نویسنده: رضا اخروی

انواع نگاه
چشم، ظاهری کوچک و ظریف دارد؛ ولی همین عضو کوچک و حساس می تواند منشأ تحولات و عبرت آموزی در انسان شده، راه کمال و سعادت را به او بنمایاند یا او را به ورطه هلاکت و شقاوت بکشاند؛ پس این خود انسان است که با توجه به نوع نگاه و استفاده ای که از این نعمت خداوندی دارد، زمینه نیک بختی یا بدبختی را در دو جهان برای خود فراهم می آورد.
در این مقاله به انواع نگاه هایی که می توان به وسیله چشم انجام داد، اشاره کرده و قابلیت های مثبت و منفی چشم را مورد بررسی قرار داده ایم.

الف ـ نگاه عبادت
بعضی از نگاه ها عبادت است و برای آن، اجر و پاداش نیز در نظر گرفته شده است؛ از جمله:
نگاه به آیات قرآن
رسول خدا (ص) فرمودند:
«النظر الی المصحف عباده»؛ (1) نگاه کردن به قرآن، عبادت محسوب می شود.
نگاه به کعبه
امام صادق (ع) در روایتی فرمودند:
«هرکس به کعبه نگاه کند، یک حسنه برای او نوشته و ده گناه از او پاک می گردد.» (2)
پیامبر اسلام (ص) نیز فرموده اند: «نگریستن به کعبه عبادت است.» (3)
نگاه به چهره پدر و مادر
رسول خدا (ص) فرمودند:
«النظر الی الوالدین برأفه و رحمه عباده»؛ (4) نگاه کردن از روی مهر و محبت به چهره پدر و مادر، عبادت به شمار می آید.
امام صادق (ع) نیز می فرمایند:
«النظر الی الوالدین عباده»؛ (5) نگاه کردن به والدین، عبادت است.
نگاه به چهره عالم
پیامبر اسلام (ص) فرمودند:
«النظر الی وجه العالم حُباً له عباده»؛ (6) نگاه کردن از روی محبت به صورت عالم و دانشمند دینی، عبادت است.
حضرت علی (ع) فرمودند: «نگاه کردن به عالم نزد خدا، از یک سال اعتکاف در خانه خدا (کعبه) دوست داشتنی تر و محبوب تر است.» (7)
نگاه به چهره فرزند
رسول اکرم (ص) فرمودند:
«نظر الوالد الی ولده حبا له عباده»؛ (8) نگاه محبت آمیز پدر و مادر به صورت فرزندشان، عبادت است.
نگاه به چهره سادات
حسین بن خالد می گوید: امام رضا (ع) فرمودند: «نگاه کردن به چهره ی ذریه ما عبادت محسوب می شود.» عرض کردم: منظور شما، نگاه کردن به چهره ی پیشوایان و امامان از نسل شما است یا نگاه کردن به ساداتی که ذریه ی پیامبر (ص) به شمار می آیند؟
حضرت فرمودند:
«بل النظر الی جمیع ذریه النبی (ص) عباده ما لم یفارقوا منهاجه و لم یتلوثوا بالمعاصی»؛ (9) نگاه کردن به همه ی کسانی که از ذریه و نسل پیامبر (ص) هستند عبادت است، به شرطی که این ذریه از راه و روش پیامبر(ص) رویگردان نباشند و خود را به گناه و معصیت آلوده نسازند.
نگاه به مظاهر قدرت خداوند
نگریستن به چیزهایی که قدرت و عظمت پروردگار را در دل ها زنده می کند ( مانند: طبیعت، کوه، دریا و …)، از جمله نگاه هایی است که عبادت به شمار می آیند.
رسول خدا (ص) فرمودند:
«النظر فی ثلاثه اشیاء عباده: النظر فی وجه الوالدین و فی المصحف و فی البحر»؛ (10) نگریستن به سه چیز عبادت است: نگاه کردن به پدر و مادر، به قرآن کریم و نگاه کردن به دریا.
فنای دنیا و مرگ انسان ها یکی از مظاهر قدرت خداوند است؛ از این رو نگاه به چیزی که ما را به یاد مرگ می اندازد و باعث هشیاری ما می گردد عبادت است.
امام صادق (ع) می فرماید:
«اگر انسان کفن خود را تهیه کند، هرگاه به آن نظر افکند به او اجر و پاداش داده می شود.» (11)
نگاه به چهره برادر دینی
رسول خدا (ص) فرمودند: «نگاه کردن به چهره برادر دینی که به او در راه خدا محبت می ورزی، عبادت است.» (12)
همچنین فرمودند: «نگاهی که فرد با ایمان از روی مهر و محبت به صورت برادر مؤمن خود می کند، عبادت است.» (13)
نگاه به چهره پیشوای عادل
رسول خدا (ص) فرمودند: «نگاه کردن به صورت پیشوای عادل، عبادت است.» (14)
نگاه به چهره همسر
پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
«النظر المرأه الی زوجها عباده»؛ (15) نگاه زن به همسرش عبادت است.

ب ـ نگاه عبرت
انسان در دنیا با حوادث و اتفاقات گوناگونی رو به رو می شود که بسیاری از آنها جنبه تذکر و یادآوری نعمت ها و دقت بیشتر در استفاده از فرصت ها است؛ به عنوان مثال، فردی که صحنه های دلخراش یک تصادف، زلزله، طوفان، سیل و… را مشاهده می کند، به فکر فرو می رود که سبب بروز این گونه مصائب و گرفتاری ها چیست و چه عواملی باعث گرفتاری و مصیبت زدگی آن مردم و دچار شدن به عذاب و عقاب الهی شده است؟!
حضرت علی (ع) یکی از ویژگی های فرد مؤمن را نگاه عبرت بین او می داند که به دنیا و گرفتاری های آن، به دیده عبرت آموزی و پندپذیری می نگرد.
ایشان می فرمایند:
«انما ینظر المؤمن الی الدنیا بعین الاعتبار»؛ (16) همانا انسان با ایمان، با دیده عبرت به دنیا می نگرد.
همچنین می فرمایند:«گذر زمان و چرخش روزگار، عبرت های زیادی به انسان می آموزد.» (17)
آن حضرت ضمن اشاره به سرگذشت کاخ نشینان و ثروتمندان و اقوام گوناگونی که هر کدام برای خود جاه و مقامی داشتند و برای حفظ قدرت و حکومت خود حاضر می شدند به هر کاری ـ حتی کشتن اولیا و انبیا ـ دست بزنند، می فرمایند: «ولی با این همه، عاقبت دست اجل و چنگال مرگ، آنها را در ربود و برای دیگران مایه عبرت و پند شدند.» (18)
مرگ، یکی از حوادث عبرت آموزی است که انسان همیشه با آن رو به رو می شود. انسان به طور دائم از مرگ دوستان، اقوام و خویشاوندان دور و نزدیک یا چهره های سرشناس علمی، فرهنگی، سیاسی، نظامی، ورزشی، هنری و… با خبر می شود؛ ولی حتی به خود اجازه نمی دهد که فکر کند: شاید مرگ من هم نزدیک شده باشد و ممکن است دیر یا زود همین مراسم ها و مجلس ها برای من نیز برپا شود؛ زیرا زمان مرگ از مجهولاتی است که جز خداوند کسی از آن آگاهی ندارد.
حضرت علی (ع) می فرمایند: «چه بسیار کسانی که در آغاز روز بودند و به شامگاه نرسیدند و چه بسیار کسانی که در آغاز شب بر آنان حسد می بردند و در پایان شب، عزاداران به سوگشان نشستند.» (19)
رسول خدا (ص) می فرمایند: «خانه ای نیست مگر این که ملک الموت روزی پنج بار به آن سر می زند و اگر اهل آن خانه عمرشان به پایان رسیده باشد، جان آنها را قبض می کند.»
تا آنجا که می فرماید: «زمانی که میت را حمل می کنند، روح انسان بالای نعش خود در حرکت است و به آنان می گوید: «یا اهلی و یا وُلدی لا تلعبن بکم الدنیا کما لعبت بی»؛ ای اهل و عیال و فرزندان من! دنیا شما را نفریبد، از حال من عبرت بگیرید که این همه زحمت کشیدم و حلال و حرام را مخلوط کردم و اکنون همه را گذاشته ام و دست خالی می روم و خود را آماده مرگ نکرده بودم، پس شما به فکر آخرت خود باشید که مرگ ناگهان سر می رسد. «فاحذروا من مثل ما نزل»؛ از آنچه بر من وارد شده است عبرت بگیرید و از دل بستن به دنیا حذر کنید. (20)
امام صادق (ع) فرمودند: «وقتی به تشییع جنازه ای رفتی، تصور کن که تشییع جنازه خود تو است و این تو هستی که (درون تابوت خوابیده ای و مردم تو را روی دست ها با گفتن الله اکبر، لا اله الا الله محمد رسول الله و علی ولی الله) به سوی قبر و خانه ابدی می برند. وقتی از تشییع جنازه بر می گردی با خود فکر کن که از خداوند خواسته ای به تو مهلتی دوباره عطا کند تا گذشته خود را جبران کنی؛ حال نگاه کن که از این به بعد چگونه عمل می کنی.» (21)
بر سنگ قبر پروین اعتصامی این شعر را ـ که سروده ی خود او است ـ حک کرده اند:

خاک در دیده بسی جانفرساست
سنگ بر سینه بسی سنگین است

بیند این بستر و عبرت گیرد
هر که را چشم حقیقت بین است

هرکه باشی و به هرجا برسی
آخرین منزل هستی این است

بنابراین انسان باید به اتفاقات و حوادثی که پیرامون او رخ می دهد به دیده عبرت و پند آموزی بنگرد و با تجربه اندوزی از آنها برای سعادت دنیا و آخرت خود تلاش کند.

ج ـ نگاه حسرت
بسیاری از افراد هستند که به زندگی و وضعیت افراد ثروتمند، با حسرت می نگرند و از این که خود دارای چنین مقام، جمال و کمالی نیستند، حسرت می خورند و همین احساس کمبود و ناشکری آنان باعث می شود که قصد کنند به هر طریق ممکن امکانات مادی خود را بیشتر کنند و چه بسا در این راه از دین و آخرت خود بگذرند و زندگی چند روزه دنیایی را فدای لذت و عیش اخروی نمایند و این نیست مگر به خاطر نوع نگاه شان به زندگی دیگران.
این نوع نگاه که در حس حقارت، حسادت، غرور و خودخواهی افراد ریشه دارد، به مرور زمان باعث ایجاد قساوت قلب می شود و انسان را از مسیر دین و دیانت جدا می سازد.
حضرت علی (ع) می فرمایند: «از فرد عاقل تعجب می کنم که چرا به چیزی نظر می کند که نگاه کردن به آن، حسرت به دنبال خواهد داشت.» (22)

د ـ نگاه شهوت
این نگاه ـ که موضوع اصلی این نوشتار است ـ همان نگاهی است که انسان را به ورطه ی سقوط و نابودی می کشاند و تباهی دین و دنیا را برای او به ارمغان می آورد.
این نوع نگاه ـ که در عرف جامعه به آن چشم چرانی گفته می شود ـ پیامدهای منفی فراوان فردی، خانوادگی، اجتماعی و روانی به همراه دارد.

پی نوشت ها :

1. مستدرک الوسائل، ج 9، ص 153.
2. کافی، ج 4، ص 240.
3. وسائل الشیعه، ج 13، ص 263.
4. میزان الحکمه، ج 4، ص 3389؛ مستدرک الوسائل، ج 9، ص 153.
5. کافی، ج 5، ص 240؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 263.
6. مستدرک الوسائل، ج 9، ص 152.
7. همان؛ بحار الانوار، ج 1، ص 205.
8. همان، ج 15، ص 170.
9. وسائل الشیعه، ج 12، ص 311.
10. میزان الحکمه، ج 4، ص 328.
11. کافی، ج 3، ص 353؛ بحار، ج 78، ص 314.
12. میزان الحکمه، ج 4، ص 3289.
13. مستدرک الوسائل، ج 9، ص 152.
14. میزان الحکمه، ج 4، ص 3289.
15. لئالی الأخبار، ج 3، ص 285.
16. نهج البلاغه، کلمات قصار شماره ی 367.
17. میزان الحکمه، ج 3، ص 180.
18. میزان الحکمه، ج 3، ص 1808.
19. نهج البلاغه، کلمات قصار شماره ی 380.
20. سفینه البحار، ج 9، ص 461.
21. بحار الانوار، ج 68، ص 266.
22. میزان الحکمه، ج 3، ص 2047.
منبع: اخوی، رضا؛ (1356)، مدیریت نگاه: بررسی رابطه نگاه از دیدگاه معارف دینی، قم: بهار دلها، چاپ دوم.