در معارف دینی، وظایفی برای منتظران واقعی حضرت حجت علیه السلام بیان شده که از طریق عمل به مجموعهای از تکالیف افراد بتوانند از چنان شایستگی برخوردار شوند که در زمره یاران واقعی آنحضرت درآمده و در حد توان و ظرفیت و به میزان همت و تلاش افراد به فراهم شدن بستر مناسب برای ظهور منجی عالم بشریت کمک نمایند. گرچه مجموعه وظایف منتظران بسیار است اما در این نوشته، تنها به ذکر چند مورد مهم، که در شرایط کنونی جامعه اسلامی دارای اهمیت است بسنده میکنیم.
الف) شناخت امام زمان (علیه السلام)
یکی از مهمترین و اساسیترین اصولی که از ارکان اصلی مکتب تشیع محسوب میشود، مساله امامت و آشنایی با امام هر عصر است. به اعتقاد شیعه، در هیچ برهه از زمان، زمین خالی از حجت و انسان بدون امام معصوم نخواهد بود. چرا که هدایت و رهبری صحیح و همه جانبه انسان بر اساس تعالیم الهی تنها از طریق پیروی از رهنمودها و روشنگریهای امامی ممکن است که علاوه بر، آشنایی با سنتهای حاکم بر نظام هستی، از تمامی مصالح بشر و حقایق تعلیمات پیامبران الهی آگاه باشد. با توجه به این حقیقت، یکی از وظایف مهم آحاد جامعه، بهویژه قشر جوان آن است که در هر عصری، نسبتبه امام و حجت الهی موجود در آن زمان به گونهای شناخت پیدا کنند که بر تعالیم مسؤولیتهای خود آگاهی پیدا کرده و بر اساس آن عمل نمایند. اهمیتشناخت امام زمان (عج) در هر عصری به گونهای است که در برخی روایات، عدم کسب معرفت لازم از امام همردیف، بلکه مساوی با کفر و بیایمانی شمرده شده است. پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله در همین زمینه میفرمایند: «هرکسی که بمیرد و امام زمان خودش را نشناسد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.» [اصول کافی ج 1 ص 377] و یا در یکی از ادعیه که بر آن نیز بسیار سفارش شده است. به همین مساله اشاره شده است: پروردگارا حجتخودت را به من بشناسان چرا که اگر حجتت را به من نشناسانی من از دین و آئینم گمراه میشوم. [همان ج 1 ص377] مضمون اینگونه روایات زمانی بهتر روشن خواهد شد که به پیامدهای مثبت و منفی یک جامعه، در اثر برخورداری و عدم برخورداری جامعه از امام و رهبری شایسته توجه و دقتبیشتری شود. در طول تاریخ، چه بسیار بودهاند حرکتها و یا نهضتهای عظیم مردمی که به دلیل فقدان رهبر شایسته با شکست مواجه شدهاند و یا پس از پیروزی به جهت افتادن زمام امور در دست زمامداران بیکفایتبه انحراف و اضمحلال کشیده شدهاند…
البته، کم و کیف شناخت امامعلیه السلام با توجه به نیاز و توانایی و ظرفیت افراد متفاوت است. مهم این است که این شناختبه گونهای باشد که در صورت مواجه افراد با تهدیدها و شبههافکنیهای دشمنان و بدخواهان، در تشخیص راه صحیح و شیوه درست از دچارشدن به گمراهی و انحراف آنها را نجات دهد. و گرنه شناخت کامل و همه جانبه حجتهای الهی برای افراد عادی با توجه به محدودیت استعدادها و تواناییهای فکری غیرممکن است.
ب) پیروی از نائبان امام زمان
در دوره غیبت کبری، فقهای جامعالشرایط به نصب امام زمانعلیه السلام مسؤولیت نمایندگی عام امامعلیه السلام را در استمرار حرکتحیاتبخش امامت و پاسداری از احکام و مقررات اسلامی برعهده دارند. بر این اساس، یکی از وظایف افراد در عصر غیبت، پیروی از رهنمودهای فقهای عادل است. چرا که فقها به دلیل آشنایی با شیوههای صحیح استنباط احکام از منابع اصیل دینی، قادرند تا به پرسشهای مختلف مردم در زمینه مسائل دینی پاسخ دهند. امام صادقعلیه السلام در اشاره به چنین امر مهمی فرمودند: «فقها از سوی ما منصوب شدهاند تا به سؤالات شما پاسخ دهند و شما نیز مؤظف هستید در شرایطی که به ما دسترسی ندارید به آنها مراجعه کنید و بر اساس نظر آنان در چهارچوب احکام الهی عمل کنید و هرگز حکم آنها را که براساس موازین شرعی ارائه میشود، رد ننمایید. چون رد نظر آنان، به منزله رد حکم و نظر ماست و رد نظر ما، به منزله رد نظر و حکم خداوند است.» [همان ج 1 ص 54] .
در همین باره زمانی که از حضرت مهدی (عج) سؤال کردند که در دوران غیبت کبری که به شما دسترسی نداریم جواب احکام و مسائلی را که با آنها مواجه میشویم چگونه به دست آوریم؟ آنحضرت در پاسخ فرمودند: «در پیشامدها و حوادثی که رخ میدهد به آشنایان با احادیث ما (یعنی مجتهدان جامعالشرایط که متخصصان متون دینی و احادیث اهلبیتعلیهم السلام هستند) مراجعه کنید و آنها حجت من برای شما و من حجتخدا بر آنان هستم.» [بحار الانوار ج 52 ص181] پس، برخلاف نظر نادرستبرخی افراد ناآشنا به معارف اسلامی، مسلمانان در دوران غیبت کبری بدون راهنما نماندهاند که مجبور باشند با شیوههای ناصواب متکی به اندیشههای ناقص بشری و نظریههای غیرعلمی به حل مشکلات اقدام کنند و در نتیجه، گرفتار معضلات فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی فراوان گردند. بلکه در دورانی که بنابر مصالحی امام معصومعلیه السلام در دسترس همگان نیست مردم موظفاند که به فقهای عالم و عادل مراجعه کنند و آنان نیز موظفند بدون کوتاهی و سهلانگاری بر اساس موازین شرعی از طریق مراجعه به آیات قرآن و روایات اهلبیتعلیهم السلام به همه سؤالات و نیازهای فکری و اعتقادی و فقهی و فرهنگی و سیاسی و… آنها پاسخهای مناسبی ارائه دهند.
ج) خود سازی و تهذیب نفس
اصلاح نفس و ترک گناهان و آراستن به فضایل اخلاقی در همه احوال ضرورت دارد. ولی خودسازی و اصلاح نفس در دوره غیبت، که زمینه لغزش و انحراف و آلوده گشتن به رذایل اخلاقی بیشتر است، از اهمیت زیادی برخوردار است.
امام صادقعلیه السلام در این زمینه میفرمایند: «صاحبالامرعلیه السلام غیبتی خواهد داشت اگر کسی در آن دوره بخواهد دیندار بماند، سخت در مشقتخواهد بود. بنده خالص خدا در آن شرایط باید تقوای الهی پیشه کند و دو دستی به دین خود بچسبد.» [اثباه الهداه ج3ص422] .
به علاوه، چون فراهم شدن زمینه ظهور امام زمانعلیه السلام از یک نظر وابسته به وجود افراد خودساخته و آراسته به فضایل اخلاقی است و جز از طریق تهذیب نفس و پیدا کردن پرورش اسلامی نمیتوان در سلک یاران و زمینهسازان حضور آن حضرت قرار گرفت. بنابراین، یکی از وظایف افراد تلاش در راه خودسازی و تهذیب نفس است. بر این اساس، امام صادقعلیه السلام میفرمایند: «من سره ان یکون من اصحاب القائم فلینتظر و لیعمل بالورع و محاسن الاخلاق [غیبه نعمانی ج16ص200] هر کس دوست دارد از یاران حضرت قائمعلیه السلام باشد باید در انتظار ظهور آن حضرت باشد و در این حال، به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار نماید» و حتی در توقیعی که امام زمانعلیه السلام آن را به مرحوم شیخ مفید نوشتهاند چنین آمده است که اعمال ناشایست و گناهانی که از شیعیان سر میزند، یکی از عوامل طولانی شدن دوره غیبت و محرومیت آنها از دیدار امامعلیه السلام است
د) جامعه سازی
از آنجا که یکی از شرایط مهم رشد ارزشها و فراهم شدن زمینه حاکمیت احکام الهی، اصلاح وضع عمومی جامعه است لذا در تعلیمات روشنگرانه اسلام اهتمام به وضع جامعه و مبارزه با نارساییهای اجتماعی و فساد و کجرویها از طریق اموری چون امر به معروف و نهی از منکر مورد تاکید قرار گرفته است. به گونهای که حتی انسانهای بیتوجه به امور اجتماعی و مشکلات سایر مردم، خارج از زمره مسلمانان محسوب میشود: «من اصبح ولایتهم بامورالمسلمین فلیس بمسلم» [میزان الحکمه ج4 ص531] .
علاوه بر اینکه بر اساس روایات اهلبیتعلیهم السلام تا آمادگیهای لازم فکری و فرهنگی و… در احاد جامعه برای پذیرش و یاری امام زمانعلیه السلام پیدا نشود، ظهور حضرت محقق نخواهد شد. از سوی دیگر، تحصیل آمادگیهای لازم نیاز به بستر سالمی دارد که افراد در سایه آن بتوانند به کسب مهارتها و کمالات لازم بپردازند. این بسترسازی مشروط به احساس مسؤولیت همگانی و مشارکت همه جانبه تک تک افراد در پاکسازی فضای عمومی جامعه است که برای انجام کامل و به موقع این امر نیز مکانیزمهای زیادی پیشبینی شده است که مهمترین آنها، اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر است. یعنی همه افراد جامعه اسلامی موظفند از طریق تحصیل آشنایی کامل با شرایط و احکام آن، به اصلاح نارساییهای اجتماعی و حفظ سلامت فضای جامعه بپردازند تا از این طریق، اولا: شرایط لازم برای ظهور آن حضرت فراهم گردد و ثانیا، امکان زندگی براساس احکام نورانی اسلام در دوره غیبت، ولو به ضرورت ناقص، بوجود آید
و) دعا برای تعجیل فرج
با توجه به نقش و جایگاه مهمی که دعا در تفکر اسلامی دارد، اگر دعا با شرایط لازم انجام گیرد همچون سایر علل و عوامل موثر در نظام هستی، میتواند در امور تکوینی تغییر ایجاد نماید. در بخشی از روایات پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله و ائمه اطهارعلیهم السلام توصیه شده است که برای فرج امام زمانعلیه السلام زیاد دعا کنید و از خود حضرت بقیهالله (عج) نقل شده است که آن حضرت فرمودند: «اکثروا الدعا بتعجیل الفرج فان ذلک فرجکم» [کمال الدین ج 2ص485] برای تعجیل در فرج و ظهور، زیاد دعا کنید چرا که اینکار موجب فرج و خوشحالی شماست.
بنابراین، از دیگر تکالیف عاشقان امام زمان (عج) درخواست تعجیل فرج آن حضرت است. البته، توجه به این نکته نیز ضروری است که اولا، دعا زمانی به مرحله اجابت میرسد که دعا کننده شرایطی را در خود ایجاد نموده باشد که دعای او شرایط استجابت را داشته باشد. ثانیا، باید توجه داشت که دعا هرگز جای عمل به وظایف دیگر را نمیگیرد بلکه دعا در صورتی مفید است که همراه با عمل به سایر تکالیف دینی باشد.
علاوه بر موارد فوق، پایداری در راه ولایت اهلبیت علیهم السلام، استقامت در برابر مشکلات و نارساییها، کمک و مساعدت به همنوعان، تحصیل علم و به دست آوردن تخصصهای لازم، احیاء شعائر اسلامی و پاسداری از ارزشهای اصیل و… از جمله مسائلی هستند که اهتمام به آنها سعادت و سلامت جامعه، به ویژه نسل جوان را تضمین میکند.
