نویسندگان: حجت الاسلام دکتر کاظم قاضی‌زاده/ استادیار دانشگاه تربیت مدرّس تهران
دکتر علی‌رضا مختاری/ عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی فسا
سخن از غیبت، به هنگام بیان نزدیک‌ترین حالت شیعه به خدا
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
نزدیک ترین حالت این گروه (شیعه) به خداوند و برترین وضعیّتی که برای ایشان می‌پسندد هنگامی است که حجّت خداوند را نیابند؛ پس از ایشان پوشیده شود و برایشان ظاهر نگردد و مکانش را ندانند. اینان در چنین حالتی می‌دانند و یقین دارند که حجت و میثاق خداوند باطل نمی‌شود. پس در آن هنگام، صبح و شب انتظار فرج بکشید. همانا سخت‌ترین غضب خداوند بر دشمنانش، زمانی است که حجّت الاهی را نیابند و برایشان ظاهر نگردد. خداوند می‌داند که اولیائش تردید نمی‌کنند، و اگر می‌دانست که شک می‌کنند، حجّتش را از ایشان چشم بر هم زدنی پنهان نمی‌ساخت.
نعمانی این حدیث را با دو سند از کلینی نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/162/ح2؛ و الکلینی: الکافی 1/333/ح1) هم‌چنین آن را با سندی دیگر از محمد بن همام روایت می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/161-162/1)
شیخ صدوق این حدیث را با دو سند (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/337/ب33/ح 10) و شیخ طوسی با یک حدیث (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/457) و طبرسی با دو سند (ابوعلی الطبرسی: اعلام الوری بأعلام الهدی/430) ثبت کرده‌اند.
سخن از غیبت، و کلام صاحب الامر(عج) در آن
امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند:
برای صاحب این امر غیبتی است که در آن می‌گوید: «هنگامی که ترسیدم از شما فرار کردم؛ پس پروردگارم به من حکمت داد و مرا از فرستاده‌شدگان گردانید» (شعراء/21)
نعمانی این حدیث را از ابن عقده نقل می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/174/ح10) و شبیه به مضمون آن را از محمد بن همام (النعمانی: الغیبۀ/174/ح11) و عبدالواحد بن عبدالله بن یونس (النعمانی: الغیبۀ/174-175/ح12) نیز روایت می‌کند.
شیخ صدوق روایت بالا را از همان طریق محمد بن همام با واسطه‌ی محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی از روایت می‌کند. (الشیخ الصدوق: کمال الدین 1/328/ب32/ح10)
سخن از غیبت، و حضور صاحب آن در ایام حج
الف. عبید بن زرارۀ از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند که حضرت فرمودند:
مردم امامشان را نمی‌یابند؛ در حالی که در مراسم حج حاضر می‌شود و ایشان را می‌بیند و او را نمی‌بینند.
نعمانی این حدیث را از کلینی روایت می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/175/ح14؛ و الکلینی: الکافی 1/337/ح6) شیخ صدوق نیز آن را با سه سند و اختلاف بسیار اندکی در متن، (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/346/ب33/ح33) و شیخ طوسی هم آن را با یک سندروایت می‌کنند. (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/161)
هم‌چنین ابو الصلاح حلبی (-447) (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/191) ، طبری با دو سند (ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم طبری: دلائل الامامۀ/259و290) ، و علی بن یونس نباطی (-877) با یک سند (نباطی بیاضی: الصراط المستقیم الی مستحقّی التقدیم 2/228) آن را نقل کرده‌اند.
نعمانی این حدیث را از محمّد بن همّام (النعمانی: الغیبۀ/175/ح13)، و با اندکی اضافه آن را از کلینی (النعمانی: الغیبۀ/175-176/ح16؛ و الکلینی: الکافی 1/339/ح12) و عبدالواحد بن عبدالله (النعمانی: الغیبۀ/175/ح15) نیز حدیث می‌کند.
سخن از غیبت، در خبر از زمان ظهور امام عصر (عج)
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
هنگامی که مردم، امام را نیابند، سالیانی را می‌گذرانند که نمی‌دانند چه کنند. سپس خداوند عزّوجل صاحبشان را برایشان ظاهر گرداند. (النعمانی: الغیبۀ/158/1)
در این حدیث به وضوح ظهور امام عصر ارواحنافداه بعد از دوره‌‌‌ی سرگردانی و حیرت مردم در غیبت آن حضرت قرار داده شده است.
سخن از غیبت، و برگشت قائم (عج) بعد از آن در صورت جوانی رشید
علی بن ابی حمزۀ از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند:
اگر قائم قیام کند، حتماً مردم او را انکار می‌کنند، زیرا به شکل جوانی رشید به سوی آنان برگشته است. بر امر او ثابت نمی‌ماند مگر آن کسی که خداوند در ذرّ اول از او میثاق گرفته است. (النعمانی: الغیبۀ/188-189/ح43؛ و همان/211/ب12/ح20)
شیخ طوسی این حدیث را با سند خود ذکر می‌کند. (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/ 420)
سخن از غیبت، به هنگام ترغیب به انفاق قبل از زمان نیافتن نیازمند
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
با یک‌دیگر رابطه برقرار کنید و به یک‌دیگر نیکی کنید و مهر بورزید. قسم به کسی که دانه را شکافت و آفریدگان را آفرید به یقین زمانی برایتان می‌رسد که هیچ کدامتان جایی برای درهم و دینارش نمی‌یابد تا انفاق کند. (نعمانی توضیح می‌دهد که منظور هنگام ظهور قائم علیه‌السلام می‌باشد که به خاطر بی‌نیاز شدن مردم چنین می‌شود) کاهلی می‌پرسد: چه زمانی چنین شود؟ حضرت می‌فرمایند: هنگام نیافتن امامتان که دائماً چنین خواهید بود تا آن که بر شما طلوع کند، چنان که خورشید طلوع می‌کند …. (النعمانی: الغیبۀ/150/8)
در سند نعمانی، احمد بن مابنداذ از محمد بن مالک از محمد بن سنان روایت می‌کند، اما در بحار، احمد بی‌واسطه از محمد بن سنان روایت می‌کند.
نتیجه
مسأله‌ی غیبت و مهدویّت در بین مسلمانان، به خصوص شیعیان، دارای سابقه‌ای بس دیرین است و اذهان مسلمانان به وسیله‌ی روایات نبوی و علوی با این حقیقت آشنا بوده است. محدوده‌ی کار ما در بررسی احادیث غیبت فقط باب دهم کتاب الغیبۀ نعمانی بود. بر اساس احادیث طبقه‌بندی شده‌ی بالا به خوبی تواتر معنوی روایات غیبت معلوم می‌شود. روایات پیش‌گفته از کتاب‌ها و اصول مؤلّفان قرن‌های اول و دوم و سوم گرفته شده است. امامان شیعه علیهم‌السلام در مناسبت‌های مختلف، در جواب سؤال شیعیان، و یا به طور مستقیم درباره‌ی غیبت صحبت کرده‌اند.
سخن از غیبت در روایات ائمّه‌ی اطهار علیهم‌السلام به هنگام پیشگویی شهادت سه امام، در بیان سنّت الاهی بر خالی نماندن زمین از حجّت، در تعریف معنای غیبت، در بحث تفسیری برخی آیات و ربط آن‌ها به غیبت حجّت خدا، به هنگام ترغیب به انفاق و احسان قبل از آن که زمانی برسد که کسی از شدّت بی‌نیازی کمک دیگران را دریافت نکند، به وقت نهی شیعیان از مشهور کردن نام و امر حضرت قائم علیه‌السلام، هنگام هشدار نسبت به فتنه‌های غیبت، در خبر از نبود فاصله‌ی زمانی بین امامان، در خبر از زمان ظهور امام عصر ارواحنافداه، در بیان شیوه‌ی برخورد با مشکلات عقیدتی در زمان غیبت، به هنگام بیان نزدیک‌ترین حالت شیعه به خداوند، به وقت تشبیه حضرت قائم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه به پیامبران، در بیان ویژگی غیبت به عنوان یکی از نشانه‌های قائم آل محمد علیهم‌السلام، به هنگام توضیح برای رفع بد‌فهمی‌های اعتقادی سیاسی شیعیان، در سخن از سختی دینداری در دوران غیبت و شیوه‌ی نگهداری دین در آن دوران، در بیان کلام صاحب الامر عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه در دوران غیبت، در سخن از وجود سابقه‌ی غیبت در میان انبیای الاهی، در بیان ظهور قائم آل محمّد علیهم‌السلام به شکل جوانی رشید، تواتر معنوی روایات غیبت را ثابت می‌کند.
بر این اساس ادّعای ناشناخته و تعریف‌ناشده بودن مقوله‌ی غیبت بعد از شهادت امام یازدهم علیه‌السلام، ادّعایی بی‌پایه و غیر علمی می‌باشد. مشکل شیعه در دوران حیرت، عدم توجه به روایات غیبت و تعیین مصداق آن‌ها بود. بحث امام غایب سال‌ها قبل در روایات شیعی مطرح شده بود و راویان با این اخبار آشنا بودند. روایاتی که در کتاب الغیبۀ آمده است، تنها نمی از دریای احادیث غیبت می‌باشد. اگر چه نعمانی نزدیک به یک پنجم کتاب خود را به این احادیث اختصاص می‌دهد، به هیچ وجه ادّعای جمع‌آوری همه‌ی این روایات را ندارد. این دانشمند شیعی در انتهای باب دهم می‌نویسد:
این نهایت احادیثی درباره‌ی غیبت بود که برای من فراهم شد، و این‌ها اندکی از روایات بسیاری است که مردم نقل و حمل می‌کنند. (النعمانی: الغیبۀ/194)
فهرست منابع:
1. ابن طاووس، سید رضی الدین علی بن موسی بن جعفر (589-664): مهج الدعوات، چاپ اول، دارالذخائر، قم، 1411ق.
2. اربلی، علی بن عیسی (-693): کشف الغمۀ فی معرفۀ الائمّۀ علیهم‌السلام، 2جلد، مکتبۀ بنی هاشمی، تبریز، 1381.
3. افتخارزاده، سید حسن: گفتارهایی پیرامون امام زمان علیه‌السلام، چاپ چهارم، نیک معارف، تهران، 1377.
4. البدری، السید سامی: شبهات و ردود؛ الردّ علی شبهات احمد الکاتب حول امامۀ اهل البیت و وجود المهدیّ المنتظر، چاپ سوم، مؤلّف، قم 1421ق.
5. البدری، سید سامی: پاسخ به شبهات احمد الکاتب، ترجمه‌ی ناصر ربیعی، 4 جلد در 1 مجلّد، چاپ اول، انوار الهدی، قم، بهار 1380.
6. حسین، جاسم: تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه، چاپ سوم، امیرکبیر، تهران، 1385.
7. حلبی، تقی الدین بن نجم الدین بن عبیدالله بن عبدالله بن محمد ابوالصلاح (حدود 347-447): تقریب المعارف، انتشارات اسلامی، قم، 1404ق.
8. الخزّاز القمی، علی بن محمد (نیمه‌ی دوم قرن چهارم): کفایۀ الاثر فی النص علی الائمّۀ الاثنی عشر، بیدار، قم، 1401.
9. الزاملی، السید والی: الامام المهدی عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه، بین الاثبات وعاصفۀ الشبهات، الطبعۀ الاولی، دار الخلیج العربی، بیروت، 1427/2006.
10. سروش، عبدالکریم: مهدویّت و احیای دین، مجلّه‌ی آفتاب، شماره‌ی دوازدهم، بهمن 80، صص
11. صافی گلپایگانی، لطف الله: منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیه‌السلام، الطبعۀ الاولی، مؤسسۀ السیدۀ المعصومۀ سلام‌الله‌علیها، قم، 15 شعبان 1419ق.
12. الصدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (305-381): علل الشرایع، مکتبۀ الداوری، قم، بی‌تا.
13. الصدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (305-381): کمال الدین، جلدان فی مجلّد واحد، چاپ دوم، دارالکتب الاسلامیّۀ، قم، 1395ق.
14. صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (305-381): کمال الدین، ترجمه‌ی منصور پهلوان، 2 جلد، چاپ دوم، مسجد مقدس جمکران، قم، بهار 1382.
15. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن بن فضل (460تا 470-548): إعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ سوم، دارالکتب الاسلامیّۀ، قم، تاریخ چاپ اول: 1390ق.
16. طبرسی، ابو منصور احمد بن علی بن ابی‌طالب (قرن ششم): الاحتجاج، مرتضی، مشهد، 1403ق.
17. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم آملی مازندرانی (قرن پنجم): دلائل الامامۀ، دارالذخائر للمطبوعات، قم، بی‌تا.
18. الطوسی، الشیخ ابوجعفر محمّد بن الحسن (385-460): الابواب (الرجال). حیدریه، نجف، 1381ق.
19. الطوسی، الشیخ ابوجعفر محمد بن الحسن (385-460): الغیبۀ للحجّۀ، چاپ اول، معارف اسلامی، قم، 1411.
20. الطوسی، الشیخ ابوجعفر محمّد بن الحسن (385-460): الفهرست، المکتبۀ المرتضویۀ، النجف.
21. علیّ بن جعفر علیه‌السلام: المسائل، چاپ اول، مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السلام، قم، 1409ق.
22. الکاتب، احمد: تطور الفکر السیاسی الشیعی من الشوری الی ولایۀ الفقیه، چاپ اول، دارالجدید، بیروت، 1998م.
23. الکشی، محمد بن عمر بن عبدالعزیز (متوفّای قرن چهارم): اختیار معرفۀ الرجال، دانشگاه مشهد، 1348 ش.
24. الکلینی، محمد بن یعقوب: الکافی، 8 جلد، الطبعۀ الرابعۀ، دارالکتب الاسلامیۀ، تهران، 1365ش.
25. مبارک، عبدالرحیم: فی رحاب الامام مهدی عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه، الطبعۀ الاولی. مجمع البحوث الاسلامیّۀ، مشهد، 1426/1383ش.
26. مدرّسی طباطبایی، سید حسین: مکتب در فرایند تکامل؛ نظری بر تطوّر مبانی فکری تشیّع در سه قرن نخستین، ترجمه‌ی هاشم ایزدپناه، چاپ دوم، بی‌نا، بی‌جا، فروردین 85.
27. نباطی بیاضی، علی بن یونس (804 یا 805-877): الصراط المستقیم الی مستحقّی التقدیم، چاپ اول، کتابخانه حیدریه، نجف اشرف، 1384ق.
28. النجاشی، ابوالعبّاس أحمد بن علیّ بن احمد (372-450): الرجال (فهرست اسماء مصنّفی الشیعۀ)، 2 جلد در 1 جلد، مؤسّسۀ النشر الإسلامی، 1407، قم.
29. النعمانی، ابن ابی زینب محمّد بن ابراهیم : الغیبۀ، تحقیق علی اکبر الغفاری، مکتبۀ الصدوق، تهران، 1397 ق.
30. نیلی، سید بهاءالدین علی بن عبدالکریم (قرن هشتم): منتخب الانوار المضیئۀ، بی‌نا، قم، 1401ق.
