته شده، میوه، تنقلاتی مانند کشمش، گردو، بادام، توت، انجیر، پسته، خرما و به خصوص فلاسک آب جوشیده برای تهیه چای یا تهیه شیر با شیرخشک برای کودکانی که مجبورند از شیرخشک استفاده کنند نیز مفید است.

● در محل اقامت مسافران

از نوشیدن شیرهای محلی و غیرقابل اطمینان، پنیر محلی، سرشیر، خامه باز، کره و فرآورده هایی که پاستوریزه نیستند، خودداری کنید. بسیاری از بیماری ها و مسمومیت های غذایی از همین طریق اتفاق می افتند. باید بدانید میکروب هایی که به طور طبیعی در محیط زندگی افراد وجود دارند با سیستم دفاعی بدن در حالت تعادل هستند. این میکروارگانیسم ها که وجود آنها اجتناب ناپذیر است در محیط های مختلف با یکدیگر متفاوتند و این موضوع عامل سردرگمی سیستم ایمنی بدن با میکروارگانیسم هایی که با آنها آشنا نیست، می شود. عکس العمل کند سیستم دفاع بدن با عوامل بیماری زای جدید باعث ایجاد بیماری می شود، بنابراین مسافران در مناطق مختلف می توانند با رعایت بهداشت به تدریج بدن خود و کودکانشان را آماده دفاع کرده و بی محابا و بسیار زیاد از موادغذایی نامطمئن استفاده نکنند. به خصوص مصرف سالادهای خام موادغذایی پرادویه و… اگر در منزل دوست و فامیل اقامت ندارید، بهتر است به جای استفاده از غذاهای مراکز عمومی از غذاها و موادغذایی مناسب که امکان تهیه آنها به آسانی فراهم می شود مانند انواع کنسروها، مواد بسته بندی شده استاندارد و…. نیاز خود و خانواده تان را فراهم کنید. در این حال ضمن آنکه انواع آلودگی ها را به بدنتان راه نمی دهید به دستگاه گوارشتان استراحت می دهید و چند روزی از انواع غذاهای چرب دوری می کنید. تعطیلات فرصت مناسبی است که با فعالیت بدنی چربی های ذخیره شده در بدنتان را آب کرده و سموم انباشته شده در اعضای بدنتان را با امساک در خوردوخوراک و عدم مصرف موادغذایی سنگین و پرچرب از خود دور کنید.

● بدترین خوراکی ها در سفر

آجیل ها، انواع تخمه ها، مغزهای پسته، بادام، فندق، گردو و خشکبار به دلیل کهنگی و ماندگی و احتمال آلودگی آنها به سمی ترین و خطرناک ترین قارچ ها به نام آفلاتوکسین یا به کار برده شدن رنگ های غیرمجاز برای جلب توجه بیشتر و فروش بالاتر توام با افزودن نمک زیاد، زمینه ابتلا به انواع بیماری ها را به خصوص در کسانی که سابقه یا زمینه ابتلا به بیمای های قلبی و فشارخون دارند فراهم می کند. ضمن اینکه استفاده از این مواد در کودکان، خطر ابتلا به رودل یا دل دردهای شدید را هم در پی دارد. این خطر زمانی بیشتر خواهد شد که کودکان، آجیل ها را با پوست تناول کنند. خشکبار و آجیل های فله ای نیز به دلیل آلوده شدن با گردوغبار، سموم، ذرات معلق و تخم گذاری حشرات لابلای آنها به خصوص در خرما و انجیرخشک به هیچ وجه نباید مصرف شوند.
شیرینی ها به دلیل کهنگی و فساد ثانویه و عدم کیفیت مواد اولیه و به کار برده شدن چربی های حاوی اسیدهای چرب ترانس و اسیدهای چرب اشباع شده خطرناک هستند. در نظر داشته باشید حتی اگر شیرینی های تازه هم به اندازه خورده شوند خود افزایش دهنده خطرات پرشماری هستند چه برسد به ایام عید که تولیدکنندگان این فرآورده ها برای پاسخگویی به افزایش ناگهانی تقاضا از ماه ها قبل از عید شیرینی و آجیل ها را تهیه و انبار می کنند که طبیعتا در طول زمان تغییراتی در ترکیب های آنها ایجاد می شود که برای سلامت مصرف کنندگان زیانبار است.
باید بدانید شیرینی های تر و ارزان فسادپذیرتر از شیرینی های خشک هستند و شرایط بسیار مساعدتری را برای رشد و تکثیر آلودگی های اولیه که گاهی پیشگیری از آنها اجتناب ناپذیر است فراهم می کنند. در ضمن ترکیب های دیگر شیرینی های تر مانند خامه یا روغن های به کاررفته در آنها چنانچه در شرایط نامساعدی نگهداری شده باشند، سریعا تحت تاثیر نور و اکسیژن تجزیه و به صورت اکسید شده به رادیکال های آزاد که عامل ایجاد سرطان هستند تبدیل می شوند. از سوی دیگر رنگ های به کار برده شده در شیرینی ها که برای جلب توجه مشتری ها به آنها افزوده می شود در پاره ای از موارد غیرمجاز، غیرخوراکی و از منابع حاوی فلزات سنگین هستند.

● غذاهای سرو شده در هواپیما، قطار و اتوبوس

غذاهایی که معمولا در هواپیما سرو می شوند با توجه به کنترل هایی که روی آنها انجام می شود اغلب مشکلی ندارند و سالم هستند و به ندرت ممکن است مسمومیت هایی ناشی از غذاهای هواپیما دیده شود. اغلب این غذاها سالم تر و مطمئن تر از غذاهایی هستند که در قطارها یا اتوبوس ها سرو می شوند زیرا شرکت های تهیه کننده بسته بندی غذاهای هواپیما، بسیار مورد بازرسی قرار می گیرند تا بازار کارشان را از دست ندهند. مساله اینجاست که گاهی غذاهایی که در این بسته بندی ها قرار می گیرد کالری بیشتر از نیاز یک مسافر را دارند یا افرادی که مبتلا به فشارخون، قندخون و چربی خون هستند طبیعتا نمی توانند از این غذاها استفاده کنند زیرا روند متعادلی را که تحت تاثیر رژیم درمانی یا مصرف داروها فراهم شده است به هم می ریزد و طبیعتا در ایام مسافرت به علت دسترسی نداشتن به مراکز درمانی مشکلاتی برای بیماران ایجاد خواهد شد. در قطار و اتوبوس نیز بسیاری از غذاهایی که طبخ و تهیه شده اند، می توانند گاهی به علت آلوده شدن به باکتری سالمونلا تعداد زیادی از مسافران را دچار اسهال و استفراغ کنند. توصیه می کنم چند ساعتی را با غذاها یا ساندویچ هایی که می توان همراه برد سر کرده و سلامتتان را با خوردن چنین غذاهایی که وضعیت آنها معلوم نیست به مخاطره نیندازید.

● دل به هم خوردگی طی سفر

برخی افراد طی مسافرت دچار تهوع، استفراع و سردرد در وسایط نقلیه می شوند. این مشکل عمدتا به دلیل تغییرات فشار هوا هنگام حرکت یا نشست و برخاست هواپیما یا حرکت کشتی روی مرکز حس تعادل که در حلزون گوش داخلی قرار دارد، به وجود می آید. مسافرانی که به این حالت دچار می شوند باید قبل از سفر با تجویز پزشک از داروهای ضدتهوع و استفراغ استفاده کنند. بهتر است قبل و هنگام سفر، از خوردن موادغذایی زیاد، آبکی و پرحجم خودداری و به جای آن از خوراکی ها و غذاهای خشک استفاده کنند.

پی‌نوشت‌ها:

* متخصص تغذیه و رژیم درمانی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران

منبع:روزنامه سلامت