مقدمه:
به ‎طور کلی یافتن نقش خانواده و به‎خصوص والدین در اعتیاد فرزندان، از طریق تحلیل روابط آنها با یکدیگر و جو عاطفی حاکم بر خانواده روشن می شود. پدر و مادر نقش مهم در شکل‎دهی رفتار فرزندان و ساختار شخصیت آنها دارند. فرزندان از طریق همانندسازی با والدین بسیاری از رفتارها را یاد می‎گیرند و از سوی دیگر سبک‎های تربیتی والدین، روابط والدین با فرزندان، فرهنگ خانواده نیز می‎تواند در رفتار فرزندان از جمله معتاد شدن یا نشدن آنها مؤثر باشد.
تحقیقات انجام شده در زمینه نقش خانواده در اعتیاد فرزندان نشان می‎دهد که مؤلفه‎های ذیل از عمده‎ترین عوامل خانوادگی اعتیاد فرزندان است.
1. عدم توجه به نیازهای عاطفی فرزندان
بررسی‎های انجام گرفته در زمینه علل اعتیاد نشان می‎دهد که کمبودهای عاطفی و عدم توجه به نیازهای فرزندان از علل مهم اعتیاد فرزندان است.[1]اگر نیازهای عاطفی فرزندان از سوی خانواده به‎صورت صحیح و مطلوب ارضا نشود، ممکن است فرزندان به اعتیاد و مواد مخدر روی آورند. تحقیقات انجام شده در زمینه «بررسی و شناخت عوامل اجتماعی مؤثر در اعتیاد افراد» ، «بررسی عوامل مؤثر در اعتیاد جوانان به مواد مخدر» ، «بررسی علل و عوارض روانی ـ اجتماعی اعتیاد در ایران» و «نقش خانواده در اعتیاد جوانان» همه نشانگر آن است که نحوه رفتار والدین افراد معتاد با فرزندانشان با بی توجهی، بدون محبت، و خشونت‎آمیز بوده و رابطه عاطفی مطلوب میان آنها وجود نداشته است. بنابراین روابط ناسالم پدر و مادر با فرزندان، باعث می‎شود که فرزندان برای بدست آوردن آرامش روانی خویشتن به انواع مواد مخدر آلوده شوند.[2] 2. اختلافات خانوادگی
یکی دیگر از عوامل خانوادگی که می‎تواند زمینه انحرافات فرزندان از جمله اعتیاد آنها را فراهم سازد، از هم‎گسیختگی و اختلافات خانواده‎هاست. در تحقیق انجام شده تحت عنوان «نقش خانواده در اعتیاد جوانان» یکی از عوامل مؤثر در اعتیاد فرزندان اختلافات خانوادگی و عدم انسجام خانواده‎ها گزارش شده است.[3] 3. فقر مادی خانواده
تحقیقات نشان می‎دهد که بیشترین تعداد بزهکاران و معتادان، مربوط به خانواده‎های فقیر و کم درآمد می‎باشد. فقر مادی از دو جهت می‎تواند با اعتیاد فرزندان رابطه داشته باشد:
الف: فرزندان خانواده‎های فقیر ممکن است جهت امرار معاش و بدست آوردن پول به شغل‎های کاذب از جمله خرید و فروش مواد مخدر روی آورند و در مرور زمان معتاد شوند. یا افرادی که شغل‎شان حمل و نقل مواد مخدر است ، ممکن است افراد کم درآمد را با دادن مقداری پول به‎دام کشند و معتاد کنند و از آنها در جهت اهداف شوم‎شان سوء استفاده نمایند.[4] ب: فقر مادی در اغلب موارد با فقر فرهنگی همراه است، خانواده‎هایی که از نظر مادی فقیرند ممکن است به مسایل عاطفی و تربیتی فرزندان نیز رسیدگی کافی نکنند و فرزندان به‎خاطر کمبود مسایل عاطفی و تربیتی به رفتارهای نابهنجار از جمله اعتیاد رو آورند.
4. اعتیاد پدر و مادر و یا یکی از نزدیکان
از مسایل دیگر خانوادگی در زمینه اعتیاد فرزندان ، اعتیاد پدر و مادر و تأثیر آن در معتاد شدن فرزندان، و یا اثر معتاد بودن یکی از نزدیکان بر روی نوجوانان یک فامیل است. فرزندان با مشاهده والدین از آنها تقلید می‎کنند. و در اعتیاد با آنها همانندسازی می‎کنند. تحقیقات انجام شده خارجی و داخلی در مورد علل اعتیاد جوانان نشان می‎دهد که اغلب معتادان از پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ و دیگر اعضای خانواده و یا دوستان نزدیک، یاد گرفته‎اند، و آنها عوامل اصلی معتاد شدن جوانان و نوجوانان بوده است.[5] 5. بی‎سواد و یا کم‎سواد بودن والدین
بی‎سواد و یا کم‎سواد بودن والدین نیز از مسایل خانوادگی علل اعتیاد است و در تحقیقات انجام شده به عنوان یک عامل ارزیابی شده است.[6]با توجه به این‎که ناکارآمدی خانواده و بی‎توجهی والدین به ترتیب فرزندان می‎تواند از عوامل و زمینه‎های اصلی اعتیار فرزندان باشد، لازم است در جهت تحکیم خانواده و ایفای نقش کارآمدی آن در جامعه، به خانواده‎ها آموزش‎هایی ارایه شود تا بتوانند از اعتیاد فرزندان جلوگیری کنند.
باید خانواده‎ها را از طریق وسایل ارتباط جمعی و ارایه برنامه‎های مناسب و کاربردی برای ایجاد یک کانون گرم خانوادگی و تربیت صحیح فرزندان در دوره‎های مختلف رشد، آموزش داد.[7] اگر روابط والدین با فرزندان سالم باشد و خانواده نقش تربیتی خود را به‎صورت مناسب انجام دهد بسیاری از نابهنجاری‎های اجتماعی از جمله مشکل اعتیاد در جامعه حلّ خواهد شد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. محمد نریمانی، اعتیاد و روش‎های پیشگیری و درمان آن، انتشارات شیخ صفی‎الدین، چاپ اول، 1379.
2. ورنان کلمن، اعتیاد چیست؟ معتاد کیست؟، ترجمه علیرضا میرفخرایی، نشر واحدی، چاپ اول، 1378.
3. سازمان ملل متحد یونسکو، آموزش عمومی برای پیشگیری از اعتیاد، ترجمه محسن دهقانی، انتشارات سازمان بهزیستی کشور، چاپ اول، 1372.

پی نوشت ها:
[1]. اورنگ، جمیله، پژوهشی درباره اعتیاد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1376، ص 111.
[2]. همان. ص 125، 124.
[3]. همان، ص 111.
[4] . فرجاد، محمد حسین، اعتیاد؛ راهنمای کامل و کاربردی برای خانواده‎ها، انتشارات بدر، چاپ سوم، 1378. ص 35 تا 37.
[5] . اورنگ، جمیله، همان، ص 111.
[6] . همان، ص 112.
[7] . فرجاد، محمد حسین و همکاران، اعتیاد؛ راهنمای کامل و کاربردی برای خانواده‎ها، انتشارات بدر، چاپ سوم، 1378، ص 172.