نویسندگان:دکتر بهرام منتظری
مجید مظاهری

چکیده

امروزه،دیپلماسی از مهم ترین راهکارهای دولت ها برای رسیدن به اهداف و منافع ملی خود در خارج از مرزهایشان است، با توجه با این که دین مبین اسلام جهانشمول فرض می شود جای این تأمل هست که پیامبر اسلام چه روش هایی را در دیپلماسی خود به کار گرفته و اصولاً آیا از این راهکار برای رسیدن به هدف اصلی بعثت،یعنی اصل دعوت به توحید و اسلام به عنوان دین خاتم، استفاده کرده اند یا خیر؟
این مختصر درصدد است که بیان نماید دین مبین اسلام و پیامبراعظم، نه تنها به دیپلماسی برای رسیدن به اهداف خود معتقد بوده، بلکه مشوق اصل مذاکره و رفع تخاصمات از راه برقراری جلسات گفتگو و استدلال بوده وبرای دیپلماسی، اصول،مبانی و ویژگی های خاص ارایه داده که تا آن روزگار سابقه نداشته و الگوی آیندگان قرار گرفته است. دیگر این که ؛ اسلام،هرچند به جهاد ارج والایی می نهد، ان را آخرین راه حل دیپلماسی تلقی می کند. اسلام بیش از آن که دین«زوربرهنه»یعنی شمشیرباشد آن گونه که معاندین و دشمنان اسلام گفته اند دین دیپلماسی است.
روش تحقیق مقاله ، کتابخانه ای است و تجزیه و تحلیل داده ها به صورت توصیفی- تحلیلی با رویکردی تاریخی وبا استناد به آیات و روایات اسلامی خواهد بود.

مقدمه

هرچه رشد عقلی آدمیان بیشتر می شود، منظق گفتگو در میان آنان بیش از پیش متداول می گردد. هم چنین دولت ها نمایندگان ملت های خود و در واقع تجلی خواسته ها ، ظرفیت ها، لیاقت ها، واراده ی ملت خویش می باشند. بنابراین ؛ هرچه این دولت ها عقلایی تر باشند؛برای رسیدن به اهداف خود، از روش چانه زنی سیاسی، گفتگو وبه عبارت دیگر دیپلماسی استفاده ی بیشتری می نمایند.
دین مبین اسلام از همان آغاز بعثت پیامبر اعظم (ص) مبنای دستورات و قوانین و اساس دعوت به توحید خود را بر پایه ی علم و عقل گذارد و از روش چانه زنی، استدلال منطقی و عقلایی ، و به زبان امروزی،« دیپلماسی» استفاده نمود. سیزده سال دعوت پیامبر اعظم(ص) در مکه ی معظمه با آن سختی ها و مرارت هایی که بر او ویاران با وفایش روا می داشتند، هم حکایت از تولد روش واصول جدید دیپلماسی در جهان بعد از بعثت ایشان دارد. جالب است بدانیم دستور به جهاد و آیات مربوط به آن، چند سال بعد از هجرت پیامبراعظم
(ص) به مدینه منوره صورت گرفت؛ بدین معنا که آخرین راه دیپلماسی در اسلام جهاد است و نه اولین و سهل ترین راه.
این مقاله برآن است که در چهار بخش ، ابتدا کلیاتی درباره ی دیپلماسی و روابط دیپلماتیک، سپس دیپلماسی در اسلام ، سوم دیپلماسی پیامبر اعظم(ص) ودرآخر، مکانیزم های اجرایی دیپلماسی پیامبر اعظم(ص) را تبیین نماید.

دیپلماسی و رابطه ی دیپلماتیک

1-مفهموم دیپلماسی

واژه ی« دیپلماسی» از ریشه یونانی دیپلوما(Diploma) اخذ شده که معنای لغوی آن صفحه یا برگ تا شده است،ودر اصطلاح «دیپلوما» به سندی گفته می شود که به موجب آن عنوان یا امتیازی به شخص می دادند. از این ریشه واژه ی “دیپلماسی ” و “دیپلمات ” ساخته شده است . (3).
واژه ی دیپلماسی به گونه های مختلف تعریف شده است ؛ مانند:
-اداره ی امور بین الملل به وسیله ی سفیر ودیگر مأموران دیپلماتیک؛
-اداره ی امور بین دولت ها به وسایل مسالمت آمیز؛
-هنر دیپلمات در اداره ی امور خارجی دولت به وسایل مسالمت آمیز،خصوصاً با مذاکره و گفتگو(4).
اما در یک جمع بندی از همه تعاریف ارایه شده می توان چنین بیان داشت که :
«دیپلماسی روشی است برای حل و فصل مسایل مربوط به روابط خارجی دولت به وسیله ی گفتگو یا هر روش مسالمت آمیز دیگر».

2-تاریخ روابط دیپلماتیک در اسلام

به طور قطع می توان بیان داشت که روابط دیپلماتیک در اسلام از ابتدای ظهور اسلام وجود داشته و پیامبر اعظم(ص) برای تبلیغ رسالت خود در عربستان وسایر نقاط ازآن استفاده کرده است. پیامبر اعظم (ص) اولین کسی بود که نخستین هیات را به حبشه و اولین سفیر (دحبه بن حلیفه الکلبی) را با مهر خود به دربار قیصر روم فرستاد. وقایع نگاران مسلمان شرح فرستادگان پیامبراعظم به بیزانس، ایران،مصر و حبشه را ثبت کرده اند. این فرستادگان حامل نامه ای رسمی بودند ودستور داشتند که آنها را به سران دولت ها ابلاغ کنند(5).

3-منابع حقوق دیپلماتیک

هر نظام حقوقی از مبنایی سرچشمه گرفته و با استناد به آن منابع ،قوانین حقوقی شکل می گیرد.(6) با وجود گوناگونی نظریات حقوقدانان مسلمان درباره ی منابع حقوق اسلام، می توان در یک تقسیم بندی کلی منابع حقوقی اسلام را به دو دسته ی اصلی و فرعی تقسیم نمود. منابع اصلی که عبارت اند از: کتاب (قرآن کریم) سنت، اجماع ،و عقل (یا به نظر اهل
سنت قیاس)، (7) ومنابع فرعی که عبارت انداز: عرف، سیره ی عقلا، شهرت،معاهدات، قواعد حقوقی بین الملل و احکام حکومتی .
نیک مسلم است که فرق منابع اصلی و فرعی در این است که منابع فرعی مستقل نیستند.

4-شرایط برقراری روابط دیپلماتیک

در برقراری روابط دیپلماتیک مرسوم است که طرفین باید دولت باشند. ودودولت یکدیگر را نیز به رسمیت شناخته ودر برقراری روابط دیپلماتیک با یکدیگر توافق کرده باشند. ویکی نزد دیگری مأمور اعزام نماید. (8)
درواقع ،شناسایی پس از موجودیت دولت، شرط اساسی برقراری روابط دیپلماتیک است؛ که به دو صورت شناسایی موقت و غیرکامل(دو فاکتور)،(9) و کامل ودایم، دو(ژوره )(10) مطرح می گردد.
حقوق بین الملل اسلامی نیز عمل شناسایی را به عنوان یک واقعیت موجود پذیرفته است و شناسایی دولت یا کشورها از دیدگاه اسلام به سه صورت امکان پذیر است.(11).
1. کشورهایی که نظام سیاسی آن مشروعیت الهی داشته و نهادهای اسلامی آن بر مبنای اجرای قوانین الهی تکوین یافته باشد.
2. کشوری که نظام سیاسی آن مشروعیت مردمی داشته و دولت نماینده ی واقعی مردم باشد.
3-درموارد ضروری وبرای حل بن بست ها ،اسلام برمبنای قاعده ی “الضرورات تبیح المحظورات” برخی از کشورهایی را که دارای نظام کفر و متکی به ظلم و تحمیل اند برای رسیدن به توافق های نسبی به نفع اسلام به طور مقطعی به رسمیت می شناسد.

دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام

1-اصول دیپلماسی در اسلام

منظور از دیپلماسی ورفتار سیاسی در اسلام، فعالیت هایی است که پیامبر اعظم، یعنی حضرت محمد مصطفی(ص) به عنوان رییس حکومت و نیز نمایندگان و سفرای منتخب ایشان در راه نیل به مقاصد و ادای وظایف سیاسی دولت اسلامی و تحقق بخشیدن به خط مشی های کلی اسلام در زمینه ی سیاست خارجی و همچنین، پاسداری ازحقوق و منافع دولت اسلامی در میان قبایل وگروه های دینی و دولت های غیر مسلمان در خارج از قلمرو حکومت اسلامی انجام داده اند. (12).
بر بنیاد آیات قرآن کریم، خطوط کلی دیپلماسی و رفتار سیاسی اسلام که پیامبراعظم(ص) عنوان اسوه ی حسنه ی دیگر مسلمانان (بلکه جهانیان،اعم از مسلمانان و غیر مسلمان)، ملزم به رعایت آن هستند عبارتند از :
1-پایبندی به تعهدات و پیمان ها . (انفال /42، توبه/7، نحل/91-92،اسراء/34).
2-التزام به عدالت ونظم عادلانه ی بین المللی . (مائده /8)
3-احترام به حقوق بی طرفان در جنگ و مخاصمات بین المللی.(نساء/90).
4-صلح و دوستی و قبول پیمان های صلح جویانه. (انفال/61)
5-اجتناب از توسعه طلبی و تجاوز درجهان و مبارزه با عاملان استکبار و کمک به ملت هایی که برای رهایی خویش با استکبار مبارزه می کنند (قصص/83)
6-رفتار دوستانه و مسالمت آمیز با ملت هایی که در اندیشه ی دشمنی نیستند.(ممتحنه/8).
7-رفتار متقابل و منصفانه با دولت هایی که درروابط خود امانت و عدالت و انصاف را رعایت می کند(رحمان/60)
8-مقابله و معامله به مثل با متجاوزان و تجاوز نکردن از حد معقول . (بقره/194،شوری/40-42).
در یک جمع بندی کلی، می توان چنین بیان کرد که اصول و خطوط کلی دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام و آنچه که از فرامین الهی و آیات قرآن کریم استنباط می شود. بدین قرارند:
1-اصل توحید؛
2-اصل نفی سیبل و عزت و سیادت اسلامی ؛
3-بهره گیری از روش های مسالمت آمیز در حل و فصل اختلافات؛
4-رعایت احترام متقابل و نزاکت بین المللی ؛
5-اصل وفای به عهد و احترام و قراردادها و پیمان ها ؛
نظر به اهمیت این اصول وبرای فهم بیشتر رفتار سیاسی پیامبراعظم (ص) به طور مختصر ودرخور مقاله هر یک از این اصول را توضیح می دهیم:
الف) اصل توحید
توحید از مهم ترین مبانی سیاست خارجی دولت اسلامی است.
این اصل،محوراصلی دیپلماسی در اسلام است. پیامبر اعظم(ص) نیز دعوت خویش را از توحید شروع کرد و توحید هدف اصلی سیاست خارجی آن حضرت(ص) بود. مبانی اولیه ی دعوت پیامبر اعظم(ص) نیز توحید بود . دعوت اولیه ی آن بزرگوار دردوران دعوت سری بر توحید و یگانگی خداوند متعال استوار بود. همچنین در نامه هایی که پیامبر اعظم(ص) به سران وپادشاهان آن روزگار نوشته اند، قبل از هرچیز ،آنها را به توحید دعوت کرده و در بیشتر نامه های خود به بزرگان و سران مسیحی به این آیه ی شریفه اشاره می فرمایندکه :
(قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئا)(13)
ب) اصل نفی سبیل (عزت و سیادت اسلامی)
قاعده ی نفی سبیل به لحاظ دلیل و سند شرعی بسیار معتبر است و آیه ی قرآنی ،حدیث پیامبر اعظم(ص) اجماع فقهای اسلام و دلیل عقلی از مستندات آن است این مستندات از این قرارند:
-آیه ی قرآنی : ( ولن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا).(14).
براساس آیه ی نفی سبیل، راه هرنوع نفوذ وسلطه ی کفار بر جوامع اسلامی درحوزه های مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی باید مسدود شود.
-حدیث اعتلا: از پیامیر اعظم(ص)روایت شده که فرموده: «الاسلام یعلو و لایعلی علیه و الکفار بمنزله الموتی لایحجبون و لایورثون».(15)
-اجماع فقها: از دیگر دلایل و مستندات قاعده ی نفی سبیل، اجماع فقها و مسلمانان بر این مطلب است که در اسلام هیچ گونه قاعده ای مبنی بر جایز بودن تسلط کافران بر مسلمانان وجود ندارد. (16).
-دلیل عقلی ؛مناسبت حکم با موضوع : منظور از این مطلب، این است که شرافت و ماهیت توحیدی دین اسلام مانع از آن است که مسلمان برای غیر خداوند تعبد و تذلل کند.
نتیجه این که می توان اهم عناوین مستنبط از اصل نفی سبیل در فقه را چنین برشمرد:
1-عدم جواز ولایت غیر مسلمان بر مسلمان؛
2-عدم جواز مشورت از غیر مسلمان در امور مسلمین؛
3-سقوط حق قصاص غیر مسلم؛
4-عدم جواز تزویج غیر مسلم با مسلم ؛
5-عدم ثبوت حق شفعه برای غیر مسلم؛
ج-اصل همزیستی مسالمت آمیز
-قرآن کریم: در نظر قرآن کریم، زندگی اجتماعی مشتمل بر جنگ و صلح است، اما صلح و همزیستی مسالمت آمیز، عنایت حرکت اجتماع وهدفی است که انبیای الهی برای استقرار آن آمده اند، زیرا مهم ترین هدف ارسال رسل استقرار عدالت اجتماعی است و این در معنای واقعی خود، صلح و امنیت اجتماعی را به همراه خواهد داشت.(17)
قرآن کریم همواره مؤمنان را به ایجاد روابط مسالمت آمیز با دیگران و ایجاد صلح همگانی و عمومی دستورداده است: ( یا ایها الذین امنوا ادخلوا فی السلم کافه و لا تتبعوا خطوات الشیطان انه لکم عدو مبین )(18).
-رفتار سیاسی پیامبر اعظم(ص) :علاوه برآیات متعدد قرآن کریم، عملکرد پیامبر اعظم(ص) نیز بر همزیستی مسالمت آمیز تأکید دارد؛ چنان که آن حضرت (ص) برای ایجاد انگیزه در مخالفان برای توافق های اصولی و کشاندن آنان به مذاکرات صلح آمیز، از توافق های جزیی در مورد قدر مشترک ها هرگز صرف نظر نمی کرد وبا توافق و قرارداد و معاهده در زمینه ی مسایل فرعی، راه را برای رسیدن به توافق های اصولی تر و بیشتر هموار می کرد.(19).
از نظر تاریخی، پس از هجرت پیامبر اعظم(ص) به مدینه جنگ هایی رخ داد.پیامبر اعظم(ص) پس از این جنگ ها که حدود شش سال طول کشید، استراتژی صلح را دنبال کرد که بارزترین و ملموس ترین نمود عینی آن صلح حدیبیه است. در روابط خارجی پیامبر اعظم(ص) اصل بر صلح است و جنگ حالت استثنایی دارد که بنا به ضرورت چهره می نماید. در واقع رفتار سیاسی پیامبر اعظم(ص)درحوزه ی سیاست خارجی و دیپلماسی،اصالتاً مبتنی بر دعوت بود واین نوع رفتار،در آغاز رسالت و پس از تشکیل حکومت اسلامی در مدینه و فتح مکه تا آخر عمر ایشان ، ادامه داشت.(20)
-شیوه های سیاسی حل اختلافات در دیپلماسی و رفتار سیاسی پیامبر اعظم(ص)
1-مذاکره : مستقیم ترین راه حل اختلافات، مذاکراتی است که طرفین نزاع می توانند برای روشن شدن وضع و اخذ تصمیم نهایی با یکدیگر داشته باشند.این روش حل اختلاف از دیدگاه حقوق اسلام بلامانع بوده و عملا نیز پیامبر اعظم(ص) در دیپلماسی و رفتار سیاسی خود درموارد متعددی این شیوه را دنبال کرده است، از جمله: (21).
-مذاکره با نمایندگان قریش و ماجرای نمایندگی ابوطالب از طرف سران قریش؛
-مذاکره با نمایندگان مردم یثرب درعقبه ی اولی و عقبه ی ثانی ؛
-سفارت جلیس بن علقمه، مرد سیاسی – نظامی قریش؛
-مذاکرات پیامبر اعظم(ص) با سهیل بن عمرو ، فرستاده ی مخصوص قریش و انعقاد قرارداد تاریخی صلح حدیبیه ؛
-مذاکره با نمایندگان ثقیف (طایف)؛
-مذاکره پیامبر اعظم(ص) در جریان فتح مکه ؛
-مذاکره با سفرای ملوک حمیر و مذاکره با هفتاد هیأت نمایندگی .(22).
2- حکمیت و داوری : دیگر روش حل اختلاف ، حکمیت و داوری است . در این شیوه، هیات مورد قبول طرفین، مأموریت حل اختلاف را پذیرفته و اختیار دارد تا راه و روش حل احتلاف را ارایه دهد.پیامبراعظم(ص)نیز حکمیت و داوری را در رفتار سیاسی خود برای حل اختلاف به عنوان یک قاعده ی حقوقی بین المللی به کار بردند، چنان که اختلاف با یهود بنی قریظه به شیوه ی حکمیت حل و فصل گردد.(23)
در اینجا لازم است که به روش های دیگر حل اختلاف، همچون میانجی گری ، سازش وراه حقوق نیزکه مورد تائید حقوق بین الملل است اشاره شود. نیک مسلم است که این روش ها
دردیپلماسی و رفتار سیاسی پیامبر اعظم(ص) سابقه نداشته اند؛ اما با فهم صحیح دین اسلام می توان به قطع بیان داشت که این روش ها نیز مورد تأیید و تأکید اسلام است و از نظر حقوق اسلام،اعمال این روش ها منعی ندارد.ودر ضمن، درروایات بسیاری که از امامان معصوم(ع) به دست ما رسیده ، آنان،مسلمانان را برای ثبوت صلح و رعایت حقوق اجتماعی همدیگر بدین روش ها تشویق کرده اند. (24)
د-رعایت کمال احترام متقابل و نزاکت بین المللی
یکی از مهم ترین ویژگی های دیپلماسی اسلام ، اصل رعایت احترام و نزاکت در روابط بین الملل است. (25).
اسلام در برخورد با بیگانگان و پیروان ادیان الهی ؛ با مروت برخورد کرده و اقلیت ها را دارای حقوق ویژه ای دانسته است. اسلام درمورد بیگانگان از سخت گیری پرهیز دارد. دارای تساهل دینی نسبت به رابطه با بیگانگان است و به حس سلوک و مهرورزی دستور می دهد. (26). سیره ی پیامبر اعظم(ص) در برخورد با سفرا و نمایندگان همه ی ملل، محبت آمیز و به دور از هر نوع خشونت بود و کمترین مزاحمتی برای آنان ایجاد نمی کرد(27).
در کتب تاریخی در خصوص رفتار سیاسی پیامبر اعظم(ص) روایت شده است که ایشان همیشه با فرستادگان ملل خارجی با احترام و مهربانی هر چه تمام تر رفتار می کرد. بنابر عادت و خوی متعالی خود به آنها تحف و هدایای فراوانی ارزانی می شده است و درمقام توصیه به اصحاب خود در این مهم می فرمود:«پس ازمن نیز بدین گونه عمل کنید»(28).

5-اصل وفای به عهد و احترام به قراردادها و پیمان ها

یکی از مهم ترین اصول درروابط بین الملل، اصل احترام به تعهدات است. از نظر اسلام، التزام به پیمان و وفای به عهد، یک سیاست راهبردی وبلند مدت است . تحت هیچ شرایطی قابل نقض نیست . فلسفه ی تأکید دین اسلام بر لزوم وفا به عهد و پیمان،ایجاد زمینه ی توافق بر همزیستی و زندگی مسالمت آمیز است.
مستندات اصل وفای به عهد واحترام به قراردادها و پیمان ها عبارتند از :
آیات قرآن کریم : در آیات قرآن کریم، به وفای به عهد و قراردادها بسیار تأکید شده است.
-(والموفون بعهدهم اذا عاهدوا)(29)
-( یا ایها الذین امنوا اوفوا بالعقود)(30).
-(الذین یوفون بعهدالله و لاینقضون المیثاق)(31)
-( واوفوا بالعهد ان العهد کان مسؤولا )(32)
-( والذین هم لا ماناتهم وعهدهم راعون)(33).
-سنت ورفتار سیاسی پیامبر اعظم(ص) انس بن مالک از پیامبر اعظم(ص) روایت می کند که حضرت(ص) فرمودند: « لادین لمن لا عهدله ».
همچنین رسول اعظم(ص) فرمود:«المومنون عند شروطهم»(34).
تاریخ اسلام : در تاریخ اسلام، نمونه هایی بسیار از رعایت اصل وفای به عهد است چنانچه در قضیه ابوجندل بعد از صلح حدیبیه و فرار وی از مکه به مدینه و استرداد آن از طرف پیامبر(ص) به مشرکین مکه نوعی واضح از رفتار سیاسی پیامبراعظم (ص) مشاهد می شود.(35).

پی نوشت ها :

1.استادیاروعضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا.
2. کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا.
3. صدر،جواد،حقوق دیپلماتیک وکنسولی،ص 14؛همچنین رک: عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی: حقوق تعهدات بین المللی و دیپلماسی دراسلام، 265.
4. دفتر همکاری حوزه ودانشگاه،اسلام و حقوق بین المللی عمومی، ج1. ص210.
5. خدوری، مجیدو هربرت ج لیبنی، حقوق دراسلام ، ترجمه: زین العابدین رهنما،،ص397.
6. میری زاده، حسین، حقوق بین الملل در اسلام،ص14.
7. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ص 14.
8. ر. ک : قوام، عبدالعلی، اصول سیاست خارجی بین الملل ، محمد رضا ضیایی بیگدلی، حقوق بین المللی عمومی .
9. De-facto.
10.De-jure
11.زنجانی، عمید، همان، ص269.
12. زنجانی،عمید،همان،ص272.
13. آل عمران/64.ترجمه:«بگو ای اهل کتاب! بیایید ازآن کلمه ی حق که بیان ما و شما یکسان است پیروی کنید که به جز خدای یکتا هیچ کس را نپرستیم و چیزی رابااوشریک قرار ندهیم ».
14. نساء /141. ترجمه:«خداوند سبیل و طریقی برای کافران بر مؤمنان قرارنداده است. »
15. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج4،باب میراث اهل الملل، ص19، ترجمه: اسلام همیشه بر سایر مکاتب و ملل علو وبرتری نسبت دارد وهیچ چیزی برآن برتری ندارد و کافران به منزله ی مرده ها هستند که نه مانع ارث می شوندونه ارث می برند.
16.شکوری، ابوالفضل ، فقه سیاسی،قم، ص 330.
17. سوره نسا/ 114.(اصلاح بین الناس)و 128(الصلح خیر ).
18. سوره بقره /208.ترجمه: «ای کسانی که به ایمان گرویده اید، همگی به صلح و همزیستی در آیید وپابرجای پای شیطان منهید که اوبرای شما دشمن آشکار است».
19. ر. ک : عمید زنجانی، عباسعلی ، همان، ص 274.
20.علی شیرخانی،«دعوت و جنگ و صلح در قرآن«،فصلنامه علوم سیاسی، سال4،شماره 15،ص 191.
21. الظالمی، محمد صالح، من الفقه السیاسی فی الاسلام، ص139.
22. زرگری نژاد ، غلامحسین، تاریخ تحلیلی اسلام، ص 23.
23. ابن هشام، سیره النبی، ترجمه: رسولی محلاتی، سید هاشم،ص267.
24.دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، اسلام و حقوق بین الملل عمومی، ج2،صص 39-41.
25. خلیلیان، سید خلیل، حقوق بین الملل اسلامی ، ص 253.
26.بوازار، مارسل، اسلام و حقوق بشر، ترجمه: مؤیدی، محسن،ص63.
27. ماجرای فرستادگان مسیلمه ی کذاب و تعرض آنان به پیامبراسلام یکی از این نمونه هاست . برای آگاهی بیشتر.ر. ک : دفتر همکاری حوزه دانشگاه، اسلام وحقوق بین المللی عمومی، ج2،ص217.
28.رشید،احمد،اسلام وحقوق بین الملل عمومی، ترجمه: سیدی، ص84-85.
29.بقره/177. ترجمه: « مومنان کسانی اند که چون پیمان بندند به پیمانشان وفا کنند» .
30. مائده/1. ترجمه: « ای اهل ایمان به عهد وپیمان خود وفا کنید. »
31. رعد/20. ترجمه: « کسانی که به عهد خداوند وفا می کنند و پیمان حق را نمی شکنند» .
32. اسراء/34. ترجمه: « به عهد وفا کنید بی گمان از عهد پرسیده می شود.»
33. مومنون/8 ترجمه: «و کسانی که امانت ها و پیمان های خویش را همی پایند».
34.انصاری ، مرتضی،المکاسب، ص215.
35. ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ترجمه عباس خلیلی، ص 235.

منبع:نشریه اخلاق،شماره 15.
ادامه دارد…