نویسنده: آیت الله سید علی حسینی میلانی

پژوهشی در مورد فدک در پاسخ به یک دانشور سنّی (1)
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله ربّ العالمین و الصلاه و السلام علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین المعصومین و لعنه الله علی أعدائهم أجمعین من الأوّلین و الآخرین

پیش گفتار
چندی پیش، از طریق اینترنت نامه ای از یک دانشور اهل سنت را دریافت کردم که در ضمن آن نامه از این جانب درباره ماجرای فدک درخواست گفت و گو کرده بود. وی در بخشی از نامه خود چنین نوشته بود:
… به شرط آن که ماجرای فدک را تنها از منظری که شایسته آن است بنگریم و آن را با معیار احساس و عاطفه – که شایستگی قضاوت بین دو مدعی را ندارد – نسنجیم، بلکه نگرشی اندیشمندانه بر آن داشته باشیم و با دیده ی انسانِ با انصافی که بر احساس خود گردن نمی نهد، آن را نظاره کنیم و نگاه خویش را سوی حق بداریم، و آن را بپذیریم، در نزد هر که باشد. البته بایستی این نگرش در پرتو منابع موثق و اخبار معتبر اهل سنّت باشد.
وی در بخش دیگری از نامه نوشته بود:
بایسته است که در این گفت و گو بی طرف و آزاداندیش باشیم و حقایق را آن گونه که هست و با بی طرفی تمام بیان کنیم؛ مانند هر مشکل دیگری که بین دو شخص به وجود می آید و نگاهی بر اساس معیارهای صحیح را می طلبد، تا به واقعیت و حقیقت دست یازیده شود.

پرسش های مطرح شده
این دانشور سنّی در بخشی از نامه ی خود پرسش هایی را مطرح نموده بود که چکیده ی آن ها چنین است:

1- چرا ماجرای فدک این همه مورد توجّه علمای شیعه قرار گرفته و حال آن که در تاریخ اسلام موضوعات شبیه به آن به فراوانی یافت می شود؟… آنان در پسِ این همه تلاش و توجّه در پی یافتن چه چیزی هستند؟
2- ادّعای زهرا در این ماجرا چند گونه است: گاهی مدّعی شده که فدک بخشیده ی پیامبر صلی الله و علیه و آله (1) است وگاه ادّعا نموده که فدک ارث است. علّت این گونه ادّعاها چیست؟ و چگونه می توان همه ی آن ها را با هم توجیه نمود؟
3- با آن که علی [علیه السلام] را محترم می شماریم، ولی او همسر زهرا [علیها السلام] است و گواهی او در این ماجرا – که شهادت یک نفر به تنهایی است- دلیل کافی نخواهد بود.
4- بی تردید ابوبکر به گوش خود شنیده بود که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است:
إنا معاشر الأنبیاء لا نورث و ما ترکناه صدقه.
ما گروه پیامبران ارث نمی گذاریم و آن چه از ما برجا می ماند صدقه است.
از این رو بر او لازم بوده که به فرموده ی پیامبر صلی الله علیه و آله عمل کند، و لذا فرق نمی کند که مدّعیِ ارث پیامبر، دختر او باشد یا شخص دیگر؟
5- حقیقت آن است که زهرا [علیها السلام] زنی همانند دیگر زنان و بشری مانند دیگران بوده است که گاه خوشنود می شود و گاه خشم می گیرد؛ حال چه می شود اگر به سبب واگذار نشدن فدک به او، بر ابوبکر خشم گرفته باشد؟
6- در برخی روایات ما آمده است: کسی که بر جنازه ی زهرا [علیها السلام] نماز خوانده، ابوبکر بوده و این موضوع نشانه خوشنودی او از ابوبکر است.
7- شیعیان چیزی از مِلک به عنوان ارث به زن نمی دهند، چنان که این موضوع در روایات آنان نیز مطرح شده است.
8- کلینی در کتاب کافی از ابو عبدالله [امام صادق علیه السلام] نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند:
و إنّ العلماء ورثوا الأنبیاء إنّ الأنبیاء لم یورثوا دیناراً ولا درهماً…
به راستی که علما و دانشمندان از پیامبران ارث می برند، همانا پیامبران دینار و درهمی به ارث نمی گذارند…..
9- اگر در این ماجرا حق با زهرا [علیها السلام] بوده است، پس چرا هنگامی که علی [علیه السلام] به حکومت رسید فدک را باز پس نگرفت؟

مبانی پاسخ گویی
در پاسخ به موارد مطرح شده، این گونه نوشتم: بر هر پژوهشگر آزاداندیش و منصف، روشن و آشکار است که علمای شیعه ی دوازده امامی همواره با شرح صدر از هر پرسش و پژوهشی در مورد اندیشه و اعتقاد شیعه، که در ورای آن دست یازیدن به حق و پرده افکندن از چهره ی حقیقت بوده است، استقبال نموده اند.
آنان پیوسته در گفت و گوها و مناظره ها خود را به حفظ شؤون و آداب بحث و مناظره متعهّد دانسته اند و جز با استناد به شواهد روشن و استوار، و برگرفته از دلایل مورد اتفاق دو طرف و یا اخبار موجود در مصادر و منابع قرون نخست و مورد اعتماد طرف مقابل سخن نرانده اند.
بدیهی است که در این بحث نیز با وجود حساسیت و اهمیت بسیارش، همین شیوه و سیره، آشکار و هویدا خواهد بود. به طور کلّی پاسخ ما در چهار بخش بیان می گردد:
بخش یکم: نگاهی کوتاه به ماجرای فدک
بخش دوم: نقد و بررسی حدیث انحصاری
بخش سوم: نگاه فاطمه ی زهرا علیها السلام به غاصبین فدک
بخش چهارم: بررسی سه مورد مهمّ
از خداوند می خواهم که به حق محمّد و خاندان مطهّرش علیهم السلام مؤمنان را با این بحث سود بخشد و آن را وسیله ای برای کسانی که شایسته هدایت هستند قرار دهد.

نگاهی کوتاه به ماجرای فدک
علت توجه خاص به مسائل مربوط به حضرت زهرا علیها السلام
بررسی مسائل صدر اسلام به طور عام، و مسائل مربوط به پاره ی تن رسول خدا صلی الله علیه و آله، حضرت زهرا علیه السلام به طور خاص همواره مورد اهتمام بزرگان علمای امامیّه بوده و هست، و البته ماجرای فدک از حساس ترین آن هاست.
حساسیت و اهتمام ویژه ی ما به قضایا و مسائل مربوط به حضرت زهرا علیها السلام به دو علت است:
نخست: به سبب یقینی بودن عصمت آن حضرت به استناد کتاب خدا و سنّت رسول او، و نیز جایگاه و منزلت آن بانوی بزرگوار در پیشگاه خدا، پیامبر صلی اللّه علیه وآله و مؤمنان.
دوم: ارتباط جدّی و تنگاتنگ قضایای ایشان با مسئله امامت و خلافتِ پس از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله.
بسیار واضح است که توجّه خاص آن بانو و ائمّه اهل البیت علیهم السلام و شیعیان ایشان از همان روز نخست به این ماجرا، از آن رو نبوده که سرزمین فدک در آن زمان باغ و بستانی بوده و ارزش اقتصادی در خور توجّه و محصولات زراعی بسیار از آن به دست می آمده، بلکه هدف از این اهتمام، آشکار نمودن موضوع دیگری است که با اصل و اساس دین و رویکرد مسلمانان تا روز رستاخیز بستگی دارد.
ولی خواسته شما در این پژوهش این است که گفت و گو با قطع نظر از جایگاه و منزلت زهرای بتول علیها السلام انجام شود و گفته ای که:
بایستی در این موضوع بی طرفانه عمل نماییم و فراموش کنیم که مدّعی این ماجرا زنی است که چون دخترِ پیامبر ماست، ما او را دوست می داریم و بزرگش می شماریم و نزد ما و خدای متعال جایگاه و شأنی خاص دارد؛ همچنین فراموش کنیم که طرف مقابل او ابوبکر است که دشمن شیعه است و تا هنگامی که دشمن به شمار آید، تمام بدی ها در او و تمام خطاها در اندیشه و نظر اوست؛ بلکه فقط بایسته است بگوییم: کلام و کردار محمّد صلی اللّه علیه وآله برتر از گفتار و رفتار همگان است و بس….
آری باید به این مسئله « بی طرفانه» نگاه کنیم و « باید فراموش کنیم که مدّعی این ماجرا زنی است که ما او را دوست می داریم و بزرگش می شماریم» و او جایگاهی خاص دارد. همچنین باید موقعیّت جغرافیایى، مساحت، عایدات و دیگر خصوصیات « فدک» را نیز فراموش کنیم.
امّا در مورد ارتباط این موضوع با مسئله ی امامت و ولایت و با توجّه به این دید، نمی توان چند نکته را نادیده گرفت و باید آن ها را در نظر داشت. اکنون ما به اختصار این مطلب را توضیح می دهیم.

ارتباط ماجرای فدک با امامت
همان گونه که اشاره شد، قضیّه فدک ارتباط تنگاتنگی با مسئله امامت دارد. از این رو دانشمندان اسلامی در طول تاریخ به این موضوع عنایت داشتند. به عنوان نمونه چند مورد را می آوریم:
1- نویسنده کتاب شرح المواقف در این زمینه چنین می نگارد:
فصل چهارم درباره امام به حق پس از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله است. از نظر ما امام به حق پس از پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله ابوبکر است و از نظر شیعه علی رضی اللّه عنه. ما بر عقیده ی خود دو دلیل داریم:
نخست آن که راه اثبات امامت یا کلام خدا و سخن صریحی است که از جانب پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله باشد و یا اجماع و اتّفاق نظر بر بیعت. سخن صریحی از پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله [در مورد امامت ابوبکر] وجود ندارد، چنان که خواهد آمد، ولی هیچ اتّفاق نظری نیز از جانب امّت پیامبر جز بر ابوبکر یافت نمی شود… (2).
بسیار واضح است که شریف جرجانی در این استدلال، به نبودِ هر گونه سخن صریح و بیان آشکار از سوی خدا و پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله بر امامت ابوبکر اعتراف دارد. وی تنها دلیل بر امامت ابوبکر را اجماع و اتّفاق نظر امت می داند.
2- همچنین وی در جای دیگری از شرح المواقف چنین می نویسد:
فصل دوم درباره ی شروط امامت است.
عموم علمای ما بر این باورند که کسی اهلیّت و استحقاق امامت را دارد که در اصول و فروع دین مجتهد باشد تا بتواند اُمور دین را برپا دارد و قادر باشد که اقامه حجّت نموده و شبهات وارده بر عقاید دینی را حل کند… همچنین بایستی شجاع باشد تا قدرت بر دفاع و حمایت از حوزه دین و حفظ حریم اسلام را با ثبات قدم در نبردها داشته باشد….
همچنین امام باید عادل باشد تا بر کسی ستم روا ندارد، چرا که گاهی فاسق، اموال مردم را برای اهداف شخصی به کار می گیرد و حقوق دیگران را تباه می سازد؛ و نیز امام باید عاقل باشد تا صلاحیّت تصرّف در امور شرعی و کشورداری را داشته باشد؛ و نیز امام باید بالغ باشد که عقل بچگی راه به جایی نبرد….
این صفات هشتگانه یا پنجگانه، شروط معتبر امامت هستند که از طریق اجماع و اتّفاق نظر علما به اثبات رسیده است (3).
آن سان که روشن است وی در این سخن نیز تصریح کرده است که شرط امامت علم و عدالت است و… البتّه این شروط با اتّفاق نظر علما به اثبات رسیده است…؛ هر چند بهتر است که شرط شجاعت در امام و « با ثبات قدم در نبردها بودن» را از شرایط امامت – که شریف جرجانی بدان اشاره نموده است – به فراموشی بسپاریم و حال و روز ابوبکر در جنگ احد (4)، خیبر (5) و… را یادآور نشویم (!!) (6).

بخشش فدک به فاطمه علیها السلام به وسیله ی پیامبر صلی اللّه علیه وآله
آن چه به روشنی از روایات برمی آید این است که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله فدک را در حالی به فاطمه علیها السلام بخشیده که مِلک شخصی خودش بوده است؛ زیرا فدک زمینی نبوده که با تازاندن اسب و شتر و با جنگ و نبرد به دست آمده باشد.
در این جا دو ادّعا وجود دارد:

ادعای نخست
هر چیزی که این گونه به دست آمده باشد، مِلک شخص پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله خواهد بود.
و این یک حکم اسلامی است که همه ی علما و دانشمندان بیان کرده اند که اینک برای اثبات این مطلب به خلاصه ای از کلام قُرطُبی در کتاب تفسیرش الجامع لأحکام القرآن بسنده می کنیم. در سوره ی حشر آمده است:
( وَ مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لاَ رِکَابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ ) (7).
و آن چه را خدا از آنان به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید، [شما برای تصاحب] اسب یا شتری بر آن نتاختید، ولی خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره می گرداند، و خدا بر هر کاری تواناست.
قُرطُبی در تفسیر این آیه می گوید:
خدای تعالی می فرماید: ( وَ مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ ) یعنى: آن چه را خداوند از اموال بنی نضیر به رسولش برگرداند ( فَما أَوجَفتُم عَلَیهِ ) یعنى: و شما چهارپا بر آن نراندید.
واژه ی « ایجاف» مترادف « ایضاع» به معنای شتاب نمودن در حرکت و سواری با چهارپایان است، و مراد از چهارپا، شتر است.
می فرماید: شما برای به دست آوردن آن، هیچ سختی و زحمتی را تحمّل نکرده اید، و به خاطر آن با جنگ و مشقّت مواجه نشده اید مگر پیامبر صلی اللّه علیه وآله که بر شتری – بعضی گفته اند: بر الاغی پوشیده از لیف خرما – سوار شده و آن جا را بدون درگیری فتح کرده، آنان را پراکنده نموده و اموالشان را گرفته است.
از این رو مسلمانان از پیامبر صلی اللّه علیه وآله خواستند که آن اموال را بین آنان تقسیم کنند، امّا این آیه نازل شد که: ( وَما أَفاءَ اللّهُ… ).
به این ترتیب خداوند متعال اموال بنی نضیر را مِلک شخصی پیامبر صلی اللّه علیه وآله برشمرد و آن ها را در اختیار آن که خواسته بود قرار داد و پس از این اختصاص، پیامبر صلی اللّه علیه وآله آن اموال را میان مهاجران تقسیم نمود.
در صحیح مسلم از عمر این گونه نقل شده است:
اموال بنی نضیر از جمله اموالی بود که خداوند به پیامبرش برگرداند و از آن هایی بود که مسلمانان بر آن اسب و شتر نرانده بودند و به پیامبر صلی اللّه علیه وآله اختصاص داشت.
این روایت بیان می دارد که آن اموال به شخص رسول خدا صلی اللّه علیه وآله تعلّق داشته و اصحاب نصیبی از آن نداشته اند (8).
نکته مهم در این جا این است که آیه مبارکه ادّعای نخست ما را که همان کبرای قضیّه است تأیید می کند، اگر چه بین مفسّران این سخن به میان آمده که آیا اموال بنی نضیر این گونه بوده است یا نه؟
در سخن فخر رازی در تفسیر این آیه همین مسئله آمده، آن جا که ردّ این مطلب را از مفسّران نقل کرده و فقط فدک را مصداق آیه مبارکه قرار داده است. در این صورت ادّعای دوم به اثبات می رسد.

ادّعای دوم
اکنون برای اثبات ادّعای دوم متن عبارت فخر رازی را نقل می نماییم؛ وی می نویسد:
در تفسیر آیه مورد بحث این پرسش مطرح است که: اموال بنی نضیر بعد از جنگ و نبرد به دست آمده است، زیرا آنان مدّتی را در محاصره به سر برده و جنگیده اند و کشته داده اند آن گاه بر ترک سرزمین خود مصالحه کرده اند. از این رو لازم است که آن اموال غنیمت به شمار آید نه جزء اموال فىء.
در پاسخ به این پرسش مفسّران دو وجه را بیان نموده اند:
1- این آیه درباره ی آبادی های بنی نضیر نازل نشده است، چرا که به وسیله ی مسلمانان بر آن ها اسب و شتر تازانده شد و آنان مدّتی را در محاصره رسول خدا صلی اللّه علیه وآله و مسلمانان بودند، لذا شاید این آیه درباره فدک نازل شده است، زیرا ساکنان فدک سرزمین خود را ترک نمودند و آبادی ها و دیگر اموال آن ها بدون جنگ و نبرد در اختیار رسول خدا صلی اللّه علیه وآله قرار گرفت… (9).
کوتاه سخن آن که هر آن چه بدون نبرد و ستیز و به صورت مصالحه در اختیار رسول خدا صلی اللّه علیه وآله قرار گرفته، مِلک شخصی ایشان بوده و فدک نیز از این قبیل است؛ همچنان که رازی به نقل از مفسّران بدان تصریح کرده است.
البتّه به این مطلب در سخنان بسیاری دیگر از بزرگان اهل تسنن از جمله حدیث نگاران و مغازی نویسانی مانند زُهری و ابن اسحاق – چنان که از جوهری نقل شده است – (10) و مورخان و جغرافی نویسان مانند یاقوت حموی تصریح شده است.
یاقوت حموی درباره ی فدک چنین می نویسد:
در منطقه حجاز روستایی است که از آن جا تا مدینه دو یا سه روز راه است. خداوند این روستا را در سال هفتم بدون نبرد و به صورت فىء در اختیار پیامبرش قرار داد. این ماجرا هنگامی بود که پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله به خیبر رفته و قلعه های آن را فتح نمود. فقط سه قلعه باقی ماند تا آن که حضرتش با محاصره کار را بر آنان سخت کرد.
آنان پیکی نزد رسول خدا صلی اللّه علیه وآله فرستادند و درخواست نمودند که پیامبر صلی اللّه علیه وآله آن ها را به حال خودشان واگذارد تا سرزمین خود را ترک کنند. پیامبر صلی اللّه علیه وآله نیز با آنان چنین رفتار کرد.
این خبر به اهالی فدک رسید، آنان نیز پیکی به جانب پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله فرستادند و درخواست کردند که با پذیرفتن نصف محصولات و اموالشان با آنان مصالحه کند. پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله این مصالحه را پذیرفت. از این رو بر آن جا هیچ اسب و شتری تازانده نشد و فدک به شخص رسول خدا صلی اللّه علیه وآله تعلق گرفت.
در آن جا چشمه ای جوشان و درختان نخل بسیاری است. این همان جا است که فاطمه رضی اللّه عنها در مورد آن به ابوبکر گفت که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله آن را به او بخشیده است. ابوبکر رضی اللّه عنه پاسخ داد: بر این مطلب شاهد می خواهم.
البته این ماجرا خود قصه ی جداگانه ای دارد، تا آن که پس از ابوبکر عمر بن خطّاب حکومت را به دست گرفت و سرزمین هایی فتح شد و مسلمانان گشایشی یافتند و توانگر شدند، و عمر به اجتهاد خود تصمیم گرفت که آن را به ورثه رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بازگرداند. ولی علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه و عبّاس بن عبدالمطلب بر سر آن اختلاف پیدا کردند.
علی می گفت: پیامبر صلی اللّه علیه وآله آن را در زمان حیاتش برای فاطمه علیها السلام قرار داده است، اما عبّاس این سخن را نمی پذیرفت و می گفت: این مِلک رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بوده و من وارث او هستم.
آنان اختلاف خود را نزد عمر بردند و او از حکم و داوری بین آن دو خودداری کرد و گفت: شما دو نفر خودتان شأن و موقعیّت خود را بهتر می دانید. من این مسئله را به خود شما واگذار می کنم.
سرانجام هنگامی که عمر بن عبدالعزیز حکومت را به دست گرفت نامه ای به فرماندار خود در مدینه نوشت و به او دستور داد که فدک را به فرزندان فاطمه علیها السلام باز گرداند… (11).
همچنین در مراصد الاطلاع آمده است:
فدک روستایی است در حجاز که از آن جا تا مدینه دو یا سه روز راه است و خداوند آن را بدون نبرد به پیامبرش واگذار نموده است و در آن چشمه ای جوشان و… است (12).
آرى، همان گونه که ملاحظه نمودید در سخن یاقوت حموی در مورد فدک آمده است که امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود: « پیامبر در زمان حیاتش فدک را برای فاطمه علیها السلام قرار داده است».
همچنین از عبّاس نیز نقل کرده که آن جا مِلک رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بوده و من وارث او هستم.
این دو مطلب به حدیثی که مسلم در صحیح آورده اشاره دارد که در ادامه آن را نقل خواهیم کرد.
واضح است که نقل کننده قصد داشته است که به سخن امیر مؤمنان علی علیه السلام و عبّاس استدلال کند که فدک مِلک شخصی رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بوده است، زیرا در غیر این صورت عبّاس نمی توانسته مدّعی شود که از باب ارث بردن مستحق آن است.
به این ترتیب، از آن چه بیان داشتیم روشن شد که به دلالت کتاب خدا و سنّت رسول خدا صلی اللّه علیه وآله، فدک مِلک شخصی پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله بوده است و امیر مؤمنان و حضرت زهرا علیها السلام از آن رو آن را مطالبه کرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله « در زمان حیاتش آن را برای فاطمه علیها السلام قرار داده بود» و بدین گونه جای هیچ شک و تردیدی در این موضوع نمی ماند، نه در کبرای قضیّه و نه در صغرای آن.
افزون بر این در روایات آمده است:
بخشش فدک از سوی رسول خدا صلی اللّه علیه وآله به حضرت صدیقه کبری علیها السلام به فرمان خدای متعال بوده است….
شهرستانی در کتاب ملل و نحل به این مطلب اشاره نموده است آن جا که می نویسد:
اختلاف ششم درباره ی فدک و ارث بردن از پیامبر صلی اللّه علیه وآله و ادّعای ارث بردن فاطمه علیها السلام و تملیک شدن آن در ادّعای دیگر اوست (13).
بنا بر این حضرت زهرا علیها السلام مدّعی بود که پیامبر صلی اللّه علیه وآله فدک را به او بخشیده است. این مطلب در منابع دیگر نیز مانند تفسیر رازى، الصواعق المحرقه، الریاض النضره، وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی و… آمده است.
البتّه ادّعای آن بانوی گرامی با دلایلی که حتّی از طریق اهل تسنن نیز می توان بر آن ارائه کرد به یقین صحیح است. زیرا هنگامی که از سوی خدای متعال این آیه ی شریفه نازل شد که:
( وَآتِ ذَا القُربی حَقَّهُ ) (14).
حق ذوی القربی را بپرداز.
پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله فدک را به فاطمه علیها السلام عطا نمود….
این موضوع را پیشوایان و حافظان نامدار حدیث اهل تسنن روایت نموده اند که از جمله ی آنان می توان افرادی را نام برد:
ابوبکر بزار ( متوفای 291 )
ابویعلی موصلی ( متوفای 307 )
ابن ابی حاتِم رازی ( متوفای 327 )
ابن مردویه اصفهانی ( متوفای 410 )
حاکم نیشابوری ( متوفای 405 )
ابوالقاسم طبرانی ( متوفای 360 )
ابن نجّار بغدادی ( متوفای 643 )
نورالدین هیثمی ( متوفای 807 )
شمس الدین ذهبی ( متوفای 748 )
جلال الدین سیوطی ( متوفای 911 )
علی متقی هندی ( متوفای 975 ) و جمعی دیگر (15).
بنا بر آن چه بیان شد، تا این جا سه موضوع ثابت شد:
1- رسول خدا صلی اللّه علیه وآله فدک را به فاطمه علیها السلام بخشیده است.
2- این بخشش به فرمان خدای متعال بوده است.
3- ابوبکر فدک را به زور و اکراه از فاطمه علیها السلام گرفته است.
آرى، از این روست که افرادی مانند نویسنده ی کتاب الصواعق المحرقه این ماجرا را قطعی دانسته و نوشته است:
إنّ أبابکر انتزع من فاطمه فدکاً.
به راستی ابوبکر فدک را به زور از فاطمه علیها السلام گرفت (16).
همچنین تفتازانی هنگامی که موضوع بازگرداندن فدک را به فرزندان فاطمه علیها السلام توسّط عمر بن عبدالعزیز نقل می کند – که در ادامه روایتش را نقل خواهیم کرد – می نویسد:
ثمّ ردّها عمر بن عبدالعزیز أیّام خلافته إلی ما کانت علیه.
آن گاه عمر بن عبدالعزیز در روزگار حکومتش فدک را به آنان که تعلّق داشت بازگرداند (17).
تا این جا روشن شد که:
حضرت زهرا علیها السلام مالک و صاحب ید بر فدک بوده و در این موضوع هیچ معترضی نداشته است، بلکه تنها ابوبکر شاکی این ماجرا بوده و او نیز این ملک شخصی را از دست مالک آن به ستم ستانده، و باید بر این کردار خود دلیل اقامه کند.

مطالبه فدک و ارائه دلیل
نویسنده ی نامه در فرازی دیگر می نویسد:
ما به جهتی دیگر نمی توانیم این مطلب را از او ( یعنی حضرت زهرا علیها السلام ) بپذیریم، و آن جهت لزوم عدالت بین فرزندان است.
در پاسخ به این بخش از نامه کافی است بگوییم که این سخن اعتراض به رسول خدا صلی اللّه علیه وآله است در آنچه فرموده و انجام داده؛ چرا که روایات و اخبار بسیاری دلالت دارند بر این که آن حضرت صلی اللّه علیه وآله این کار را به پیروی از کلام خدای متعال که می فرماید: ( وَآتِ ذَا القُربی حَقَّهُ ) (18) انجام داده است، چنان که دانستید.
افزون بر این، باید گفت که این سخن، مشکل تصرّف فدک توسّط ابوبکر را حل نمی کند، زیرا به هر حال تصرّف در ملک غیر است و همین موضوع بحث کنونی ماست: یعنی مطالبه فدک و ارائه دلیل.
هنگامی که فدک به وسیله ی ابوبکر تصرّف شد، حضرت زهرا علیها السلام بر این رفتار اعتراض کرد و مِلک خویش را طلب نمود. ابوبکر در پاسخ، از ایشان شاهد و دلیل خواست تا ثابت شود که فدک مِلک شخصی و عطای پدر بزرگوار ایشان است (!!).
بدیهی است که در احکام اسلام – در فقه تمام فرق و مذاهب آن – بیان شده است که از کسی که مِلکی در اختیار اوست، دلیل و شاهد طلب نمی شود، بلکه ارائه دلیل بر آن کسی لازم است که خلاف آن ملکیّت را ادّعا می کند.
این موضوع چنان روشن است که حتّی کسانی که اندکی از تعالیم شریعت اسلام را آموخته اند نیز آن را می دانند. از این رو اگر ابوبکر این حکم را می دانسته و خلاف آن عمل کرده است، « ظالم» و اگر نمی دانسته « جاهل» است…
البتّه پیش از این بیان شد که به اتّفاق همه ی دانشمندان کسی که ظالم و یا جاهل باشد هرگز شایستگی امامت را ندارد. پس با کمال بی طرفی ملاحظه می کنید که چگونه مسئله فدک به امامت مسلمین ارتباط دارد!
با این حال، آن بانو به عنوان شاهد امیرمؤمنان على، امام حسن و امام حسین علیهم السلام و اُمّ ایمن را نزد ابوبکر آورد تا آنان گواهی دهند که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله فدک را به آن گرامی بخشیده است….
البتّه این قضیّه در روایت ابو سعید خُدری و ابن عبّاس – چنان که در مصادر عامه آمده – نیز نقل شده است (19).
آری فقط اینان بودند که به چشم خود دیدند که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله فدک را به حضرت زهرا علیها السلام بخشیده است، زیرا آن حضرت این بخشش را در منزل آن بانو و در حضور این گرامیان انجام داده بود، نه در مسجد و در میان مردم.

جایگاه شاهدان مسئله ی فدک

همگامی و همراهی علی علیه السلام با حق
از جمله احادیث قطعی که درباره ی امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل شده این حدیث است که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله فرموده است:
علی مع الحق والحق مع علی….
علی با حق است و حق با علی است.
این حدیث از روایات قطعی است که بیش از بیست تن از صحابه آن را روایت کرده اند، از جمله:
امیر مؤمنان علی علیه السلام، ابوبکر، ابوذر، عمّار، عبداللّه بن عبّاس، ابو سعید خُدرى، سلمان، ابو ایّوب انصارى، جابر بن عبداللّه، سعد بن ابی وَقّاص، عایشه، اُمّ سَلَمه و….
این حدیث را بیش از یکصد نفر از حافظان، عالمان و محدّثان اهل تسنن آورده اند که برخی از نامداران و موثّقین آن ها در نظر اهل تسنّن عبارتند از:
1- تِرمذی با سند خود از امیر مؤمنان علی علیه السلام این گونه نقل می کند که علی علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلی اللّه علیه وآله در سخنی فرمود:
رحم اللّه علیّاً، اللهمّ أدر الحق معه حیث دار.
رحمت خداوند بر علی باد، خداوندا! حق را بر گرد علی قرار ده هر جا که هست (20).
2- حاکم نیشابوری این حدیث را با سند خود روایت نموده است. وی پس از نقل آن می گوید:
این حدیث با شرط مسلم صحیح است ولی مسلم و بُخاری آن را نقل نکرده اند (21).
همچنین با سند خود نقل می کند که عمره دختر عبدالرحمان می گوید:
هنگامی که علی علیه السلام قصد عزیمت به بصره را داشت به منزل اُمّ سَلَمه، همسر پیامبر صلی اللّه علیه وآله آمد تا با او وداع کند.
اُمّ سَلَمه به او گفت: در سایه ی حفظ و حمایت خداوند به سفر برو. سوگند به خدا! که یقیناً تو بر حق هستی و حق با توست؛ و اگر [فرموده ی رسول خدا صلی اللّه علیه وآله] نبود و دوست نمی دارم فرمان خدا و رسولش را سرپیچی کنم – زیرا که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله ما را امر فرموده در خانه هایمان بمانیم – به طور حتم همراه تو می آمدم، امّا به خدا سوگند! کسی را که برتر و عزیزتر از جان من است، پسرم عمر را همراه تو خواهم فرستاد.
حاکم پس از نقل این حدیث – که سومین حدیث در این مورد است- می نویسد:
همه ی این احادیث با شرط مسلم و بُخاری صحیح هستند، گرچه هیچ یک این احادیث را نقل نکرده اند (22).
البتّه ذهبی نیز در این مورد با حاکم هم نظر است.
3- ابویعلی این حدیث را از ابوسعید خُدری این گونه نقل کرده است:
همراه عدّه ای از مهاجران و انصار در خانه ی رسول خدا صلی اللّه علیه وآله و در نزد ایشان بودیم که فرمود:
ألا اُخبرکم بخیارکم؟
آیا به شما خبر بدهم که بهترین شما چه کسانی هستید؟
پاسخ دادند: آرى.
فرمود: الموفون، المطیّبون، إنّ اللّه یحبّ الحفی التقی.
وفا کنندگان به عهد و پاکیزگان. همانا خداوند تقوا پیشه گانِ نکته سنج را دوست می دارد.
ابو سعید می گوید: در این هنگام علی بن ابی طالب علیه السلام از آن جا عبور کرد و پیامبر صلی اللّه علیه وآله فرمود:
الحق مع ذا، الحق مع ذا.
حق با این شخص است، حق با این شخص است (23).
4- بزّار نیز این حدیث را نقل کرده است. وی می گوید که سعد بن ابی وَقّاص در ضمن صحبت با معاویه به وی گفت: از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله شنیدم که می فرمود:
علی مع الحق.
علی با حق است.
یا حضرتش فرمود:
الحق مع علی حیث کان.
حق با علی است هر گونه که باشد.
معاویه پرسید: چه کسی این سخن را از پیامبر شنیده است؟
سعد پاسخ داد: پیامبر صلی اللّه علیه وآله این سخن را در خانه ی اُمّ سَلَمه فرموده است.
پس معاویه شخصی را نزد اُمّ سَلَمه فرستاد و این موضوع را از وی پرسید.
او در پاسخ گفته بود: آرى، این سخن را پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله در خانه من فرمود… (24).
5- طبرانی نیز نقل کرده که اُمّ سَلَمه همواره می گفت:
علی بر حق است، هر که از او پیروی کرد از حق پیروی کرده و هر که او را رها نموده حق را ترک کرده است، این پیمانی است که پیش از این گرفته شده است (25).
6- خطیب بغدادی نیز با سند خود این حدیث را این گونه نقل کرده است: ابو ثابت مولا ابی ذر می گوید:
روزی به نزد اُمّ سَلَمه رفتم و او را دیدم که علی علیه السلام را یاد می کند و می گرید و می گوید: از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله شنیدم که می فرمود:
علی مع الحق والحق مع علی ولن یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوض یوم القیامه.
علی با حق است و حق با علی است و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن که روز رستاخیز کنار حوض بر من وارد شوند (26).
7- ابن عساکر نیز با سند خویش مانند همین ماجرا را از ابو ثابت نقل کرده است (27).
8- زمخشری نیز همین حدیث را همراه با عبارات مهمی افزون بر نقل خطیب بغدادی روایت نموده است. وی چنین می نگارد:
ابو ثابت از اُمّ سَلَمه اجازه ورود خواست. اُمّ سَلَمه اجازه داد و گفت: خوش آمدی ابو ثابت!
سپس ادامه می دهد: ای ابو ثابت! هنگامی که دل ها به سوی خواستگاه های خود رو کرد دل تو به کدام سو متمایل شد؟
ابو ثابت پاسخ داد: در پی علی بود.
اُمّ سَلَمه گفت: توفیق یافته اى. سوگند به آن که جانم در دست قدرت اوست! از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله شنیدم که می فرمود:
علی مع الحق والقرآن، والحق والقرآن مع علی، ولن یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوض.
علی با حق و با قرآن است، و حق و قرآن با علی هستند و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا کنار حوض بر من وارد شوند (28).
با توجّه به حدیث اخیر می توان گفت که این دو حدیث یکی است:
« علی مع الحق والحق مع علی».
و « علی مع القرآن والقرآن مع علی».
همچنین می توان گفت که هر یک از این دو حدیث عبارت دیگری از آن یکی است. البتّه حدیث دوم را بسیاری از پیشوایان اهل تسنّن نقل نموده اند که از جمله ایشان حاکم نیشابوری و ذهبی هستند که هر دو آن را صحیح دانسته اند (29).
حسن و حسین علیهما السلام دو آقا و سرور جوانان اهل بهشت
درباره ی امام حسن و امام حسین علیهما السلام همین بس که از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله روایت شده است:
الحسن والحسین سیّدا شباب أهل الجنّه.
حسن و حسین دو آقا و سرور جوانان اهل بهشت هستند (30).
اُمّ ایمن از بهشتیان است
در مورد اُمّ ایمن همین نکته کافی است که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بهشتی بودن او را گواهی داده است، چنان که ابن سعد با اسناد خود از سُفیان بن عقبه این گونه نقل می کند:
اُمّ ایمن نسبت به پیامبر صلی اللّه علیه وآله خوش رفتار و مهربان بود و به کارهای ایشان رسیدگی می کرد. روزی رسول خدا صلی اللّه علیه وآله درباره ی او فرمود:
من سرّه أن یتزوّج امرأه من أهل الجنّه فلیتزوّج اُمّ أیمن.
هر که خوش داد که زنی از بهشتیان را به همسری برگزیند با اُمّ ایمن ازدواج کند.
پس زید بن حارثه با او ازدواج کرد و او اسامه را به دنیا آورد (31).
این روایت را ابن حجر نیز به هنگام معرفی اُمّ ایمن، از همین راوی نقل کرده است (32).
البته باید تمام این ها را به فراموشی بسپاریم… چنان که نویسنده ی نامه خواسته است….
گفتنی است که تعداد زیادی از نامداران اهل سنّت، به هنگام مطالبه ی حضرت زهرا علیها السلام سپس شهادت دادن امام علیه السلام و دیگران، حضور اُمّ ایمن را نزد ابوبکر گزارش کرده اند، از جمله: فخر رازى (33)، ابن حجر مکّى (34)، حلبی شافعى (35)، یاقوت حموى (36)، سمهودی مدنى (37)، قاضی ایجی و جرجانى (38) و برخی دیگر. آنان به اتفاق گفته اند: ابوبکر گواهی و شهادت اهل بیت و اُمّ ایمن را نپذیرفت و آن را رد کرد.

چرا ابوبکر شهادت شاهدان را نمى پذیرد؟
اکنون بار دیگر ماجرا را با دقّت مورد توجّه قرار مى دهیم. البتّه « باید بى طرف باشیم». مى پرسیم: چرا ابوبکر شهادت آن ها را رد کرد؟ پاسخ این پرسش را در سخنان علما جست و جو مى نماییم.
سعدالدین تفتازانی به هنگام بیان ایرادهای وارده بر امامت ابوبکر مى گوید:
یکی دیگر از ایرادهای وارده این است که ابوبکر مانع تصرّف فاطمه علیها السلام در فدک شد. فدک روستایی در نزدیک خیبر بود که على رغم این که فاطمه علیها السلام ادّعا مى کرد که پیامبر صلی اللّه علیه وآله آن را به او بخشیده و واگذار نموده است علی علیه السلام و اُمّ ایمن نیز بر این موضوع گواهی دادند؛ ابوبکر سخن آنان را نپذیرفت، امّا ادّعای همسران پیامبر صلی اللّه علیه وآله درباره ی مالکیت خانه را بدون شاهد قبول کرد.
بدیهی است که این گونه ستم و روی گردانی از حق، شایسته امام و رهبر نیست. از همین رو عمر بن عبدالعزیز در دوران خلافتش فدک را از مروانیان ستانده و به فرزندان فاطمه علیها السلام بازگرداند.
آن گاه تفتازانی این اشکال را چنین پاسخ مى دهد:
پاسخ این است که بر فرض که صحّت و درستی ماجرا را بپذیریم، باز هم بر حاکم لازم نیست که شهادت یک مرد و یک زن را بپذیرد، گرچه فرض کنیم که ادّعاکننده و شاهد، عصمت داشته باشند (39).
شریف جرجانی نیز در این مورد مى گوید:
شاید ابوبکر معتقد بود که برای حکم در این موضوع، شاهد و سوگند لازم نیست (40).
ما در پاسخ این دو نفر و کسانی که این گونه مى اندیشند مى گوییم:
ما از عصمت ثابت شده و یقینی امیر مؤمنان علی علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام نیز صرف نظر مى کنیم، زیرا برخی از کسانی که به امامت ابوبکر معتقدند، در این موضوع تردید دارند، با این حال مى گوییم:
ابوبکر مى توانست تنها با شهادت امیر مؤمنان علی علیه السلام در این قضیّه حکم کند، همچنان که پیامبر خدا صلی اللّه علیه وآله فقط با گواهی خزیمه بن ثابت حکم فرمود و او به « ذو الشهادتین» ملقّب شد (41).
در مورد دیگر آن گرامی فقط با گواهی عبداللّه بن عمر قضاوت نمود (42).
آیا مقام امیر مؤمنان علی علیه السلام از خُزَیمه و عبداللّه بن عمر هم کمتر بود؟!
اگر ابوبکر در این مسئله از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله پیروی مى کرد چه زیان مى دید؟
دیگر این که بر طبق احکام قضاوت، ابوبکر مى توانست علاوه بر شهادت امیر مؤمنان علی علیه السلام از فاطمه علیها السلام نیز سوگند بخواهد، همچنان که در زمان رسول خدا صلی اللّه علیه وآله در ماجرایی که فقط یک شاهد داشت، جبرئیل به نزد آن گرامی فرود آمد (43) و حکم آورد که به همان یک شاهد و با سوگند دادن مدّعی قضاوت نماید و ایشان نیز همان گونه حکم کرد (44). پس چرا ابوبکر این گونه عمل نکرد؟

قرآن از پذیرش شهادت و گواهی امیر مؤمنان علی علیه السلام سخن مى گوید
آرى، آنان شهادت و گواهی امیر مؤمنان علی علیه السلام را نپذیرفتند، در حالی که خداوند سبحان شهادت و گواهی آن حضرت را به تنهایی پذیرفت.
جلال الدین سیوطی در تفسیر آیه ی شریفه ای که خدا مى فرماید:
( أَ فَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ ) (45).
آیا کسی که بیّنه ای از پروردگارش دارد و شاهدی در پی دارد.
این گونه نقل مى کند:
ابن ابى حاتِم، ابن مردویه و ابو نعیم نقل کرده اند که علی ابن ابى طالب علیهما السلام فرمود:
ما من رجل من قریش اِلاّ نزل فیه طائفه من القرآن.
هیچ مردی از قریش نیست مگر آن که چیزی از قرآن درباره اش نازل شده است.
شخصی پرسید: درباره ی خودت چه نازل شده است؟ فرمود:
أما تقرأ سوره هود؟
آیا سوره ی هود را نخوانده ای [که مى فرماید]:
( أَ فَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ ).
آیا کسی که بیّنه ای از پروردگارش دارد و شاهدی در پی دارد؟
به راستی که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بر بیّنه پروردگارش بود و من شاهد او هستم.
ابن مردویه این روایت را به صورت دیگری نیز نقل کرده است:
علی علیه السلام فرمود:
رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله ( عَلی بَیِّنَهٍ مِن رَبِّهِ ) و أنا ( شاهِدٌ مِنهُ ).
رسول خدا صلی اللّه علیه وآله ( بیّنه ای از پروردگارش دارد ) و من ( شاهد آن هستم ).
رسول خدا صلی اللّه علیه وآله فرمود:
( أَفَمَن کانَ عَلی بَیِّنَه مِن رَبِّهِ ) من هستم و ( وَیَتلُوهُ شاهِدٌ مِنهُ ) علی است (46).
آرى، ابوبکر این گونه فاطمه ی زهرا و امیر مؤمنان علی علیهما السلام و دیگر شاهدان را تکذیب نمود….

چرا تکذیب علی علیه السلام و زهرا علیها السلام، و تصدیق جابر؟
به نگارنده ی نامه مى گوییم که اکنون پرسش دیگری مطرح مى شود:
چگونه ابوبکر، علی و زهرا علیهما السلام را تکذیب مى کند امّا جابر بن عبداللّه انصاری را تصدیق مى نماید!؟
بُخاری در صحیح خود از جابر بن عبداللّه انصاری این گونه آورده است:
إنّ النبی صلّی اللّه علیه وآله قال:
إذا أتی مال البحرین حثوت لک ثمّ حثوت لک – ثلاثاً -.
ماجرا از این قرار است که به هنگام رسیدن اموال بحرین نزد ابوبکر، جابر نیز حضور داشت. جابر رو به ابوبکر کرد و گفت که پیامبر صلی اللّه علیه وآله به من فرمود: هنگامی که اموال بحرین را آوردند، سه مشت از آن مال توست.
ابوبکر به او گفت: جلو بیا و هر مقدار به تو وعده داده اند بردار.
جابر بدون شاهد و فقط با ادّعا از بیت المال مسلمانان برداشت کرد (47).
پس چگونه است که ادّعای جابر بن عبداللّه به تنهایی پذیرفته مى شود، امّا ادّعای فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا صلی اللّه علیه وآله که به گواهی آیه تطهیر و دیگر شواهد کتاب و سنّت، معصوم است و فدک نیز در دست اوست و شاهدانی مانند امیر مؤمنان، حسن و حسین علیهم السلام نیز دارد، پذیرفته نمى شود؟!
اگر از تمام این موارد نیز صرف نظر کنیم این اشکال مطرح خواهد شد که جابر یک نفر از صحابه رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بوده و فاطمه علیها السلام نیز فرد دیگری از صحابه بوده است؛ در این صورت آیا برای برخورد دوگانه ابوبکر، پاسخی عاقلانه و قابل قبول در پیشگاه خدا و رسولش یافت مى شود؟

بزرگان حدیث به یاری ابوبکر برمى خیزند
حال، ببینیم که بزرگان محقّقین اهل حدیث در دفاع از ابوبکر چه گفته اند:
کرمانی از طَحاوی این گونه نقل کرده است:
امّا این که ابوبکر ادّعای جابر را تصدیق نمود از آن جهت بوده که پیامبر صلی اللّه علیه وآله فرموده بود:
من کذب علیّ متعمّداً فلیتبوّأ مقعده من النار.
هر کس به عمد سخن دروغی به من نسبت دهد، جایگاهش آتش خواهد بود.
روشن است که این وعده عذابی است که گمان نمى رود شخصی مانند جابر سوی آن برود (48).
ابن حجر عسقلانی نیز در این مورد مى نویسد:
وجه این مسئله، در جواز پذیرش خبر واحد از یک صحابی عادل است، گرچه این خبر به نفع او بوده باشد، زیرا ابوبکر از جابر شاهدی بر ادّعایش نخواست (49).
عینی نیز پس از نقل سخن ابن حجر مى نویسد:
ابوبکر از جابر شاهد نخواست، زیرا که او بر طبق کتاب و سنّت عادل است. خدا در قرآن فرموده است:
( کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ ) (50).
شما بهترین اُمّتی بودید که به نفع انسان ها آفریده شده اید.
و در آیه ی دیگر مى فرماید:
( وَکَذلِکَ جَعَلناکُم أُمَّهً وَسَطًا ) (51).
و همین گونه شما را اُمّت میانه ای قرار دادیم.
پس اگر شخصی مانند جابر از بهترین اُمّت نباشد. پس چه کسی هست؟
در سنّت، به سبب کلام پیامبر صلی اللّه علیه وآله که فرموده:
هر که از روی عمد به من دروغ نسبت دهد جایگاه او در آتش است.
و چنین کاری از یک مسلمان عادی نیز گمان نمى رود تا چه رسد به یک صحابى. امّا اگر امروزه چنین مسئله ای پیش آید جز با دلیل و شاهد پذیرفتنی نیست (52).
پس « بى طرف و منصف باشیم» و بگوییم: اگر این دو آیه نشانگر عدالت جابر باشد، به این دلیل که او از صحابه است، پس به یقین نسبت به فاطمه زهرا علیها السلام نیز چنین خواهد بود.
و هر گاه این سخن صحیح باشد که « اگر شخصیّتی همانند جابر از بهترین اُمّت نباشد پس چه کسی هست؟» به یقین این سخن در حق فاطمه زهرا علیها السلام نیز صحیح خواهد بود.
و هر گاه که در آن حدیث « وعده ی عذابی است که گمان نمى رود شخصی مانند جابر سوی آن برود» به یقین از شخصیّتی مانند فاطمه ی زهرا علیها السلام نیز گمان نمى رود که سوی آن گام نهد.
و هر گاه که « چنین کاری حتّی از یک مسلمان عادی نیز احتمال نمى رود تا چه رسد به یک صحابى» پس فاطمه ی زهرا علیها السلام و جابر هر دو از آن منزه و دور هستند.
سرانجام، چگونه است که نسبت دادن سخنی دروغ به پیامبر از جابر – بلکه از یک مسلمان عادی نیز – گمان نمى رود، امّا درباره ی فاطمه ی زهرا علیها السلام چنین نیست؟
پس « باید بى طرف باشیم» و اقرار کنیم که حق با آن بانوی مطهّر علیها السلام بوده و بى گمان بر او ستم شده است. از این رو بایسته است که بدانیم در ورای ماجرای فدک، مسائل دیگری مطرح بوده که از خود فدک و قضایای آن با اهمیّت تر و بزرگ تر بوده است (!!).

مطالبه ی فدک به عنوان ارث
آرى، سخن صدّیقه طاهره علیها السلام پذیرفته نمى شود و شاهدان او نیز رد مى شوند… و این برخورد بدان معناست که فدک از جمله ی آن چیزهایی است که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بر جا گذاشته است.
پس اگر آن دلایل پذیرفته نشد، اکنون این حق فاطمه علیها السلام است که آن را به عنوان ارث پدری مطالبه کند، زیرا با نپذیرفتن سخن گذشته آن بانو آن سرزمین تا پایان عمر در تملّک پیامبر صلی اللّه علیه وآله و پس از فوت جزء ماتَرَک ایشان بوده است، و بى تردید آن چه از شخص فوت شده بر جا مى ماند – از مملوکات و حقوق – از آنِ وارث او خواهد بود، و زهرا علیها السلام یگانه فرزند رسول خدا صلی اللّه علیه وآله بوده است. پس چرا باید از ارث پدرش محروم گردد؟
ابوبکر که بر ممانعت از این کار پافشاری داشت، برایش ممکن نبود که هیچ یک از این امور را انکار کند:
– نه مى توانست بگوید که فدک از آن آبادى هایی نیست که بدون نبرد مِلک پیامبر صلی اللّه علیه وآله شده است.
– نه مى توانست منکر شود که زهرا علیها السلام تنها فرزند پیامبر است.
– و نه مى توانست حق ارث آن بانو را از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله انکار کند….
با این حال، بر منع فدک از آن بانو مصمّم بود. پس برای این کار چه باید مى کرد؟
حضرت زهرا علیها السلام به نزد ابوبکر آمد، در حالی که زبان حالش چنین بود:
تو اقرار داری که فدک مِلک پدرم بوده؟ اقرار داری که من تنها وارث او هستم؟ پس چرا بر آن دست گذاشتی با آن که مى دانی آن جا اکنون به عنوان ارث، مِلک من است؟
حضرت زهرا علیها السلام رو به ابوبکر کرد و فرمود:
یابن أبی قحافه! أترث أباک ولا أرث أبی؟
ای پسر ابو قحافه! آیا تو از پدر خویش ارث مى برى، امّا من از پدر خود ارث نمى برم؟
این سخن در روایات شیعه و اهل تسنن در ضمن فرمایشات طولانی حضرت زهرا علیها السلام خطاب به انصار و گفت و گو با ابوبکر آمده است. استواری متن، این سخن را از پى گیری سند بى نیاز مى کند؛ ولیکن طبیعی است که پیروان ابوبکر امثال این روایات را نقل نکنند؛ در عین حال ما آن را نزد عدّه ای از دانشمندان یافته ایم.
آن خطبه را احمد بن ابى طاهر بغدادی مشهور به ابن طیفور ( متوفای 280 هـ ) (53) در کتاب بلاغات النساء آورده است (54).
همچنین ابوبکر احمد بن عبدالعزیز جوهری ( متوفای 323 هـ ) در کتاب السقیفه و فدک آن را نقل کرده، آن گونه که ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه آورده و درباره ی وی گفته است:
ابوبکر جوهری دانشمند و محدّثی ادیب، موثق و پارسا است که محدّثین او را ستوده و آثارش را روایت کرده اند (55).
ابو عبیداللّه محمّد بن عمران مرزبانی ( متوفای 384 هـ ) نیز آن خطبه را با اسناد خویش از عروه و او از عایشه نقل کرده است، چنان که در الشافی فی الامامه و شرح نهج البلاغه آمده است (56).
احمد بن حنبل نیز حدیث یاد شده را با این عبارت نقل نموده است:
آن بانو خطاب به ابوبکر گفت:
أنت ورثت رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله أم أهله؟!
تو از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله ارث مى بری یا اهل او؟!
او پاسخ داد: البتّه اهلش (57).
حلبی نیز با این عبارت حدیث را نقل کرده است: در نقلی آمده است: فاطمه رضی اللّه تعالی عنها به ابوبکر گفت:
من یرثک؟
چه کسی از تو ارث مى برد؟
ابوبکر گفت: خانواده و فرزندانم.
فاطمه علیها السلام گفت:
فمالی لا أرث أبی؟
پس چرا من از پدرم ارث نمى برم؟
حلبی مى نویسد: ابوبکر نامه فدک را برایش نوشت، در این هنگام عمر وارد شد و پرسید: این چیست؟
ابوبکر پاسخ داد: نامه ای برای فاطمه درباره ی ارث پدرش نوشته ام؟
عمر گفت: برای مسلمانان چه خواهی داد؟ مگر نمى دانی که عرب علیه تو قیام کرده است؟ (58)
آن گاه عمر نامه را گرفت و آن را پاره کرد (!!)
این قضیّه را بُخاری و مسلم نیز از عایشه نقل کرده اند. عبارت بُخاری چنین است: عایشه گوید:
إنّ فاطمه علیها السلام بنت النبی صلی اللّه علیه وآله أرسلت إلی أبی بکر تسأله میراثها من رسول اللّه صلّی اللّه علیه وآله، ممّا أفاء اللّه علیه بالمدینه وفدک وما بقی عن خمس خیبر، فقال أبوبکر: إنّ رسول اللّه قال: « لا نورث ما ترکناه صدقه»، إنّما یأکل آل محمّد فی هذا المال، وإنّی واللّه لا أُغیّر شیئاً من صدقه رسول اللّه عن حالها الّتی کان علیها فی عهد رسول اللّه، ولأعلمنّ فیها بما عمل به رسول اللّه.
فأبی أبوبکر أن یدفع إلی فاطمه منها شیئاً، فوجدت فاطمه علی أبی بکر فهجرته، فلم تکلّمه حتّی توفّیت، وعاشت بعد النبی ستّه أشهر، فلمّا توفّیت دفنها زوجها علی لیلاً ولم یؤذن بها أبابکر وصلّی علیها… (59).
فاطمه علیها السلام دختر پیامبر صلی اللّه علیه وآله برای ابوبکر پیغام فرستاد و ارث خود را از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله از آن چیزهایی که خداوند در مدینه به ایشان بخشیده بود و نیز باقی مانده خمس خیبر، مطالبه نمود.
ابوبکر به او گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه وآله گفته است: « ما چیزی به ارث نمى گذاریم، آن چه از ما مى ماند صدقه است». آل محمّد فقط مى توانند از آن مال استفاده کنند. به خدا سوگند! من صدقه رسول خدا صلی اللّه علیه وآله را از همان حال که در زمان حیاتش بوده هیچ تغییر نخواهم داد و درباره ی آن همان کاری را خواهم کرد که رسول خدا صلی اللّه علیه وآله انجام مى داد.
بدین وسیله ابوبکر از دادن حتی بخشی از آن ها به فاطمه علیها السلام خودداری کرد، و فاطمه علیها السلام نیز بر ابوبکر خشم گرفت و او را طرد کرد و با وی سخن نگفت تا از دنیا رفت.
فاطمه علیها السلام بعد از وفات پیامبر صلی اللّه علیه وآله شش ماه زندگی کرد و هنگامی که فوت نمود، همسرش علی علیه السلام او را شبانه دفن کرد و به ابوبکر خبر نداد و خود بر او نماز خواند، و تا وقتی فاطمه علیها السلام در قید حیات بود علی علیه السلام در بین مردم وجهه ای داشت، و چون از دنیا رفت مردم از او روی برگرداندند.

پی‌نوشت‌ها:

1. علی رغم این که در منابع اهل سنّت درود و صلوات پس از نام مبارک پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به صورت ناقص ( ابتر ) آمده است، ما طبق فرمایش حضرتش، درود و صلوات را به صورت کامل آورده ایم.
2. شرح المواقف: 8 / 354.
3. شرح المواقف: 8 / 349 – 350.
4. برای آگاهی از ماجرای ابوبکر در این جنگ می توانید روایت ابو داوود طیالسى، ابن سعد، طبرانى، ابن حِبّان، دارقُطنى، ابن عساکر، ضیاء مَقدِسی و دیگران را در کنز العمال: 10 / 424 حدیث 30025 ببینید.
5. برای آگاهی از ماجرای ابوبکر در جنگ خیبر به روایت احمد، ابن ابی شیبه، بزّار، طبرى، حاکم، بیهقى، ضیاء مَقدِسى، هیثمی و دیگران در کنز العمال: 10 / 461 حدیث های 30117 – 30135 مراجعه کنید که روایات متعددی نقل کرده است.
6. شایان یادآوری است که ما در مقابل ترجمه ی عبارات مندرج در منابع اهل تسنّن که محل تأمّل و دقّت نظر می باشند، علامت (!!) را نهاده ایم.
7. سوره حشر: آیه 6.
8. تفسیر قُرطُبى، الجامع لأحکام القرآن: 9، الجزء 18، ص 9 – 10.
9. التفسیر الکبیر: 15 / 284.
10. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: 16 / 210.
11. معجم البلدان: 4 / 270 – 271 شماره 9053.
12. مراصد الاطلاع علی الأمکنه والبقاع: 3 / 1020.
13. الملل والنحل: 1 / 13.
14. سوره اسراء: آیه 26.
15. الدر المنثور: 5 / 273، مجمع الزوائد: 7 / 49، میزان الاعتدال: 2 / 288، کنز العمّال: 3 / 767.
16. الصواعق المحرقه: 31.
17. شرح المقاصد: 5 / 279.
18. سوره اسراء: آیه 26.
19. الدر المنثور: 5 / 273 و 274.
20. صحیح تِرمذى: 5 / 592 حدیث 3714.
21. المستدرک علی الصحیحین: 3 / 134 و 135 حدیث 4629.
22. المستدرک علی الصحیحین: 3 / 129 حدیث 4611.
23. مجمع الزوائد: 7 / 234.
24. مجمع الزوائد: 7 / 235.
25. مجمع الزوائد: 9 / 134 بخش « الحق مع علی علیه السلام».
26. تاریخ بغداد: 14 / 320 شماره 7643.
27. تاریخ دمشق: 42 / 449.
28. ربیع الابرار: 1 / 828 و 829.
29. المستدرک علی الصحیحین: 3 / 124 ح 4628.
30. سنن تِرمذى: 5 / 614 حدیث 3768، الخصائص، نَسایى: 99 حدیث 124، مسند احمد: 3 / 3، مستدرک حاکم: 3 / 182 حدیث های 4778، 4779 و 4780، المعجم الکبیر طبرانى: 3 / 35 حدیث 2605، المعجم الاوسط طبرانى: 1 / 173 حدیث 368، مسند ابو یعلى: 2 / 359 حدیث 1169، المصنّف: 7 / 512 حدیث 2، سنن ابن ماجه: 1 / 44 حدیث 118، حلیه الاولیاء: 4 / 139 حدیث 206، الاحسان: 9 / 55 حدیث 118، مشکل الآثار طَحاوى: 2 / 269 حدیث 2103، شرح السنه بغوى: 8 / 104 حدیث 3935 و….
31. الطبقات الکبرى: 10 / 213 حدیث 11899.
32. الإصابه: 8 / 172 شماره 11899.
33. التفسیر الکبیر: 29 / 284 – 286.
34. الصواعق المحرقه: 25.
35. السیره الحلبیه: 3 / 486 – 489.
36. معجم البلدان 4 / 270 – 273 شماره 9053.
37. وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى: 3 / 995 شماره 1001.
38. شرح المواقف: 8 / 356.
39. شرح المقاصد: 5 / 278 و 279.
40. شرح المواقف: 8 / 356.
41. سنن ابى داوود: 3 / 306 حدیث 3607.
42. جامع الاصول: 10 / 187 حدیث 7686. در این منبع آمده است: بُخاری روایت مى کند که مروان بن حکم همان فردی است که در داوری فقط شهادت عبداللّه بن عمر را پذیرفت، نه پیامبر صلی اللّه علیه وآله.
43. کنز العمّال: 5 / 585 حدیث 14040.
44. جامع الاصول: 10 / 184 و 185 حدیث های 7681- 7685. این حدیث را مالک، مسلم، ابو داوود و تِرمذی نقل کرده اند.
45. سوره هود: آیه 17.
46. الدر المنثور: 4 / 409 – 412.
47. صحیح بُخارى: 3 / 57 و 58 کتاب الاجاره باب من تکفّل عن میّت دیناً….
48. شرح کرمانی بر صحیح بُخارى: 10 / 125.
49. فتح البارى: 4 / 559 حدیث 2296.
50. سوره آل عمران: آیه 110.
51. سوره بقره: آیه 143.
52. عمده القارى: 6 / 120 حدیث 5.
53. شرح حال او را خطیب بغدادی در تاریخ بغداد: 4 / 211 و 212 شماره 1900 آورده و از او تمجید کرده است، شرح حال نویسان دیگر نیز از ابن طیفور تمجید نموده اند.
54. ر.ک بلاغات النساء: 58.
55. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید: 16 / 210.
56. الشافى: 4 / 69 و 70، شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید: 16 / 249.
57. مسند احمد: 1 / 4.
58. سیره ی حلبیه: 3 / 488.
59. صحیح بُخارى: 5 / 82، کتاب المغازی، باب غزوه ی خیبر، صحیح مُسلم: 5 / 153، کتاب الجهاد والسیر.
منبع مقاله : حسینی میلانی، علی؛ (1390)، فدک در فراز و نشیب (پژوهشی در مورد فدک در پاسخ به یک دانشور سنّی)، قم: الحقایق، چاپ پنجم