نویسنده: دکتر سید مهدی صانعی

تاکید درباره پاکی و شست و شو در اسلام
بی شک، پاکیزگی از اموری است که مراعات آن از بیماری جلوگیری می کند. اگر بدنمان راتمیز نگه داریم از بسیاری بیماری ها در امان خواهیم بود؛ چرا که میکروب های بیماری آور مانند هر موجود زنده دیگر برای رشد خود، عوامل و شرایط مساعدی نیاز دارند که مهم ترین آن ها غذا، حرارت و رطوبت است و چون بدن انسان این سه عامل پایه ای را در خود دارد، میکرب ها پس از ورود به بدن، به سرعت زیاد می شوند. از ین رو بسیار مهم است که از ورود میکروب ها به بدن و تکثیر آنها، جلوگیری شود. پاک نگه داشتن بدن، عاملی مهم برای جلوگیری از ورود میکرب ها است؛ کسی که بدن خود را تمیز نگه دارد و در مواقع مقتضی، استحمام و شست و شو می کند، خود را از خطر بیماری های فراوانی حفظ می کند.
شست و شو باعث می شود که آلودگی ها و میکروب ها از بدن دور گردند و از سوی دیگر چون بیشتر بیماری های شایع از راه دهان و بینی وارد بدن می شوند، بایسته است از دست زدن به بینی و دهان، خودداری شده، دست ها نیز همواره پاکیزه نگه داشته شوند. (1)
برخی از دانشمندان، شست و شو ندادن بدن را، عمل «اختناق اختیاری» نام نهاده اند؛ زیرا کسی که بدن خود را چرکین نگه می دارد و از استحمام خودداری می نماید، غافل است از این که یک بخش از تنفس، از راه سوراخ های پوست انجام می گیرد و بخشی از کثافات درون بدن از همین مجاری با عرق دفع می شوند، پس اگر کسی بدن خود را از چرک و چربی ها پاک نکند، همانند این است که راه تنفس بدنی خود را با موم بسته باشد. (2)
کارهای گوناگونی که به وسیله پوست در بدن انجام می گیرد که ارزش مندترین آنها بدین قرار است:
1. دفع سم: در پوست بدن، نزدیک به 2 تا 3 میلیون غدّه عرق وجود دارد و اندازه عرق ترشح شده از این غدد، در 24 ساعت، میان یک تا سه لیتر تغییر می کند. با عرق، مقداری از سموم بدن؛ مانند کلرور دو سدیم، اوره و ترکیبات آمونیاکی دفع می شود. مجموعه غدّه های عرق در سطح پوست برابر نصف یک کلیه، عمل دفع را انجام می دهد.
2. تنظیم حرارت بدن: مراکز عصبی با انقباض یا اتساع عروق خونی و انقباض عضلات کوچکِ واقع در پوست و تعریق، حرارت بدن را منظم می نمایند. درگرما، عروق خونی اتساع یافته، عرق تولید می کند که در سطح پوست تبخیر می شود و حرارت اضافی را از دست می دهد.
3. عمل تنفس: پوست، عمل تنفس را نیز انجام می دهد؛ از این رو اهمیت پاکیزگی و تمیز نگه داشتن آن از نظر تنفس پوستی بسیار شایان توجه است.
با توجه به فعالیت های فیزیولوژیکی که یاد شد، نقش بهداشت پوست و اهمیت آن در سلامت بدن روشن می گردد و این اهمیت هنگامی آشکارتر می شود که بدانیم اگر 1/3 پوست بدن هر شخصی به علت سوختگی یا عوامل دیگر از میان برود، مرگ او حتمی است و نیز اگر سطح بدن انسان یا حیوانی را قیراندود کنند یا از جسم غیرقابل نفوذ بپوشانند، دیری نمی پاید که انسان یا حیوان به سبب قطع تنفس پوستی هلاک می شود. (3)
پیش از این گفتیم که اسلام، دینی فطری است که همه مقررات و دستورهایش بر پایه سرشت و نظام مشخص و واقعیت های زندگی، تشریع شده است. آشکار است که هر انسانی که فطرت سالم داشته باشد، می خواهد که پاکیزه باشد و از پلیدی ها و آلودگی ها دوری ورزد؛ از این رو است که اسلام درباره لزوم نظافت و مراعات دستورهای بهداشتی تاکید نموده و از مسلمانان خواسته که از آن چه موجب آلودگی و پلیدی است بپرهیزند و خود را پاگیزه نگه دارند.
اندکی پیش در همین مبحث، آیات و روایاتی درباره اهمیت اسلام به پاکیزگی آوردیم. دوباره در این جا برای تاکید مطلب به یادآوری چند روایت دیگر می پردازیم.
از پیغمبر صلی الله علیه و اله روایت هایی رسیده: «اسلام بر نظافت پایه گذاری شده است»؛ (4) «پاکیزگی جزو ایمان است»؛ (5) «پاکیزگی پیشه کنید؛ زیرا اسلام نظیف است». (6)
بر اثر همین گونه دستورها بود که مسلمانان، خود را موظف به مراعات بهداشت می دانستند. هنگامی که اکثریت قریب به اتفاق مردم دنیا در تاریکی جهل به سر می بردند و از مزایای بهداشت آگاهی نداشتند، مسلمانان پاکیزه بودند به گونه ای که هر کس پاکیزه بود می دانستند که او مسلمان است.
مسلمانان برای برقراری پاکیزگی در هر ده و شهری به ایجاد حمام هایی می پرداختند؛ برای نمونه، در قرطبه نهصد حمام وجود داشت که مورد استفاده قرار می گرفت. (7)
حضرت باقر علیه السلام برای این که مردم از لحاظ نظافت و استحمام در تنگنا نباشند حمامی ساخته بودند تا مورد استفاده همه قرار گیرد.
عبیدالله بن رابقی (الرقعی خ ل) می گوید:
در مدینه به حمامی داخل شدم و پیرمرد بزرگی را دیدم که متصدّی آن حمام بود. گفتم: صاحب این حمام کیست؟ گفت: ابوجعفر محمدبن علی بن الحسین؛ گفتم: آیا به این حمام می آید؟ گفت: آری…». (8)
در حدیثی از امام باقر علیه السلام چنین بازگو شده: «ارتقاع خانه تان را هفت ذراع و حمام را در گوشه های منزل قرار دهید». (9)
از این حدیث چنین برمی آید که مسلمانان به دلیل اهتمام به امر نظافت، در منزل های خود حمام داشته اند که به آسانی بتوانند شست وشو و غسل نمایند.
از حضرت علی علیه السلام در حدیثی چنین نقل شده است:
«جامه های خود را بشویید، سر و صورت خود را اصلاح نمایید، مسواک بزنید، خود را بیارایید و نظافت کنید…». (10)
در روایات، توصیه شده است که لباس، نباید بلند باشد. این دستور برای آن است که اگر لباس بلند باشد، به زمین کشیده می شود و آلوده می گردد. از سوی دیگر، در هنگام بالارفتن از پلکان یا جای بلند، ممانعت به وجود می آورد.
در روایات، در ذیل آیه «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّر» آمده است که منظور از «فَطَهِّر» امر به کوتاه کردن لباس است. از حضرت علی علیه السلام نقل شده: «جامه ات را کوتاه کن که آن به پرهیزگاری نزدیک تر و جامه، پاک تر و بادوام تر می شود». (11) روایات فراوانی نقل شده که مقصود از «فَطهّر کوتاه کردن جامه است تا به زمین کشیده نشود (12) آلوده نگردد.
درباره حمام در یکی از روایات چنین آمده است:
گرمابه، نیکو خانه است که در آن، آدمی به یاد آتش [جهنّم] می افتد [و در نتیجه از گناه خودداری می کند] و چرک و آلودگی [بدن] را از میان می برد. (13)
در مقررات اسلامی، حمام رفتن و شست و شو کردن برای سه هدف عمده است: نخست برای رفع آلودگی ها و پاکیزه شدن؛ دوم برای رفع خستگی و کوفتگی و ایجاد نشاط؛ سوم به عنوان یک عبادت واجب یا مستحب. در تعالیم اسلامی شمار استحمام نمودن در هفته و غیر موارد ضروری برای افراد معمولی یک روز در میان توصیه شده، البته کسانی که چاق هستند برای لاغر شدن هر روز به حمام روند. (15)
خانم دکتر مارسل پیون، که متخصّص درمان بیماران با آب است می گوید:
به طور متوسط، دو یا سه بار در هفته باید حمام کرد و هر روز استحمام در وان، برای سلامت خوب نیست؛ زیرا استحمام مکرّر، سبب شکستگی و خشکی پوست می شود. (16)
برخی از نکات دیگر که مربوط به استحمام است و برای سلامت انسان، سودمند یا زیان مند می باشد، در روایات به عنوان دستورهای مستحب یا مکروه بیان شده؛ برای نمونه، از نوشیدن آب سرد در حمام و ریختن آن بر بدن منع شده؛ (17) چون فضای حمام، گرم است و سرد شدن بخشی از بدن یا باطن بدن به گونه ناگهانی، برای سلامت، زیان آور است.
هنگام خروج از حمام، مستحب است کمی آب سرد بر هر دو پا بریزند. این کار، بیماری را از انسان دور می کند. (18)
دراز کشیدن در حمام به ویژه به پشت خوابیدن، شانه زدن، مسواک کردن و به سر و صورت مالیدن ساترِ عورت و یا کیسه ای که با آن بدن را پاکیزه می کند، همگی منع شده است. (19)
چه در زمستان و چه در تابستان بهتر است هنگام بیرون آمدن از حمام، سرخود را بپوشانند. (20) رعایت این دستور تاثیر مهمی در جلوگیری از بیماری ها به ویژه سردردها دارد.
و نیز در روایات بی شماری با سندهای گوناگون سفارش شده که سرخود را با خطمی (21) بشویید که از جمله آنها روایت های ذیل است:
الف) از امام صادق علیه السلام بازگو شده:
شستن سر با خطمی موجب محفوظ ماندن از سردرد، دورشدن از بی نوایی و پاکی سر از آلودگی هاست. (22)
ب) هم چنین در حدیثی از آن حضرت نقل است: «… شستن سر با خطمی، تهیدستی را زایل و روزی را افزون می کند». (23)
در روایات بسیار دیگری دستور داده شده که سرخود را با برگ سدر بشویید. از حضرت علی علیه السلام چنین روایت شده:
هنگامی که خداوند پیامبرش را مامور کرد که [تبلیغ] اسلام را آشکار کند و وحی [و رسالت] پیامبر صلی الله علیه و اله ظاهر گردید، آن حضرت، کمی مسلمانان و فزونی مشرکان را ملاحظه نمود؛ از این رو بسیار اندوهگین شد. خداوند -عزوجلّ- سدری از «سدره المنتهی» برای آن حضرت فرستاد و سرش را با آن سدر، شست، آن گاه اندوهش برطرف گردید. (24)
در روایتی دیگر از امام ششم علیهم السلام چنین نقل کرده اند:
سرهاتان را با برگ سدر بشویید که هر فرشته مقرّب و هر پیامبر مرسلی آن را تقدیس [و تمجید] نموده است و کسی که سرش را با آن بشوید، خداوند وسوسه شیطان را به مدت هفتاد روز، از او برمیگرداند و کسی که خداوند وسوسه شیطان را هفتاد روز از او برگرداند، خداوند را نافرمانی نمی کند و هر که هفتاد روز خداوند را نافرمانی نکند [به اطاعت خداوند عادت می کند و] به بهشت وارد می شود. (25)
در مرام اسلام، پذیرفته نیست که کسی خود را بدحال و تنگ دست وانمود کند. در روایت است که چنین کسی مبغوض خداوند است و هنگامی که خداوند نعمتی را به بنده اش ارزانی می دارد، دوست دارد که آثار نعمت در زندگی او، آشکار گردد، برای نمونه، لباسش را پاکیزه کند، بوی خوش به کار برد، خانه اش را گچ گاری نماید و درگاه ها و اطراف منزلش را جاروب بزند، حتی چراغ خانه اش را پیش از غروب آفتاب روشن کند. (26)

پی‌نوشت‌ها:

1. ر.ک: تندرستی برای زندگی بهتر، ص 186؛ اثر سه تن از کارشناسان بهداشت و تربیت بدنی آمریکا، ترجمه باقر قربانی، بخش سوم، ص 70.
2. مجموعه انتشارات انجمن اسلامی، ص 155.
3. ر.ک: مجله درسهایی از مکتب اسلام، سال هفتم، ش چهارم، ص 286-287
4. امام محمد غزالی، احیاء العلوم، ج1، ص 125؛ متقی هندی، کنزالعمال، حدیث 17176 (نزدیک به همان مضمون).
5. همان.
6. همان.
7. تاریخ تمدن اسلامی، جزء پنجم، ص 106.
8. وسائل الشیعه، ج1، ص 361؛ «قال عبیدالله الرابقی: دَخلتُ حمّاماً بالمدینه فاذا بشیخ کبیر و هو قیّمُ الحمّام فَقُلتُ: یا شیخ لِمَن هذا الحمامُ؟ قال: لابی جعفرٍ محمدبن علیٍ بن الحُسین. فقُلتُ: اکانَ یَدخُلُ؟ فقالَ: نَعَم…».
9. مکارم الاخلاق، ج1، ص 242: «اجعَلُوا سُقُوفَ بیوتِکُم سَبعَهً اَذرَعٍ و اجعَلُوا الحمّامَ فی اکناف الدار».
10. کنزالعمال، ج6، حدیث 17175: «عن علی علیه السلام، اغسِلُوا ثیابَکُم و خُذُوا مِن شُعُورِکُم وَستاکوا و تَزَیَّنُوا و تنظّفوا …».
11. اسماعیل حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، سوره مدثّر، ذیل آیه 5: «قصِّر ثوبَک فانّه اتقی و انفی و ابقی».
12. سید هاشم بحرانی، برهان فی تفسیر القرآن، سوره مدّثر، ذیل آیه 5.
13. وسائل الشیعه، ج1، ص 362: «قال علیَّ علیه السلام: نِعم البَیتُ الحمّامُ یُذهِبُ الاذی و یُذکّرُ بالنار».
14. ر.ک، همان، ص 350.
15. همان، ص 363: «من اراد ان یَحمِل لحماً فَلیدخُل الحمامَ یوماً و یغبّ یوَماً، و من اراد ان یَضمَرَ و کان کثیرَ اللَحمِ فَلیَدخُل کُلَّ یَومٍ».
16. محمد کاویانی و دیگران، ترجمه روان شناسی سلامت، ج1، ص 387.
17. وسائل الشیعه، ج1، ص 372، «… و ایّاک وَ شُربَ الماءِ الباردِ و الفُقّاعِ فی الحمّام فانّه یُفسِدُ المِعدَهَ و لا تَصُبَّنَّ عَلیکَ الماءَ الباردَ فانّه یُضعِفُ البدنَ، و صُبَّ الماءَ علی قَدَمَیکَ اذا خرَجتَ فانّه یسیل الداءَ مِن جَسَدِکَ…».
18. همان: «… صُبّش الماءَ الباردَ علی قَدَمیکَ اذا خَرَجتَ فانّه یسیل الدّاءَ مِن جَسَدِک…».
19. ر.ک: همان: «… و ایّاکَ الاضطجاع فی الحَمام…».
20. همان، ص 379: «قال: خَرَجَ ابوعبدِ الله مِنَ الحَمّام فتلبَسَ و تَعَمَّمَ فقالَ ی، اَذا خَرَجتَ مِنَ الحمّامِ فَتَعَمَّم».
21. ر.ک: حسن عمید، فرهنگ عمید: «خطمی گیاهی [است] دارای ساقه ضخیم و بلند [که] بلندی اش به یک متر و نیم می رسد، برگ هایش پهن و ستبر، گل های آن شیپوری درشت به رنگ سرخ یا سفید است و مصرف طبی دارد».
22. وسائل الشیعه، ج1، ص 384: «غَسلُ الرّاسِ بالخطمیِّ امانٌ من الصُداعِ. و بَراءَهٌ مِنَ الفَقرِ، و طهورُ الراسِ مِنَ الحزاز».
23. همان، ص 383: «غَسلُ الراس بالخَطمیّی ینفی الفقرَ وَ یَزیدُ فی الرِّزق».
24. همان، ص 385: «قال علی علیه السلام: لمّا اَمَرالله رَسولَهُ الاسلامِ وَ ظَهَرَ الوَحیُ، رای قِلَّه مِنَ المُسلمین و کَنزَهٌ من المُشرکین فاغَتَمَّ رَُسولُ الله غمّاً شَدیداً فََبَعَثَ الله- عز و جلّ- الیه جَبرَئیلَ بسدرٍ من سِدرَهِ المنتهی فغسل به راسه فجلا همُّه».
25. همان: «عن الصادق علیه السلام: اِغسِلوا رُوسَکُم بِوَرَقِ السِّدرِ، فانَّهُ قَدَّسَهُ کلُّ مَلکٍ مقرّب و کلٌّ نبیَّ مرسلِ، و مَن غَسَلَ راسَهُ بِوَرقِ السِّدرِ صرفَ الله عنه وَسوَسَهَ الشَّیطانِ سَبعین یَوماً، و مَن صَرفَ اللهُ عَنهُ وَسوَسَهَ الشَّیطانِ سَبعینَ یَوماً لَم یَعصِ الله. وَ مَن لَم یَعصِ اللهُ سبعین یَوماً دَخَل الجنَّه». بی شک، این دستورها دارای نتایج سودمند و مهمی است: بنابراین، بایسته است دست اندرکاران امور بهداشتی و پزشکان در این گونه موارد به آزمایش و تحقیق بپردازند تا مزایا و فلسفه آنها برای همگان آشکار شود.
26. همان، ج3، ص 341: «عَن علیِّ بنِ محمَّدٍ الهادی عن آبائه عن الصادق علیه السلام: انَّ اللهِ یُحبُّ الجمالَ و التَّجمُّل و یُبغَض البُوُسَ وَ التباُسَ…».
منبع:صانعی، دکتر سیدمهدی؛ (1390)، پاکیزگی و بهداشت در اسلام، قم، مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه)، چاپ سوم 1390.