صله رحم چیست؟ رحم به چه کسانی گفته می شود برای اینکه خانواده ها به اهمیت صله رحم پی ببرند، چه راهکارهایی را پیشنهاد می کنید؟

الف) تعریف صله رحم:
«صله» از «وصل» به معنای اتصال و پیوستگی است و در مقولات معنوی «به عمل و رفتاری که قرابت و پیوند میان افراد ایجاد می کند یا تحکیم می بخشد اطلاق می شود».[1] خداوند درباره صله ارحام چنین می فرماید: «واتقوا الله الذی تساءلون به و الارحام انّ الله کان علیکم رقیباً؛[2] و از خدای بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید و) … نیز از (قطع رابطه با) خویشاوندان خود پرهیز کنید زیرا خداوند مراقب شما است». و روایات فراوانی هم حتی توصیه به صله رحم با کسانی می کند که با ما قطع رابطه کرده اند از جمله: «صلوا ارحام من قطعکم؛ با ارحامی که با شما قطع رابطه کرده اند صله رحم کنید».
صله رحم از آن دسته واجباتی است که در آن مصلحت نهفته است و به گونه ای که هر کسی خود باید به آن بپردازد، و اینگونه نیست که با انجام دادن آن توسط یک نفر، از دیگران ساقط شود، به عبارت دیگر از واجبات کفایی به حساب نمی آید.

ب) موارد صله رحم:
اینکه صله رحم با چه کسانی واجب است و موارد صله رحم چیست از مباحثی است که توجه به آن مهم است. در اینکه مصداق صله رحم چیست باید به عرف مراجعه کرد، گرچه در شرع و روایات هم مواردی برای آن ذکر شده است ولی از آن جا که شرایط زمانی و مکانی جوامع، اوضاع و احوال محیط و اشخاص متفاوت است شرع مرجعیت عرف را همچون سایر موارد به میان کشیده است.[3] اینگونه نیست که صله رحم فقط با رفت و آمد و دید و بازدید تحقق پیدا کند بلکه این راه یکی از موارد تحقق صله رحم می باشد: تلفن زدن، احوالپرسی کردن، مکاتبه، فرستادن هدیه، انفاق مال به اقوام و … می تواند از مصداق های صله رحم باشد. البته باید دید که رحم چه انتظاری از ما دارد، مثلاً اگر از ما انتظار دارد که به دیدن او برویم و این کار برای ما مقدور است باید آن را انجام داد، ولی اگر با یک تلفن زدن انتظار او برآورده می شود، صله رحم به جا آورده شده است. پس مصداق های صله رحم می تواند با توجه به عرف و انتظارات طرفین از همدیگر تغییر کند. به عنوان مثال:
«یکی از بارزترین مصادیق صله افراد ثروتمند در برابر ارحام فقیرشان کمک مالی و تأمین نیازهای مادی ایشان می باشد (علاوه بر دید و بازدید) و به طور قطع، سرکشی مستمر ایشان هر چند عرفاً از مصادیق صله محسوب می شود، اما آن ها را از وظیفه دینی شان یعنی ادای صله مطلوب (کمک مالی) برئ الذمه نمی سازد»[4].

ج) به چه کسانی رحم می گویند؟
مطلب دیگری که توجه به آن ضروری است این است که صله رحم با چه کسانی واجب است؟ در این مسأله اختلاف نظرهای فراوانی میان مفسّران و فقها وجود دارد، ولی آنچه که قطعی است این است که: خویشاوندان سببی (که از طریق ازدواج با انسان خویشاوند می شود) به اتفاق آراء علماء، جزء ارحام و خویشاوندان شمرده نمی شود که صله ایشان طبق وظیفه دینی واجب و قطع آن حرام باشد.[5] ولی درباره خویشاوندان نسبی هم مصادیق رحم متفاوت ذکر شده است. لذا جهت اطلاع از حکم شرعی آن می توانید به مرجع تقلید خود رجوع کنید. آنچه که درباره مصادیق ارحام ذکر شده عبارت است از:
1. کسانی که بی واسطه (مثل برادران، خواهران) و یا با واسطه (مثل نوه ها و عموزاده ها) به یک رحم واحد منتسب باشند.
2. کسانی که به سبب قرابت نسبی و طبق ملاک‌های شرعی از ازدواج با همدیگر ممنوع شده اند، در این صورت پسر عموها، دختر عموها و دختر عمه ها و … از دایره حکم خارج می شوند.
3. ارحام همه اقاربی است که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب باشند. این قول به خاطر دلایلی نزد بزرگان بیشتر پذیرفته شده است گرچه نمی توان دلیل قطعی بر آن اقامه کرد.[6] ولی آنچه به نظر می رسد که صله آنها از واجبات است، همان محارم انسان باشند، چرا که این افراد در هر صورت جزء رحم به حساب می آیند.
خلاصه کلام تا بدین جا این است که وجوب صله رحم با هر خویشاوندی واجب نیست و صله رحم هم فقط با رفت و آمد نمی باشد بلکه از راه های دیگری هم می توان آن را به جا آورد و وظیفه شرعی خود را در این خصوص انجام داد.
راه کارهایی که می تواند صله رحم را برای خانواده جا بیندازد:
1- اصلاح و تغییر نگرش
برخی خانواده ها حتماً دلایلی برای قطع رحم دارند و یا نگرش خاصی به مسأله صله رحم دارند. ابتدا باید دلیل کار آنها را جستجو کرده و به تغییر نگرش آنها دست زد و یا از کسانی که ممکن است بر پدر و مادر ها در این زمینه تأثیر گذار باشند کمک گرفت.
منافع دنیوی و معنوی صله رحم و مضرات دنیوی و معنوی قطع رحم را از دیدگاه آیات و روایات برایشان بازگو شود که: زیادی عمر، به تأخیر افتادن اجل، زیادی رزق، زیادی مال، زیادی نعمت، رفع فقر، سلامتی، ایجاد عطوفت میان خویشان، جلب حمایت خویشان، امکان بهره مندی از امکانات اقوام، اندوهناک شدن دشمنان، آرامش روانی، مصونیت از گناه، تزکیه اعمال، پالایش روح، نیکویی اخلاق، تقویت دین و … از مزایای صله رحم است و ضایع کردن امر خدا، کفران نعمت، نقض عهد الهی، فساد در زمین، اجابت نشدن دعا، پذیرفته نشدن صدقات و کاهش عمر، ابتلاء به فقر، از دست دادن ایمان، ابتلاء به حزن و اندوه، از دست دادن مقبولیت اجتماعی و … از ضررهای قطع رحم می باشد.[7] دلایل قطع رحم ممکن است به جهاتی باشد که با تغییر در نگرش و بر طرف کردن آن شرایط می توان به تقویت صله رحم پرداخت. البته این کار نیاز به تلاش زمان، گفتگوی با والدین به شکل فردی و گروهی و تحریک کردن عواطف آنها نسبت به اقوام خود و بیان فوائد و ضررهای آن و رفع اختلاف ها دارد.
2. برطرف ساختن موانع ارتباط میان خویشاوندان
2-1. تقویت اعتقادات مذهبی:
کم رنگ شدن ارزش های اخلاقی و دینی و پر رنگ شدن رسوم فرهنگی غلط و غربی از عمده‌ترین دلایل ضعف پیوندهای اجتماعی در جوامع به اصطلاح متمدن امروز قلمداد می شود. با تقویت اعتقادات مذهبی و دینی و طرد آداب و رسوم غلط فرهنگی در خانواده می توان در جهت مطلوب بهره جست.
2-2. کم کردن هزینه های میهمانی ها:
برپایی میهمانی‌های پر هزینه، دادن هدیه به هر بهانه و … موجب شده تا برخی افراد به دلیل ضعف مالی و به دلیل روحیات شخصی مثل بخل و … از درگیر شدن در این ارتباطات و تحمّل تبعات قهری آن خودداری کنند. اختلاف طبقات اجتماعی و شکاف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … باعث شده که خانواده‌ها از سطح یکسانی برخوردار نباشند، که اینها از عوامل ضعف ارتباط به شمار می روند. با تغییر در برخی از این خرج و برج ها، می توان افراد را به صله رحم ترغیب نمود و می توان حداقل می توان تا رفع آن بینش ها، به دید و بازدیدهای کوتاه مدت اقدام کرد.
2-3. تنظیم روابط:
از آنجا که امروزه به خاطر زندگی شهری و اجتماعی پیچیده و … ، ناهنجاری‌های زیادی گریبانگیر خانواده‌ها شده است، که البته بی مبالاتی و کم توجهی برخی خانواده ها نیز بدان دامن زده است، در این میان برخی والدین برای مصون ماندن خود و خانواده، بهترین راه را قطع ارتباط می دانند. البته باید اذعان کرد که برای پیشگیری و مصون ماندن از این انحرافات، لازم است که در رفت و آمد خیلی دقیق و حساب شده اقدام کرد.

معرفی منبع جهت مطالعه بیشتر:
1. تحلیلی اجتماعی از صله رحم، سیدحسین شرف الدین، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1378.

پی نوشت ها:
[1]. شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1378، ص27.
[2]. نساء/1.
[3]. تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص 44.
[4]. همان، ص 53.
[5]. همان، ص54.
[6]. همان.
[7]. رجوع کنید به فصل چهارم.