بشر در زندگی فردی و اجتماعی خود از نعمت امید بهره‌مند است و اگر از آن تهی شود و به آینده امید نداشته باشد، زندگی برایش مفهومی نخواهد داشت و گرفتار بی‌هدفی و پوچی می‌گردد. اسلام با تعالیم مترقی خود، سعی دارد نگاه به آینده جوامع را در نگاه آدمیان و به ویژه مسلمانان بسیار روشن و پرگشایش جلوه دهد و شاید از این جهت است که گزاره «افضل اعمال امتی انتظار الفرج» به کار می‌رود. روایات فراوانی درباره انتظار وجود دارد که نشان از اهمیت آن است. در اینجا به اختصار به آثار و پی‌آمدهای فردی و اجتماعی انتظار می‌پردازیم:
الف) آثار فردی انتظار
1. امید به آینده: انسان به امید زنده است. بدون امید نمی‌توان آینده‌نگر بود و به تحولات آینده نظر انداخت. امروزه روانشناسان در تلاشند که امید را در انسان‌ها زنده نگه دارند و مهدویت، زاینده امید است.
2. صبر: کسی که منتظر است، اهل صبر و تحمل می‌شود و اگر در راه رسیدن به هدف، به موانعی برخورد کند، بردباری نموده و با یاد امام زمان دوران سخت غیبت را سپری می‌کند. در این راستا امام صادق علیه‌السلام از پیامبر اسلام نقل می‌کند که آن حضرت به اصحاب خویش فرمود: «پس از شما مردمی خواهند آمد، که به هر یک از آنان اجر پنجاه نفر از شما را خواهند داد». اصحاب گفتند: ای پیامبر ما در جنگ‌های بدر، احد و حنین بوده‌ایم و آیاتی از قرآن درباره ما نازل شده است، این چگونه خواهد بود؟ پیامبر فرمود: «شما اگر در شرایطی که آنان قرار می‌گیرند، قرار بگیرید، آن تحمّل و شکیبایی را که آنان دارند، نخواهید داشت».
3. خودسازی: منتظر واقعی کسی است که آلودگی‌های درون را پالایش کند و خود را از عوامل تضعیف در انتظار بپیراید. نمی‌توان در حق خود و دیگران ظلم روا داشت و منتظر مصلح جهانی و ایجاد عدالت بود. باید خانه دل را از زنگار گناه و ناپاکی‌ها پاک کرد و مهر محبوب را بر جای آن نشاند و آن‌گاه به انتظار نشست. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «من سر ان یکون من اصحاب القائم فلینتظر و لیعمل بالورع و محاسن الأخلاق؛ هرکس دوست دارد که از یاران حضرت‌قائم گردد باید که منتظر باشد و درعین حال به پرهیزکاری و اخلاق نیکو مشغول گردد».[1]
4. بصیرت در معارف دینی: معرفت اساس اعتقاد صحیح است. هر گاه اعتقاد صحیح شکل نگیرد، نمی‌توان پی‌آمد مثبتی از آن انتظار داشت، و اعتقاد صحیح، بدون شناخت حضرت حجت علیه‌السلام امکان ندارد؛ ازاین‌رو در روایات آمده است: «هر که بدون معرفت امام زمانش بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است». هم‌چنین فرموده‌اند: «عملی را قبول می‌کنند که همراه با معرفت ما ائمه اطهار باشد». از طرفی صرف محبت به امام موعود کارگشا نیست. محبتی ارزش دارد که با معرفت همراه باشد؛ زیرا اگر محبت در پرتو شناخت شکل گیرد، با شبهات دشمنان آفت نمی‌زند و پراستحکام خواهد بود.
5. منحل نشدن در فساد محیط: اگر اعتقاد به شکل صحیح در انسان ایجاد و پایه‌های آن مستحکم شود، چنین اعتقادی انسان را در برابر لغزش‌های محیطی حفظ می‌کند و مانع درآمیختن او در فساد محیط است.
6. پایداری در برابر حاکمان فاسد: بزرگ‌ترین پی‌آمد انتظار صبر و مقاومت است. اگر بخواهیم جامعه‌ای مقاوم و پایدار داشته باشیم، ابتدا لازم است افراد آن به چنین صبر و مقاومتی دست یابند؛ زیرا آرمان مهدوی ابتدا درون انسان‌ها نهادینه می‌شود و در مرحله بعد به جامعه سرایت می‌کند.
7. فرهنگ‌سازی: انسان منتظر موظف است تلاش کند تا دیگران هم مانند او منتظر امام زمان علیه‌السلام باشند.
آثار دیگری نیز وجود دارد که به همین اندازه اکتفا می‌کنیم.
ب) آثار اجتماعی آثار اجتماعی
اجتماع جدای از پی‌آمدهای فردی آن نیست؛ زیرا اجتماع از افراد شکل می‌گیرد و هرچه آثار فردی بیشتر و کارآمدتر باشد، تأثیرش در جامعه و نهادهای اجتماعی جلوه فزون‌تری خواهد داشت. شاید بتوان گفت که پی‌آمد اجتماعی انتظار، در گرو تحقق پی‌آمد فردی آن است. حال به برخی از این آثار اجتماعی اشاره می‌کنیم:
1. امیدواری: در جامعه منتظر، همه افراد آن امیدوار و از هر گونه عوامل ناامیدی به دورند؛ زیرا مهدویت یعنی نگاه روشن به آینده، پس تاریکی از دل‌ها رخت برمی‌بندد و این بزرگ‌ترین ارمغان اجتماعی انتظار است. جوامعی که به وعده الهی امیدوار باشند ـ با توجه به پایان ناپذیری امید الهی ـ ناکام نمی‌گردند، و به موفقیت و کام‌یابی دست خواهند یافت.
2. حرکت و پویایی: حرکت، ره‌آورد طبیعی انتظار است و با امید به آینده، حرکت به سمت مطلوب شکل می‌گیرد، زیرا امید چنان نیرویی به کالبد اجتماع می‌بخشد که نمی‌تواند در جا بایستد، مگر آنکه گرفتار آفت انتظار منفی شود. ثمره این حرکت، می‌تواند دعوت مردم به امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به سوی خدا، آماده‌سازی زمینه ظهور امام عصر علیه‌السلام و برپایی دولت جهانی او و ایجاد آمادگی‌های بینشی، ایمانی و تشکیلاتی و ایجاد توانایی در نسل مؤمنانی باشد که برای یاری امام و برای زمینه‌سازی ظهورش قیام می‌کنند.
3. مقاومت: اگر امید بود و حرکت به دنبالش تحقق یافت، و اگر افراد جامعه بصیرت روشنی درباره موعود خود داشته و مهدی‌باور باشند، حضورش را لمس کنند و در تکاپوی حضرت باشند، دیگر جایی برای عقب‌نشینی نیست، بلکه نیروی لازم برای مقاومت در برابر جبهه باطل، فراهم خواهد شد.
اصولاً نتیجه همه امید‌ها و حرکت‌ها، همان مقاومت در برابر جریان باطلی است که در مقابل انتظار صف‌آرایی کرده است. مانند کسی که در حال غرق شدن است و ناگهان از دور، گروه نجات را می‌بیند که به سوی او در حرکتند. در این حالت فرد، بر امواج آب غلبه خواهد کرد و برای این کار نیرویی شگرف در خود احساس می‌کند.
4. اصلاحات اجتماعی: جامعه منتظر درصدد اصلاحات اجتماعی است؛ زیرا شخصی که جامعه ما در انتظار اوست، خود یک مصلح و اصلاح‌گر است. اگر جامعه به سمت اصلاحات حرکت نکند، بسترهای ظهور تحقق نمی‌یابد و هر قدر جهت جامعه به سوی اصلاحات باشد، زمینه‌سازی بیشتری برای ظهور صورت می‌گیرد. این زمینه‌سازی‌ها و اصلاحات چند شاخصه دارد:
اول، شناخت ویژگی‌های جامعه آرمانی مهدوی؛
دوم، شناسایی نقاط ضعف اجتماعی که در آن زندگی می‌کنیم؛
سوم، برنامه‌ریزی برای دگرگونی و اصلاحات با توجه به ویژگی‌های جامعه مطلوب و آرمانی.
معرفی منابع برای مطالعه بیشتر
• منتظران در طول تاریخ، اسماعیل شفیعی سروستانی؛
• انتظار عامل مقاومت و حرکت، آیت الله صافی گلپایگانی؛
• نقش سازندگی انتظار، علی قائمی؛
• خلق شیدا، نگاهی به نقش انتظار در تکامل اخلاق، جمعی از نویسندگان.
پی‌نوشت‌ها
1. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج52، ص140.
