نویسندگان:
دکتر نهله غروی نایینی*
ابوالفضل چتری بیدگلی **

3- 1. روزه گرفتن و قیام و عبادت شبانه در طول مدت چهل شبانه روز
در بخشی از حدیث آمده است: «فاقام النبی (ص) اربعین یوما یصوم النهار و یقوم اللیل»(همان)؛ پیامبر در این چهل روز، روزه دار بود و در شب به عبادت می پرداخت. او باید چهل شبانه روز، یادآور اربعین میقات حضرت موسی (ع) (بقره:51) با تمام مشکلات آن زمان و مسائل روزمره نوپای اسلام، در عبادت و بندگی سپری نماید. مگر چه موضوع مهمی قرار است صورت گیرد؟
نکته مهم و قابل تأمل دیگر اینکه این ایام را پیامبر (ص ) در چه مکانی سپری کرد؟
در حدیث، بیان شده که پیامبر در پیغام خود به حضرت خدیجه (ع) می فرماید: «فإنی فی منزل فاطمه بنت اسد.»(همان)؛ یعنی در منزل فاطمه بنت اسد، مادر اسدالله الغالب، امیرالمؤمنین، علی (ع)، همسر آینده بنت محمد رسول الله (ص) (در خانه اگر کس است، یک نکته بس است!)

4 -1. پایان چهل روز، نزول جبرئیل و میکائیل برای تحفه الهی
پس از سپری شدن «فتم میقات ربه»، جبرئیل، فرود آمد و گفت: «یا محمد العلی الاعلی! یقرئک السلام و هو یامرک ان تتاهب لتحیته و تحفته. قال النبی (ص) یا جبرئیل و ما تحفه رب العامین و ما تحیته قال لا علم لی…»(همان)؛ ای پیامبر بزرگوار! خداوند به تو درود می فرستد و به تو دستوری می دهد که برای هدیه و تحفه او آماده شوی. پیامبر به او گفت: تحفه پرودگار چیست؟ جبرئیل گفت: من به آن آگاهی ندارم، در آن وقت، میکائیل فرود آمد و با او ظرفی بود که با پارچه ای از سندس [یا استبرق] پوشیده شده بود، آن را جلوی پیامبر گذارد.
در قسمتی از حدیث آمده که جبرئیل در جواب سؤال پیامبر (ص) در مورد تحفه الهی، این جمله را بیان کرد: «لا علم لی.» این چه تحفه ای بود که جبرئیل، مأمور خبرهای غیبی خداوند، نسبت به ماهیت آن اظهار بی اطلاعی می کند؟ همان گونه که در زیارتش به آن اشاره شده است: «فاطمه بنت رسول الله و بضعه لحمه و صمیم قلبه و فلذه کبده و التحیه منک له و التحفه» (مجلسی،1404ق،ج100،ص200،سطر15)؛ فاطمه دختر رسول خدا، پاره تن او و قوام قلب، پاره جگرش و آنکه هدیه و تحفه پروردگار برای پیامبر بود.
«ولها لیس نواله الا نوال الله عم نواله»؛ برای آن حضرت (زهرا(ع)) عطا و بخششی است که بالاتر از آن نیست، مگر عطا و بخشش خداوندی که بخشش او همگانی است.(مستنبط،1387ق،ج1،ص427)
نزول میکائیل، فرشته رزق و روزی، از نکات قابل تأمل در این موضوع است. فرود دو فرشته برای انجام یک امر الهی، یکی حامل پیام و یکی حامل هدیه الهی، همه عظمت یک موضوع را می رساند. قرار است چه اتفاقی بیفتد؟

5 -1. افطار با غذای مخصوص دربار الهی، معجونی از بهشت
جبرئیل به پیامبر گفت: پرودگار به تو دستور می دهد که از این غذا افطار کنی. «کشف الطبق فإذا عذق من رطب و عنقود من عنب فاکل النبی(ص) منه شبعا و شرب من الماء ریا و مد یده للغسل فافاض الماء علیه جبرئیل و غسل یده میکائیل و تمندله إسرافیل ارتفع فاضل الطعام مع الإناء إلی السماء»(مجلسی،1404ق،ج16،ص79)؛ ظرف را آشکار ساخت. در آن، خوشه ای خرمای تازه و خوشه ای انگور بود. رسول خدا (ص) از آنها میل فرمودند. بعد از آن، آب نوشید تا سیراب شد. پس اراده فرمود دست های خود را بشوید؛ جبرئیل بر دست هایش آب ریخت، میکائیل آن را شست و شو داد و اسرافیل با دستمالی خشک کرد. آنگاه اضافه غذا را با ظرف آن به طرف آسمان بردند.
نکته اول: یکی دیگر از فرشتگان الهی، یعنی اسرافیل، به عنوان یک خدمتکار در این زمان و برای این موضوع حضور یافته است.
نکته دوم: در بخشی از حدیث آمده که حضرت علی (ع) می فرمایند: روش پیامبر (ص) ابن بود که هنگام افطار به من دستور می داد در را باز کنم تا اگر کسی می خواست غذا بخورد، وارد شود؛ ولی در آن شب به من فرمودند: کنار در بنشین و کسی را راه نده؛ زیرا خوردن این طعام بر غیر من حرام است.(همان) پس می توان گفت: این غذا نه تنها با غذاهای دنیایی بسیار فرق داشت، بلکه در میان مائده های الهی نیز غذای مخصوص دربار الهی بود.
نکته سوم: در مورد نوع غذایی که باعث انعقاد نطفه وجود حضرت زهرا(ع) در جسم پیامبر (ص) گردید، چون نظر بیان شده است:
1.خرما و انگور (همان)؛
2.سیب بهشتی از درخت طوبی (مجلسی،1404ق،ج43،ص5،حدیث 4 و 5)؛
3.آمیخته شدن عرق جبرئیل (فرات کوفی،1410ق،ص321)؛
4.خرما به تنهایی(شیخ صدوق،1404،ص460/طبرسی،1372ش،ص408)؛
از میان موارد فوق، سیب بهشتی از بقیه اهمیت و شهرت بیشتری دارد. از همین روست که در زیارت نامه آن حضرت، ایشان را «تفاحه الفردوس و الخلد» (مجلسی،1404ق، ج97، ص199، باب زیارت فاطمه (ع)) خطاب قرار می دهیم؛ یعنی سیب بهشت فردوس و خلد.
اما می توان این نکته را نیز عنوان نمود که هر سه مورد سیب انگور و خرما از بهشت برای پیامبر (ص) آمده بود و با توجه به دو نکته، می توان بین هر سه میوه جمع نمود:
الف.از مهم ترین درختان بهشتی، درخت «طوبی» است. فرمایش امام رضا (ع) خطاب به اباصلت آمده است:«إن شجره الجنه تحمل انواعا… و لیست کشجره الدنیا»(شیخ صدوق،1378ق،ج1،ص306/جزایری،1404ق،ص39)؛ همانا درخت بهشتی انواع میوه ها را دارد و مانند درخت دنیایی نیست. بنابراین، درخت طوبی می تواند هر نوع میوه ای را در برداشته باشد.
ضمن اینکه در برخی از روایات، نام اختصاصی از میوه برده نشده و فقط اشاره شده که جبریل از میوه های طوبی به پیامبر (ص) دادند؛ مانند این حدیث: هنگامی که عایشه به بوسیدن مکرر فاطمه (ع) توسط پیامبر اعتراض کرد، رسول خدا به او فرمودند: «یا عائشه! إنی لما اسری بی إلی السماء دخلت الجنه فادنانی جبرئیل من شجره طوبی و ناولنی من ثمارها فاکلته فحول الله ذلک ماء فی ظهری فلما هبطت إلی الارض واقعت خدیجه فحملت بفاطمه»(قمی،1367 ش، ج1، ص21و365/مجلسی،1404 ق، ج18، ص364، باب إثبات المعراج)؛ ای عایشه! هنگامی که به معراج رفتم، به بهشت وارد شدم. جبرئیل مرا به نزدیک درخت طوبی برد و از میوه های آن به من داد. پس آن را خوردم. خداوند آن را به آبی در پشت من تبدیل کرد و هنگامی که به زمین فرود آمدم در اثر مواقعه با خدیجه، به فاطمه باردار گشت.
ب.خوردن این میوه ها در مراحل مختلف صورت گرفته است. در معراج، بحث میوه سیب و درخت طوبی برای پیامبر (ص) مطرح شده و بعد از آن، در زمین رطب و انگور، و در جمع باعث ایجاد نطفه آن بانوی اسلام گردیده است و به نظر می آید آمیختگی عرق جبرئیل در موقع حمل آن غذا صورت گرفته باشد نه به عنوان یکی از اجزای اصلی.

6 -1. تعجیل پیامبر (ص) در مواقعه با حضرت خدیجه(ع) به امرالهی
پس از آنکه پیامبر از آن غذای بهشتی و الهی خورد، بر خاست تا برای نماز آماده شود. جبرئیل او را از نماز خواندن منع نمود و به او فرمود: «الصلاه محرمه علیک فی وقتک حتی تاتی إلی منزل خدیجه فتواقعها فإن الله عز و جل الی علی نفسه ان یخلق من صلبک فی هذه اللیله ذریه طیبه فوثب رسول الله (ص) إلی منزل خدیجه»(مجلسی،1404ق،ج16،ص79)؛ اکنون وقت نماز نیست، بلکه باید به خانه خدیجه روی و با وی همبستر گردی. خداوند اراده فرمود که امشب از صلب شما فرزندی پاک بیافریند. رسول خدا (ص) به دنبال این فرمان، فوری به طرف به طرف خانه خدیجه روان گردید.
از عبارت «وثب الی» (پرید، برجست)(خلیل جر، 1376،ج2،ص2160)می توان فهمید که امر الهی وجوب فوری داشته است و ثانیا پیامبر (ص) به خاطر علاقه وافری که به همسر خویش داشت، به محض رخصت الهی برای دیدار حضرت خدیجه (ع) به منزل ایشان رفت. و این عشق دو طرفه بود؛ زیرا در حدیث آمده که حضرت خدیجه هنگامی که صدای پیامبر (ص) را شنید، با شادمانی و خوشحالی فراوانی در را باز کرد. «قالت خدیجه فقمت فرحه مستبشره بالنبی (ص) و فتحت الباب»(همان)
پیامبر (ص) هر شب طبق عادت، در بدو ورود به خانه، وضو می ساخت و دو رکعت نماز مختصر می خواند، سپس در بستر قرار می گرفت؛ ولی در آن شب ظرف آبی طلب نکرد و برای نماز خواندن آماده نشد و این همان مطلب قبلی، یعنی سرعت و تعجیل در تنفیذ امر الهی را اثبات می کند. آری، امر الهی.

7 -1. احساس بارداری در همان لحظات اول برای حضرت خدیجه (ع)
در آن شب نورانی، نطفه حضرت فاطمه (ص) به امر الهی از صلب نبوت به رحم مطهر منتقل شد و این نکته مهمی بود که در جمله حضرت خدیجه، هویداست؛ اینکه برخلاف تمام نطفه ها، حضرت خدیجه از همان لحظه متوجه باردار شدن خود گردید.«فلا و الذی سمک السماء و أنبع الماء ما تباعد غنی النبی (ص) حتی حسست بثقل فاطمه فی بطنی»(همان، ج16، ص80)؛ سوگند به آنکه آسمان را بر افراشت و آب را از چشمه ها جاری ساخت، رسول خدا (ص) در آن شب از من دور نگردید، مگر اینکه سنگینی حمل فاطمه (ع) را در وجود خود احساس کردم.
یکی از بیشترین بحث هایی که در مورد حضرت فاطمه مطرح شده است، تناسب ایشان با درخت طوبی است که به جرئت می توان گفت: میوه های درخت طوبی، اصل و اساس وجود مقدس حضرت فاطمه (ع) را تشکیل داده اند؛ یعنی عصاره ای از بهشت.

پی‌نوشت‌ها:

* دانشیار دانشگاه تربیت مدرس
** کارشناس ارشد دانشگاه تربیت مدرس
منبع:فصلنامه علمی- ترویجی مباحث بانوان شیعه شماره-24