قبل از هر چیز باید بگوییم این جا عزت به نفس به معنی رایج آن یعنی حرمت خود، منظور است که ریشه اعتماد به نفس است. حال به معنای عزت نفس اشاره می کنیم.
الف: معنای عزت نفس
اگر بخواهیم معنایی کلی از عزت نفس بیان کنیم می توان گفت: عزت نفس احساس ارزشمند بودن است.[1] اما اگر دقیق تر نگاه کنیم، عزت نفس عبارت است از: اعتماد به توانایی خود در اندیشیدن، اعتماد به توانایی خود در کنار آمدن با چالش های اولیه زندگی، اعتماد به حق خود برای موفق و شاد بودن، احساس ارزشمند و شایسته بودن، داشتن حق ابراز نیازها و خواسته ها و… است.[2] (نوعی خودشناسی نسبت به توانایی ها و محدودیت هاست)

ویژگی‌های افراد دارای عزت نفس
«مستقل عمل می کنند»، «مسئولیت پذیرند». «به پیشرفت هایشان افتخار می کنند»، «به چالش های جدید مشتاقانه روی می آورند»، «دامنه وسیعی از هیجانها و احساسات را نشان می دهند»، «ناکامی ها را به خوبی تحمل می کنند»، «احساس می کنند که می توانند دیگران را تحت تأثیر قرار دهند» و… .
ویژگی‌های افراد فاقد عزت نفس
«قریحه های خود را از دست می دهند»، «احساس می کنند که دیگران، ارزشی برایشان قائل نیستند»، «احساس ناتوانی می کنند»، «به آسانی تحت تأثیر دیگران قرار می گیرند»، «دامنه محدودی از عواطف و احساسات را نشان می دهند»، «از موقعیتهای نگرانی زا می گریزند»، «بهانه جوئی می کنند و زود ناامید می شوند»، «برای ضعفهای خود دیگران را سرزنش می کنند.» و… .
ب: راه‌های تقویت و تضعیف عزت نفس:
قبل از بیان راه های قوت و ضعف عزت نفس تذکر دو نکته در باب «زمینه» و «پیش نیاز دست یابی به عزت نفس» ضروری است. این دو نکته عبارتند از:
نکته اول: دوران کودکی ارتباط کودک با جامعه اطرافش تعیین کننده عزت نفس و عدم آن است که به طور نمونه به دو مورد از این ارتباط ها اشاره می کنم:
1. واکنش دیگران: مهمترین منشأ پدید آمدن خودپنداره(تصور از خود) و عزت نفس، رفتار و واکنش دیگران نسبت به فرد، به خصوص کودک است. والدین یکی از مهم ترین منابع شکل گیری خودپنداره و احساس ارزش، نسبت به خود، در کودکان و نوجوانان هستند. کودکانی که مدام طرد می شوند کم کم به طرد خود می پردازند و احساس بی ارزشی می کنند و این خودپنداره تا بزرگسالی به همراه آنان خواهد بود.
2. مقایسه با دیگران: کودک که به تدریج رشد می کند خود را با دیگران، مانند برادر، خواهر، دوستان و همسالان مقایسه می کند، این مقایسه یکی از منابع اصلی ایجاد خودپنداره و عزت نفس در کودکان است. مثلاً اگر برادر یا خواهر این فرد باهوش باشد، این شخص خودش را کم هوش تصور می کند و این تصور را مدام به خود تلقین می کند و.. .[3] نکته دوم: عزت نفس هنگامی به وجود می‌آید که نیازهای ابتدایی زندگی به نحو مناسبی ارضا شده باشد. افراد زمانی از عزت نفس زیاد بهره مند می‌شوند که بتوانند در 4 شرط متمایز احساسات مثبتی را تجربه کنند:
1. همبستگی: احساس همبستگی وقتی به وجود می‌آید که اشخاص از پیوندهایی که برای او مهم است و دیگران آنها را تأیید می‌کنند راضی باشد.
2.بی همتایی: احساس بی همتایی وقتی به وجود می‌آید که افراد بتوانند صفات یا ویژگی هایی را که موجب تفاوت و تمایز او از دیگران می شود بشناسد، به آنها احترام بگذارد، و به سبب داشتن آن صفات، مورد احترام و تأیید دیگران قرار بگیرد.
3. قدرت: احساس قدرت وقتی به وجود می‌آید که شخص بداند منابع، فرصت و قابلیت آنرا دارد که به طُرق عمده بر شرایط زندگی خویش تأثیر بگذارد.
4. الگوها: برای داشتن عزت نفس زیاد، نوجوان باید به حد کافی نمونه ها یا الگوهای انسانی، فلسفی و عملیاتی را پیش رو داشته باشد.[4] اما راه‌های تقویت عزت نفس: (نقطه مقابل عوامل تضعیف آن است)
1. طریقه صحبت کردن در مورد خود را تغییر دهید. و سعی کنید هرگز خودتان را تحقیر نکنید، و برای هرچه می خواهید و نیاز دارید کلمه «من» را به کار ببرید.[5] 2. از جسم خود مواظبت کنید. تحقیقات اخیر پزشکی به طور علمی این حقیقت را ثابت کرده است که میزان عقل و هوشی که انسان آن را به ارث می برد تأثیری همیشگی بر رفتار دارد و سلامتی فکر و بدن به طرز پیچیده ای با یکدیگر در ارتباط هستند. برای برخورداری از زندگی توأم با اعتماد به نفس باید از توانایی جسمانی لازم برخوردار باشیم و بی توجهی به آن، یکی از بزرگترین ضرباتی است که به خود وارد کرده ایم. بنابراین لازم است رژیم غذایی مناسب، خواب کافی، ورزش منظم و… را در برنامه زندگی خود لحاظ کنیم.
3. به احساسات خود احترام بگذارید، احساسات به ندرت به انسان دروغ می گویند. راست گفته اند که «اگر احساسات خود را از خود و هر کس دیگری پنهان کنید، در واقع خودتان را پنهان کرده اید.» راههای مناسبی برای بیان احساسات خود پیدا کنید، سرکوب کردن هیجان‌ها، انرژی ما را از بین می‌برد و موجب مشکلاتی مانند: میگرن، پشت درد، اختلالات معده و روده، ترس ها، وسواس و افسردگی می‌شود.
4. ابراز وجود و روی پای خود ایستادن را در خود تقویت کنید، و این را همیشه در گوش خود زمزمه کنید که «زندگی من متعلق به دیگران نیست، من برای آن زندگی نمی‌کنم تا مطابق انتظار دیگران رفتار کنم.»[6] 5. روابط حسنه خود را تقویت کنید و برای تقویت آن این موارد را رعایت کنید:
ـ گفتگوهای کوتاه را دست کم نگیرید.
ـ از لطیفه و شوخی استفاده کنید.
ـ به علائم غیرکلامی توجه کنید(ژست، چهره، چشمها و ابروها و…).
ـ تعریف و تمجید متناسب داشته باشید.
ـ دیگران را تحقیر نکنید.
ـ ارتباط چشمی خوبی برقرار کنید.
ـ و… .
6. توانائی خود را در انتقاد کردن و پذیرش انتقاد بالا ببرید، و آنچه در این زمینه شما را کمک می کند: «واقع گرائی»، «پیش بینی». «همدلی»، «آرامش» و «دقت» است.
7. برای هر تغییری در زندگی برنامه ریزی داشته باشید، و لازمه اینکار هم صبر و استقامت است. و همچنین نباید خود را با دیگران مقایسه کنید و یا حتی زمگذارید دیگران در مورد پیشرفت شما قضاوت کنند؛ بلکه این فقط خود شما هستید که می توانید بهترین قضاوت را در مورد رفتار و احساسات خود داشته باشید.[7] 8. در زندگی خصوصی خود، سعی کنید محکم، مستدل و منضبط و مواظب باشید. عصبانیت، شما را از حالت اعتدال خارج نکند.
9. لحظه به لحظه از سلامت جسم و روان خود مراقبت کنید و به فکر خود باشید.

روایات عزت نفس
رعایت انصاف: امام علی ـ علیه السلام ـ می‌فرمایند: بدانید که هر کس با مردم به انصاف رفتار کند، خداوند جز بر عزت او نمی‌افزاید.[8] اطاعت از خدا: علی ـ علیه السلام ـ می‌فرمایند: هرگاه جویای عزت باشی آنرا در اطاعت از خدا بجوی.[9] (توجه به مقام خلیفه اللهی، بندگی و…)
گذشت: پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: هر کس از ظلمی که به او شده در گذرد خداوند به جای آن در دنیا و آخرت او را عزیز گرداند.[10] و دیگر موارد مثل طمع نداشتن به مردم، توکل، نگه داشتن زبان، پایبندی به حق، فرو خوردن خشم و… .[11]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
– روش‌های تقویت عزت نفس در نوجوانان، هرس کلمز و دیگران، ترجمه: پروین علیپور، انتشارات آستان قدس رضوی.
– روانشناسی عزت نفس، ناتانیل براندی، ترجمه: مهدی قراچه داغی، تهران: نشر نخستین.
– عزت نفس در افراد با نیازهای ویژه، سیدجلال صدرالسادات و حسن شمس اسفندآباد، تهران: انتشارات سازمان بهزیستی کشور و دانشگاه علوم بهزیستی.
– تکنولوژی و مهندسی فکر، محمدعلی حقیقی، تهران: انتشارات فراروان.

پی نوشت ها:
[1] . کلمز، هرس، و دیگران، روشهای تقویت عزت نفس در نوجوانان، ترجمه: پروین علیپور، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ پنچم، 1381، ص11.
[2] . براندی، ناتانیل، روانشناسی عزت نفس، ترجمه مهدی قراچه داغی، تهران: نشر نخستین، ج2، 1380، ص24.
[3] . بیانگرد، اسماعیل، روشهای افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان، تهران: انتشارات سازمان انجمن اولیاء و مربیان، 1378، ج5،  ص37.
[4] . روشهای تقویت عزت نفس در نوجوانان، ص 37.
[5] . لنیدن فیلد، گیل، اعتماد به نفس برتر، ترجمه: حمید اصغری پور و دیگران، تهران: انتشارات جوانه رشد، 1382، ج1، ص94.
[6] . روانشناسی عزت نفس، ص 149.
[7] .ر.ک: اعتمادبه نفس برتر، فصل 4، 5 و 6.
[8] . محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم: انتشارات دارالحدیث، ج2، 1379، ج 8، ص 3741، حدیث 12858.
[9] . همان، ص 3739، حدیث 12483.
[10] . همان، ص 3743، حدیث 12860.
[11] . برای توضیح بیشتر مراجعه کنید به: میزان الحکمه، ج 8، باب عزت نفس.