نویسنده:دکتر سید جعفر شهیدى(رحمت الله علیه)
و الذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما (1)
خاندان پیغمبر به پیروى از سید و مهتر خود در عبادت پروردگار اهتمامى خاص داشتند.
قرآن به پیغمبر اسلام امر کرد که پاسى از شب را به نماز بگذراند تا آنکه خدا او را به مقامى محمود برساند (2) و او چنان در کار عبادت اهتمام ورزید که قرآن بدلداریش آمد. «ما أنزلنا علیک القرآن لتشقى» (3) پس از او امامان دین سیرت جد خود را زنده نگاه داشتند و در میان آنان گذشته و از على بن ابى‌طالب و على بن الحسین (ع) در کثرت عبادت امتیازى خاص یافته است، چنانکه از لقب‌هاى او سید العابدین، سید الساجدین و ذو الثفنات است. او بیشتر شب‌هاى عمر خود را به نماز و طاعت خدا گذرانیده. ابن شهرآشوب باسناد خود از طاوس فقیه آرد:
او را دیدم از شامگاه تا سحر طواف و عبادت کرد. چون اطراف خود را خالى دید بآسمان نگریست و گفت خدایا ستاره‌هاى آسمانت فرو رفتند و دیده‌هاى آفریدگانت خفتند. درهاى تو بروى خواهندگان باز است! نزد تو آمدم تا مرا بیامرزى و بر من رحمت کنى! و در عرصات قیامت روى جدم محمد (ص) را بمن بنمایانى! سپس گریست و گفت بعزت و جلالت سوگند با معصیت خود قصد نافرمانى ترا نداشتم و درباره تو در تردید و به کیفر تو جاهل نبودم. و عقوبت تو را نمى‌خواستم. اما نفس من مرا گمراه کرد و پرده‌اى که بر گناه من کشیدى مرا بر آن یارى داد. اکنون چه کسى مرا از عذاب تو مى‌رهاند؟ و اگر رشته پیوند خود را با من ببرى برشته چه کسى دست زنم؟ چه فرداى زشتى در پیش دارم که باید پیش روى تو بایستم!
روزى که به سبک باران میگویند بگذرید و به سنگین‌باران میگویند فرود آئید، آیا با سبکباران خواهم گذشت؟ یا با سنگین‌باران فرود خواهم آمد؟ واى بر من هرچه عمرم درازتر مى‌شود گناهانم بیشتر میگردد و توبه نمیکنم آیا هنگام آن نرسیده است که از روزگارم شرم کنم. سپس گریست و گفت:
أتحرقنى بالنار یا غایه المنى
فأین رجائى ثم أین محبتى
أتیت بأعمال قباح ردیئه
و ما فى الورى خلق جنى کجنایتى (4)
پس گریست و گفت: پاک خدایا ترا نافرمانى مى‌کنند، چنانکه گویى ترا نمى‌بینند. و تو بردبارى مى‌کنى چنانکه گوئى ترا نافرمانى نکرده‌اند. با بندگانت چنان نکوئى میکنى که گوئى بآنان نیازمندى و تو اى سید من از آنان بى‌نیازى سپس به مسجد رفت.
من نزد او رفتم سرش را بر زانوى خود نهادم و چندان گریستم که اشکم بر گونه‌هایش روان شد. برخاست و نشست و گفت کیست که مرا از یاد پروردگار بازمیدارد؟
ـ من طاوس هستم اى فرزند رسول خدا این جزع و فزع چیست؟ بر ما است که چنین زارى کنیم لیکن بجاى عبادت، جنایت و نافرمانى پیشه مى‌سازیم. پدرت حسین بن على است! مادرت فاطمه زهراست! جدت رسول خداست! به من نگریست و گفت:
ـ طاوس! هیهات هیهات. از پدر و مادرم مگو! خدا بهشت را براى فرمانبرداران و نیکوکاران آفریده اگرچه بنده حبشى باشد. و آتش را براى کسى که او را نافرمانى کند آفریده هرچند سید قریشى باشد.
مگر کلام خدا را نشنیده‌اى که «فإذا نفخ فى الصور فلا أنساب بینهم یومئذ و لا یتسائلون» (5) .
بخدا فردا جز عمل صالح چیزى تو را سود ندارد. (6)
مفید از عبدالله بن محمد قرشى روایت کند:
چون على بن الحسین وضو میگرفت رنگش زرد مى‌شد. بدو میگفتند تو را چه میشود میگفت:
ـ میدانید مى‌خواهم پیش چه کسى برپا بایستم؟ (7)
نافله‌هایى را که در روز از او فوت شده بود در شب قضا میکرد و مى‌فرمود:
ـ فرزندانم! این نماز بر شما واجب نیست ولى دوست دارم شما بر کار خیر عادت کنید و آنرا ادامه دهید. (8)
زهرى میگفت:
در روز قیامت ندا میدهند سید عابدان زمان خود برخیزد. در آنوقت على بن الحسین خواهد برخاست (9) .
مردى به سعید بن مسیب گفت: با ورع‌تر از فلان ندیدم!
ـ على بن الحسین را دیدى؟
ـ نه!
ـ اگر دیده بودى میگفتى با ورع‌تر از او ندیدم (10)
هرگاه نام او برده مى‌شد مى‌گریست و مى‌گفت زین العابدین (11) و مى‌گفت، سید عابدان على بن الحسین است (12) .
روزى در سجده بود، آتش در خانه‌اش افتاد. بدو گفتند یابن رسول الله آتش. آتش! و او همچنان در سجده بود تا آتش خاموش شد. بدو گفتند:
ـ چه چیز تو را از آتش بخود مشغول کرد؟
ـ آتش آخرت (13)
روزى طفلى از او در چاه افتاد و او در نماز بود، چون از نماز فارغ شد گفت:
من متوجه نشدم، چه با پروردگارى بزرگ به مناجات مشغول بودم. (14)
و یعقوبى نویسد مشهور آنست که از امام باقر پرسیدند! چرا پدرت فرزندان بسیار نداشت. گفت: تعجب میکنم که من چگونه متولد شدم. پدرم در شبانه روز هزار رکعت نماز مى‌خواند . (15)
خادمه او گوید نه شب براى او رخت‌خوابى گستردم و نه در روز براى او سفرهاى نهادم. (16)
مفید از طاوس آرد که:
شب داخل حجر اسماعیل شدم. على بن الحسین نیز به حجر آمد و به نماز ایستاد. چون به سجده رفت با خود گفتم مردى صالح از بهترین اهل بیت است. بشنوم چه میگوید. و شنیدم که در سجده مى‌گفت: بندگک تو در آستانه تو است. مستمند تو در آستانه تو است. گداى تو در آستانه تو است. خواهنده از تو در آستانه تو است. (17)
طاوس گوید این دعا را در هیچ اندوهى نخواندم مگر آنکه برطرف شد. (18)
اصمعى گوید: شبى گرد خانه کعبه مى‌گشتم. جوانى نیکو صورت را دیدم که بر پرده کعبه چسبیده بود و میگفت:
خدایا. دیده‌ها خفته و ستاره‌ها به فراز آمده است. تو پادشاه زنده و قیومى!
پادشاهان درهاى خود را بسته و نگهبانان بر درها گمارده‌اند و درهاى تو بروى خواهندگان گشوده است. آمده‌ام تا بر من بدیده رحمت بنگرى که تو أرحم الراحمین هستى! سپس گفت:
یا من یجیب دعا المضطر فى الظلم
یا کاشف الضر و البلوى مع السقم (19)
قد نام وفدک حول البیت قاطبه
و أنت وحدک یا قیوم لم تنم (20)
أدعوک رب دعاء قد أمرت به
فارحم بکائى بحق البیت و الحرم (21)
إن کان عفوک لا یرجوه ذو سرف
فمن یجود على العاصین بالنعم (22)
روزى فرزندش ابوجعفر نزد او رفت. پدر را دید که از شب‌زنده‌دارى بسیار برنگ زرد درآمده، و دیدگانش از گریه فراوان چرک کرده و پیشانى او پینه بسته. بینى وى از سجده خراشیده و پاهایش از ایستاده بسیار ورم کرده. چون پدر را بدین حال دید نتوانست گریه خود را نگاه دارد. پدر بدو نگریست و گفت:
ـ فرزندم آن صحیفه‌ها را که اعمال على بن ابى‌طالب در آن ثبت شده بمن بده! اوراق را بدو دادم لختى بدان نگریست و با گرفتگى خاطر گفت:
ـ چه کسى توانائى عبادت على بن ابى‌طالب را دارد (23)
روزى جابر بدیدن او رفت و گفت:
فرزند رسول خدا. نمیدانى خدا بهشت را براى شما و دوستداران شما و دوزخ را براى دشمنان شما آفریده است؟ این چه رنجى است که بر خود هموار میکنى؟ و خود را این چنین بسختى مى‌افکنى؟ امام پاسخ داد: اى یار رسول خدا نمیدانى که پروردگار گناهان رسول خدا را بخشید با اینهمه او کوشش خود را در عبادت از دست نداد و چندان خدا را عبادت کرد که ساقهاى او ورم آورد . گفتند تو چنین میکنى و خدا گناهان پیشین و واپسین تو را بخشیده است فرمود:
ـ آیا بنده سپاسگزارى نباشم؟
جابر چون دید نمیتواند با چنین سخنان على بن الحسین را از رنج عبادت باز دارد گفت:
فرزند پیغمبر خود را هلاک مکن! تو از خاندانى هستى که مردم بدانها بلا را از خود دور مى‌سازند و از خدا رحمت مى‌طلبند!
ـ من براه پدرانم مى‌روم. (24)
على بن عیسى اربلى از یوسف بن اسباط و او از پدرش روایت کند که:
به مسجد کوفه درآمدم. جوانى با پروردگار خود مناجات میکرد و در سجده مى‌گفت که:
چهره من خاک آلوده آفریدگارم را سجده مى‌کند، و سزاوار است که چنین کند. نزد او رفتم على بن الحسین (ع) بود. چون سپیده بامداد دمید و نزد او رفتم و گفتم فرزند رسول خدا ! خودت را عذاب مى‌دهى و خداوند چنین فضیلتى بتو بخشیده است؟
گریست و گفت از اسامه بن زید از رسول خدا روایت کند که روز رستاخیز همه دیدها گریانست مگر چهار دیده: دیده‌اى که از ترس خدا بگرید. دیده‌اى که در راه خدا کور شود. دیده‌اى که بدانچه خدا حرام کرده ننگریسته باشد. دیده‌اى که شب را بیدار و در سجده باشد. خدا بدین دیدگان بر فرشتگان مباهات مى‌کند و میگوید:
به بنده من بنگرید. روح او نزد من و تن او در طاعت من است. از خوابگاه برخاسته از بیم عذاب من مرا مى‌خواند و طمع در رحمت من دارد. پس اربلى در ذیل این حدیث نویسد:
این روایت چنین ضبط شده. اما بگمان من على بن الحسین جز همراه پدر خود به عراق نرفت و چون پس از شهادت پدر به کوفه رسید در بند دشمن بود و نمى‌توانست به مسجد کوفه رود و در آنجا نماز بخواند. (25)
در کتابهاى دعا از جمله در فرحه الغرى تألیف سید بن طاوس، و مصباح المتهجد شیخ طوسى دعا و زیارت‌نامه‌هائى از طریق ابوحمزه ثمالى از امام سجاد روایت شده است. مشهورترین این دعاها، دعاى معروف به ابوحمزه است که خواندن آن در سحرهاى ماه رمضان استحباب دارد . ابوحمزه ثمالى از تابعین و از زاهدان مقیم کوفه بوده است، لیکن چنانکه مؤلف کشف الغمه نوشته است (26) گمان نمیرود امام على بن الحسین پس از سال شصت و یکم هجرى به کوفه آمده و در آن شهر اقامت کرده باشد.
در روضه کافى حدیثى از طریق ابوحمزه نقل شده است که: نخست آشنائى من با على بن الحسین این بود، که دیدم مردى از باب الفیل (یکى از درهاى مسجد کوفه) درآمد چهار رکعت نماز خواند. من بدنبال او تا بئر الرکوه «نزد خانه صالح بن على رفتم در آنجا شترى زانو بسته با غلامى سیاه بود. پرسیدم:
ـ این کیست؟
ـ على بن الحسین است!
نزدیک او شدم. سلام کردم. پرسیدم:
ـ براى چه به شهرى آمده‌اى که پدر و جدت در آنجا کشته شده است؟
ـ پدرم را زیارت کردم و در این مسجد نماز خواندم و اکنون عازم مدینه هستم (27) .
ظاهرا این حدیث همانست که در مفاتیح الجنان در سند زیارت مطلقه امیرالمؤمنین على علیه السلام از فرحه الغرى با تفصیل بیشترى نقل شده است.
و باز در فرحه الغرى اول باب چهاردهم روایتى از طریق جابر جعفى از امام باقر علیه السلام آمده است که:
پدرم على بن الحسین براى زیارت قبر امیرالمؤمنین به «مجاز» در ناحیه کوفه رفت. و در آنجا ایستاد و گریست و گفت: السلام علیک یا أمین الله فى ارضه و در دنباله این روایت سید از مزار ابن قره نقل کند که: امام باقر گفت پدرم على بن الحسین پس از شهادت پدرش در بادیه خیمه‌اى موئین برافراشت و از آنجا براى زیارت پدر و جد خود به عراق میرفت و کسى نمیدانست. و من در یکى از سفرها با او بودم (28) و این روایت سند زیارت امین الله (از زیارت‌هاى معروف) است.
اگر در انتساب روضه به کلینى تردیدى نکنیم و اگر روایت‌هاى سید را از جهت سند درست بدانیم باید آمدن امام على بن الحسین (ع) بکوفه را بین سالهاى 67 ـ 74 فرض کنیم که سالهاى حکومت حارث بن ربیعه، بشر بن مروان و عبدالله بن خالد بر این شهر و دوره بى‌ثباتى حکومت‌هاى عراق و عدم تسلط کامل دمشق بر ایالت‌ها بوده است زیرا:
1 ـ امام على بن الحسین پس از بازگشت از شام تا پایان زمامدارى یزید در مدینه بسر برده است و چنانکه دیدیم در واقعه حره حاضر بود و خاندان‌هایى را از مردم شهر پناه داد.
2 ـ پس از مرگ یزید کوفه دستخوش آشوب و انقلاب گردید (64 ـ 67) و در این مدت هم امام على بن الحسین در مدینه بسر برده است زیرا چنانکه نوشتیم مختار پس از تسلط بر کوفه بدو نامه نوشت و از وى خواست رخصت دهد تا دعوت بنام او آغاز گردد.
3 ـ در دوره حکومت بیست ساله حجاج بر کوفه (75 ـ 95 ه.ق) ظاهرا امام على بن الحسین بدین شهر نیامده. چه از یکسو دشمنى حجاج با او و خاندان او آشکار است و از سوى دیگر با مراقبت‌هاى دقیق وى بر شهر و سیاست انتظامى که پیش گرفت (29) ممکن نبود على بن الحسین به کوفه درآید و آمدن او از دیده جاسوسان حجاج پنهان ماند. و اگر او را میدیدند مسلمان نزد حجاج میبردند.
احتمال آمدن آن حضرت به کوفه تنها در فاصله سالهاى 67 ـ 74 میسر است امام فرض بهتر و دقیق‌تر این است که بگوئیم ابوحمزه در سفرهاى مکرر خود به مدینه شرف ملاقات امام را یافته و دعاها و روایت‌ها را در آنجا از او آموخته است. (و العلم عند الله) .
پی‌نوشت‌ها:
.1 آنان که براى خشنودى خدا شب را بایستادن و یا سجده کردن بپایان مى‌برند. (الفرقان : 64)
.2 و من اللیل فتهجد به نافله لک عسى ان یبعثک ربک مقاما محمودا (الاسراء: 17)
.3 طه: 2
.4 اى نهایت آرزوى من آیا مرا بآتش مى‌سوزانى؟ پس امید من چه؟ و محبت من کحاست؟ چه کارهاى زشت و ناپسندى کردم. هیچکس از آفریدگان جنایتى چون من نکرده است.
.5 گاهى که در صور دمیده شود، میان آنان پیوندى نباشد و یکدیگر را نپرسند (مؤمنون: 101) .
.6 مناقب ج 4، ص .151 بحار ص 81 ـ 82
.7 ارشاد ج 2 ص 143 و نگاه کنید به عقد الفرید ج 3 ص 103 و صفه الصفوه ج 2 ص 52 و حلیه الاولیاء ج 3 ص 133 و مناقب ج 4 ص 150 و نگاه کنید به خصال ص 616 و علل الشرایع ص 232 و الصواعق المحرقه ص 200 و بحار ص .79
.8 کشف الغمه ج 2، ص 85 و صفه الصفوه ج 2 ص .53
.9 کشف الغمه ج 2 ص 106
.10 کشف الغمه ج 2 ص 80 و صفه الصفوه ج 2 ص .56 حلیه الاولیاء ج 3 ص 141
.11 کشف الغمه ج 2 ص .76
.12 ارشاد ج 2 ص .145
.13 کشف الغمه ج 2 ص .74 صفه الصفوه ج 2 ص .52 مناقب ج 4 ص 150
.14 کشف الغمه ج 2 ص 107
.15 تاریخ ج 2 ص 219 ـ .220 عقد الفرید ج 3 ص 103 و ج 5 ص 125
.16 علل الشرائع ص .232 بحار 67
.17 عبیدک بفنائک. مسکینک بفنائک.فقیرک بفنائک. سائلک بفنائک.
.18 ارشاد ج 2 ص .144 کف الغمه ج 2 ص .80 صفه الصفوه ج 2 ص 56 مناقب ج 4 ص .148 اعلام الورى ص 261
.19 اى که مى‌پذیرى درماندگان را که در تاریکى دعا میکنند
اى زداینده سختى و بیمارى و گزند
.20 مهمانان تو همگى گرد در خانه تو خوابیده‌اند
و تو نمى‌خوابى اى یکتاى بى‌مانند
.21 ترا مى‌خوانم چنانکه فرموده‌اى اى پروردگار
بحق خانه و حرم برگریه من رحمت آر
.22 اگر امید غرقه در گناه، از بخشش تو برخیزد
چه کسر بر گناهکاران باران رحمت ریزد؟ (مناقب ج 4 ص 150)
.23 ارشاد ج2 ص 143
.24 امالى شیخ طوسى ج 2 ص 250
.25 کشف الغمه ج 2 ص 99 ـ .100 بحار ج 46 ص 100
.26 ج 2 ص 100
.27 روضه کافى. ص 255 تذکر دانشمند معظم جناب آقاى حاج شیخ محمد تقى شوشترى دامت برکاته
.28 از نامه حضرت آقاى شوشترى
.29 نگاه کنید به تاریخ تحلیلى اسلام ص 182 به بعد.
منبع: زندگانى على بن الحسین (علیهما السلام)
