ابتدا به عنوان مقدّمه لازم است به این نکته اشاره کنم که تأثیرات سوء تلویزیون بر روی کودکان به عواملی چند بستگی دارد: 1ـ مدّت زمانی که صرف تماشای تلویزیون می‌شود. 2ـ محتوای برنامه‌هایی که دیده می‌شود. 3ـ شرایط سنّی و توانایی‌های کودک.
تحقیقات انجام شده در دهه‌های اخیر در کنار پاره‌ای از تأثیرات مثبت تلویزیون بر رشد کودکان، حکایت از پیآمدهای منفی قابل توجه ای نیز دارد که در این نوشتار مواردی از آن را بر می‌شماریم:
1ـ کودکانی که مدّت زمان زیادی را صرف تماشای تلویزیون می‌کنند. فرصت کمتری برای دیگر فعالیت‌های پرتحرک و تعامل با همسالان دارند. به نظر می‌رسد که تماشای تلویزیون جایگزین دیگر فعالیت‌هایی می‌شود که کودکان باید به‌طور مستقیم در آن‌ها درگیر شوند، از قبیل بازی کردن، مطالعه، شرکت در ورزش‌های سازمان یافته و… (ویلیامزو هندفورد1986) در آزمایش طبیعی، فعالیت‌های روزانه بزرگسالان و کودکان را در سه شهر کانادا مورد مقایسه قرار دادند. یک شهر که تلویزیون نداشت، یک شهر که یک کانال تلویزیون داشت و یک شهر که چهار کانال تلویزیون داشت. اطلاعات بدست آمده نشان داد که کودکان و نوجوانان شهر بدون تلویزیون، در مقایسه با کودکان و نوجوانان دو شهر دیگر، بیشتر به فعالیت‌های ورزشی و اجتماعی می‌پرداختند. پس از آن‌که در آن شهر نیز گیرنده‌های تلویزیون نصب شد، شرکت در این فعالیت‌ها به‌طور چشم‌گیری کاهش یافت.[1]
2ـ تماشای تلویزیون باعث کاهش ارتباط کلامی کودکان می‌شود. تحقیقات در مورد رشد شناختی نشان می‌دهد که تعامل و ارتباط کلامی عامل بسیار مهمّی در رشد شناختی کودکان است.
کودکان از طریق ارتباط و تعامل با بزرگسالان و همسالان، عقاید و نظرات خود را ابراز نموده و می‌کوشند راه‌حل‌های جدیدی برای مسایل و مشکلات‌شان بیابند، و یا باورهای کودکانه‌شان را اصلاح نمایند. از آن‌جا که تلویزیون، ارتباط کلامی و گفت و شنودهای با دیگران را کاهش می‌دهد، پس می‌تواند بر رشد شناختی و فرایند اجتماعی شدن، تأثیر منفی داشته باشد. یک مطالعه مشاهده‌ای از زمان‌های مشاهده تلویزیون توسط افراد خانواده نشان داد که کودکان در مقایسه با زمان‌های عدم تماشای تلویزیون، تعامل کمتری با پدران‌شان دارند.[2]
3ـ صحنه‌های خشونت‌آمیز تلویزیون بررفتارها و باورهای کودکان خردسال پیامدهای منفی قطعی دارد.[3] کودک ممکن است لحظاتی پس از مشاهده صحنه‌های خشونت‌آمیز تلویزیون، شبیه آن رفتار را از خود در برخورد با والدین، همسالان و… نشان دهد و حتّی ممکن است الگویی برای شخصیت آینده کودک قرار گیرد. در برخی موارد نیز ممکن است کودک همان‌گونه که در هنگام مشاهده تلویزیون نقش انفعالی دارد، در تعاملات و برخوردهای با دیگران نیز نقش منفعلانه‌ای به خود گیرد.
4ـ یکی دیگر از پیآمدهای منفی تماشای تلویزیون که مورد توجّه قرار گرفته است، تأثیر آگهی‌های تبلیغاتی تلویزیون برنگرش‌ها و علایق کودکان است.[4] کودکان چون نمی‌توانند انگیزه شرکت‌ها را از تبلیغات به درستی درک کنند، اطمینان دارند که یک پیام بازرگانی دقیق و درست است. ولذا ممکن است مشکلاتی را به‌دنبال داشته باشد:
الف: با والدین شان بر سر خرید محصولاتی که تبلیغات آن را در تلویزیون دیده‌اند، دچار تعارض شوند و گاه والدین مجبور می‌شوند که کالای تبلیغ شده‌ای را بخرند که نامرغوب است.
ب: تبلیغات تلویزیون کودکان را تشویق به مصرف بیش از اندازه محصولات غذایی قندی، مانند آب‌نبات و نوشیدنی‌های شیرین می‌کند و گاه به افزایش وزن و پوسیدگی دندان منجر می‌شود.
5ـ بر بینایی کودکان تأثیر منفی برجای می‌گذارد.[5]
راه‌کارهای عملی به والدین و مربیان برای راهنمایی کودکان در تماشای برنامه‌های تلویزیون:
1ـ تماشای برنامه‌های خشونت‌آمیز توسط کودکان را محدود کنید. احتمالاً امکان پذیر نخواهد بود که آن‌ها را به کلی از تماشای چنین برنامه‌هایی محروم کنید امّا باید اقدامات هشیارانه‌ای به عمل آورد و فعالیت‌های دیگری را به جای دیدن برنامه‌های خشونت‌آمیز تلویزیون، جایگزین نمود.
2ـ با کودکان در باره اهداف آگهی‌های تبلیغاتی شرکت‌های تجاری و این‌که چگونه می‌خواهند کودکان را تحت تأثیر قرار دهند، صحبت نمائید.
3ـ کودکان را به فعالیت‌های دیگر تشویق نمائید و حتّی اگر لازم بودخود شما نیز آنان را در سرگرمی‌های و رفتن به پارک و… همراهی نمائید. این کار باعث می‌شود کودکان وقت و انگیزه کمتری برای تماشای تلویزیون داشته باشند.
4ـ در مورد تماشای برنامه‌های تلویزیون از قبل برنامه‌ریزی کنید و ساعات مخصوص را به آن اختصاص دهید. هیچ‌گاه به کودک اجازه ندهید که تمام وقت و هر نوع برنامه‌ای را تماشا کند چون علاوه بر پیآمدهای منفی ناشی از محتوای فیلم‌ها، نفس این عمل باعث خستگی مفرط، اختلال توجّه و… می‌شود.
5ـ برنامه‌هایی را که مفید و سودمند تشخیص داده و برای کودکان در نظر گرفته‌اید، همراه با آن‌ها تماشا نموده و درباره داستان‌ها و صحنه‌های نمایش داده شده آن صحبت کنید.[6] نکته‌ای که بسیار قابل توجّه است و می‌تواند از بسیاری پیآمدهای احتمالی جلوگیری نماید این است که شناخت و بینش صحیح برای کودکان ایجاد نمائید و بگوئید که بسیاری از صحنه‌های تلویزیون واقعی نیستند و با زندگی واقعی همخوانی ندارند.
امید است این راه‌کارهای عملی بتواند شما را در برنامه‌ریزی مربوط به کودکان یاری رساند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ تلویزیون در زندگی کودکان ما، ویلبرشرام و همکاران، ترجمه محمود حقیقت کاشانی، مرکز تحقیقات صدا و سیما، 1377.
2ـ تلویزیون و کودکان، امه دور، ترجمه علی رستمی، سروش، 1374.
3ـ کودک و تلویزیون، واحد انتشارات و مطبوعات صدا و سیما، 1371.
پی نوشت ها:
[1] ـ پاول هنری ماسن و همکاران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، نشر مرکز، 1368، ص 519 و تربیت، شماره دهم، سال چهاردهم، ص 43.
[2] ـ فلیپ نیومن و باربارا نیومن، تربیت، شماره دهم، سال چهاردهم، ص 43.
[3] ـ پاول هنری ماسن، رشد و شخصیت کودک، ص 431.
[4] ـ پاول هنری ماسن و همکاران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، نشر مرکز، 1368، ص 517.
[5] ـ ویلبرشرام و همکاران، تلویزیون در زندگی کودکان ما، ترجمه محمود حقیقت کاشانی، مرکز تحقیقات صدا و سیما، ص 229.
[6] ـ پاول هنری ماسن و همکاران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، نشر مرکز، 1368، ص 517و 518.
