چگونه می‌توان از تلقین‌های منفی و افکار ناامید کننده دور شویم و از ایجاد چنین افکاری در خود جلوگیری کنیم تا بتوانیم بازده فکری و کاری خود را افزایش دهیم؟
ناامیدی امر تخریب گری است به طوری که فرد را از تلاش باز می‌دارد پس لازم است انسان نگذارد در او ناامیدی به ویژه ناامیدی از رحمت خداوند شکل گیرد. حال چگونه ناامید نباشیم و چگونه آن را برطرف کنیم؟
1ـ داشتن هدف روشن: اگر فرد دارای هدف باشد و هدف او روشن و بدون ابهام باشد راحت‌تر می‌تواند در مقابل مشکلات در رسیدن به مقصودش مقاومت و پایداری کند و ناامید نشود. چون می‌داند با طی این سختی‌ها به هدف خود می‌رسد، ولی کسی که بی‌‌هدف است و یا هدف روشن ندارد به زودی سردرگم و ناامید می‌شود. پس اگر مقصد و هدفمان را تعیین نکرده‌ایم کاغذ و قلم برداریم و هدفهایمان را بنویسیم و روی آنها فکر کنیم و حتی با افرادی که صلاحیت دارند مشورت کنیم تا هدفی خوب و شایسته برگزینیم. تأکید می‌کنم حتماً روی کاغذ نوشته شود. چون وقتی می‌نویسید روشن‌تر می‌شود و بهتر هم می‌توانید آن را نقادی کنید. برای اهداف خود، اهداف کوتاه مدت و کوچکتر در نظر بگیرید تا خسته نشوید و رسیدن به آنها مشوق و انگیزه حرکت شما شود.
2ـ اعتماد به خدا: خوش‌بینی و اعتماد به خداوند متعال به انسان در تحمل سختی‌ها کمک می‌کند. وقتی انسان می‌داند خداوند دانا، توانا، حکیم و بخشنده است یعنی بر مشکلات من احاطه دارد و توانایی رفع آنها را دارد. در این وقت , خداوند را یاور و حافظ می‌یابد و در تحمل سختی‌ها خود را تنها نمی‌بیند که ناامید شود و تحمّل سختی برای او آسان می‌باشد. چون می داند این سختی به مصلحت او است مثلاً اگر چشمانش را از دست دهد امید خود را از دست نمی‌دهد و بر خداوند متعال توکل می‌کند و از «توانایی‌های » دیگری که خداوند به او ارزانی داشته بهره می‌برد و به سوی تکامل پیش می‌رود. (انسانهای بی‌ایمان و یا ضعیف الایمان به هنگام روی آوردن نعمتها آنچنان مغرور می‌شوند که به کلّی بخشنده نعمتها را به دست فراموشی می‌سپارند و آنها آن‌قدر کم ظرفیتند که با مختصر گرفتاری دست و پای خود را گم می‌کنند , رشته افکارشان به کلّی در هم می‌ریزد و ظلمت و یأس و ناامیدی بر قلبشان سایه می‌افکند)[1] پس سعی کنیم ایمانمان را تقویت کنیم.
3ـ ارتباط با ائمّه ـ علیهم السّلام ـ : توسل به ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ نیز راهگشا و لازم است، و امید را در ما زنده نگه می‌دارد. و مشکل ما را حل می‌کند چه بسیار انسانهایی که با وجود مشکلات و بیماری‌هایی که پزشکان در حل آن درمانده بودند ولی با توسل به ائمه اطهار ـ علیهم الصلاه و السّلام ـ شفاء یافته‌اند و مشکل آنها حل شده است پس در سخت‌ترین حالت‌ها هم نباید از رحمت خداوند ناامید شد، امام زمان ـ علیه السّلام ـ به فکر شیعیان است. سعی کنیم ارتباط خود را با امام زمان ـ عج الله تعالی فرجه الشریف ـ قوی‌تر کنیم و در امور دنیوی و اخروی از ایشان کمک بخواهیم.
4ـ عدم ترس از سختی ها و انتظار راحتی: به این نکته توجّه کنیم که در دنیا سختی‌ها و راحتی‌ها به هم آمیخته است و بعد از هر سربالایی سراشیبی است یعنی بعد از مدتی سختی تمام می‌شود و راحتی به دنبال می‌آید پس نباید مأیوس شویم بلکه باید با سختی‌ها مبارزه کنیم و انتظار فراهم شدن شرائط و رفع اشکال را داشته باشیم.
5ـ طرد شیطان: شیطان وسوسه‌گر می‌خواهد انسان را از هدف بازماند، می‌خواهد انسان را ناامید کند پس باید با پناه بردن به خداوند از دست شیطان رها شویم و با یاد خداوند شیطان را از خود دور کنیم.
6ـ جستجوی نکات قوت: نکات موفقیّت و مثبت را در زندگی خود جستجو کنیم. چون ناکامی‌های پی در پی در ایجاد ناامیدی مؤثر است و از آنجا که هر فرد نکات قوت و موفقیتی در زندگی دارد، پیدا کردن آنها و تمرکز روی آنها باعث تقویت امید و حرکت به سمت موفقیّت می‌شود آنها را یادداشت کنید و هر روز آن را مرور کنید. و سعی کنید با نقاط مثبت خود نقاط منفی را حذف کنید.
7ـ واقع بینی: در مثبت نگری انسان نباید رفتارهای بد خود را مثبت نگاه کند چون باید رفتارهای منفی خویش را شناسایی کند و درصدد اصلاح آنها برآید و با اصلاح آن به موفقیت دست یابد پس انسان وقتی شکست خورد این مطلب را در نظر مجسم کند که می‌تواند با درس گرفتن از این شکست و یافتن راه‌حل، این دفعه پیروز شود، مأیوس و ناامید نخواهد شد.
8ـ شوخ طبعی: شوخ طبعی نیز به عنوان عاملی مؤثر در تحمل مشکلات و ایجاد تفکر مثبت در انسان مفید دانسته شده است. در زندگی هر کس بارها حوادثی رخ می‌دهد که با یک چرخش طنزآمیز می‌تواند آنها را به حوادث خوشایند تبدیل کرد. به عبارتی «توجه به وضع خنده‌دار آن حادثه» باعث می‌شود انسان با احساس آرامش آن را بپذیرد. برای مثال (هنگامی که مدیر خدمات تعمیرگاه , لیست تعمیر اتومبیل را به صاحب اتومبیل داد وی شوکه شد و به سختی توانست جلوی ریزش اشکهایش را بگیرد همچنان که دسته چک را بیرون می‌آورد صدای یک مشتری دیگر را شنید که می‌گفت: اوه، چه صورت‌حسابی! به نظرم این اتومبیل دیگر مرا دوست ندارد ولی خوب هیچ کس نگفته بود که عشق اتومبیل ارزان تمام خواهد شد) در این مثال آن مشتری دیگر به قسمت خنده‌دار این اتفاق توجه کرده در نتیجه بهتر می‌تواند آرامش داشته باشد.[2] البته این راه‌حلّی کمکی است نه راه‌حلی اصلی.
9ـ تلقین: تلقین کردن شیوه‌ای است که می‌توان در رفع نگرانی‌ها و یأس و … از آن بهره جست. علم تلقین به نفس سابقه بسیار دیرینه‌ای دارد به طوری که عرفا و دانشمندان از دیرباز به آن اشاره کرده‌اند. حتی داستانی زیبا در مورد اثر تلقین شاگردان بر معلم (داستان ملاّ بیمار کن) در دفتر سوّم مثنوی معنوی آمده است.[3] برای آنکه تلقین مؤثر باشد باید زمینه مساعد باشد پس باید انسان در وضعیت راحتی و ریلکس (Relax) قرار گیرد.
روش ساده قرار گرفتن در وضعیت راحتی و ریلکس: روی مبل راحتی بنشینید و یا روی زمین دراز بکشید بطوری که احساس راحتی کنید، هوای محیط مناسب باشد، در لباس خود راحت باشید، لباستان تنگ نباشد، چشمها را ببندید و چند نفس عمیق بکشید، سپس به سر و صدای محیط اطراف توجه کنید بعد از چند لحظه از نوک انگشتان پا تا فرق سر را عضو عضو به طور ذهنی و با چشم بسته از نظر بگذرانید و اگر در آنها انقباضی وجود دارد آن انقباض را رها کنید تا بدن شل و وانهاده شود بعد از آن برای چند دقیقه توجه و تمرکز ذهنی را دوباره متوجه دم و بازدم کنید و شروع به شمارش تنفس‌های خود کنید حالا به تدریج احساس سبکی و آرامش می‌کنید در این حالت افکارتان رفته رفته کمتر و کمتر و سپس افکار به طور کامل حذف می‌گردد. در این لحظه زمان مناسبی برای آن است که چشمها را باز کنید و تمرینهای تلقین را انجام دهید. شما برای غلبه بر یأس و ناامیدی می‌توانید از تلقینی نظیر این استفاده کنید: او که خالق من است در همه حال حافظ من است، من به نیروهای مثبت خود دست خواهم یافت، زندگی سراسر شیرین است، من گل‌های امید را در باغچه ذهنم کاشته‌ام و منتظر شکوفایی‌اش هستم.
توجه داشته باشید که خواندن کلمات تنها، بی‌فایده است مگر این‌که شما احساس خود را به همراه هیجان با کلمات بیامیزید، ذهن نیمه هوشیار شما تنها نسبت به افکاری واکنش نشان می‌دهد که با احساس و هیجان در هم آمیخته باشد، ذهن نیمه هوشیار هر دستوری را که همراه با ایمان و باور به او داده شود می‌پذیرد. امّا لازم است این دستورات بارها و بارها تکرار شوند تا در ذهن جای بگیرد.[4]
10ـ گزینش دوست: دوستانی انتخاب کنید که مثبت‌اندیش و واقع‌بین باشند.
11ـ ورزش: از ورزش جهت رفع ناامیدی و افسردگی استفاده کنید و افکار خود را با داشتن بدن و ذهنی سالم تحت کنترل خود درآورید.
12ـ فرار از بیکاری: اوقات فراغت و زمان بیکاری خود را با بهترین برنامه‌ها پر کنید. زمان بیکاری زمان مناسبی برای رشد علف‌های هرز بدبینی و افکار منفی است با مطالعه، کار و فعالیت بدنی، ذکر مثل (صلوات بر محمّد و آل محمّد ـ صلّی الله علیه و آله ـ ) جلوی رشد این افکار را بگیرید. کار و فعالیت بدنی آن‌قدر افکار را جهت می‌دهد که امروزه روان‌شناسان برای تنظیم روحیات , بحث کاردرمانی را مطرح کرده‌اند و برای بهبود زندگی به روی آوردن به کار و فعالیت سفارش می‌کند.
13ـ شناسایی افکار منفی: به شناسایی افکار منفی خود برآیید و علت آن را شناسایی کنید و افکار منفی می‌تواند بر اثر بیکاری، شایعه، تلقین‌ها، بدبینی، افسردگی، شبهاتی درباره هستی و یا شرور در عالم و … باشد. با دفع این اسباب به مثبت‌اندیشی خود کمک کنید.
در نا امیدی بسی امید است
پایان شب سیه سپید است
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. باز هم مثبت‌درمانی، نوشته نورمن پیل، ترجمه: فریبا مقدم، نشر اوحدی.
2. از حال بد به حال خوب، دکتر دیوید برنز، ترجمه: مهدی قراچه داغی.
پی نوشت ها:
[1]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1353ـ1366ـ برداشت از ص243، ج12.
[2] . نگرش مثبت، ترجمه: فهیمه نظری، ناشر انستیتوی ایز ایران، چاپ اوّل، 1380، برداشت از صفحات: ص39 تا 45.
[3] . برای اطلاع بیشتر به: اشتهاردی، محمّد مهدی، داستان‌های مثنوی، چاپ دفتر تبلیغات اسلامی، رجوع کنید: (ملّا بیمار کن در عرف ما معروف شده است).
[4] . دنالد والتر، روش مؤثر غلبه بر افکار و احساسات منفی، ترجمه: شیرین نبوی نژاد، تهران، نشر عشق، چاپ 1380، برداشت از صفحات 54 و 85 و 87 و 69.
