ب – مبارزات فکرى و سیاسى علماى شیعه در عصر غیبت کبرى
اسلام دین تفکر،(837) تعقل (838) و تکامل علمى (839) و معنوى (840) است .
سراسر آیات قرآن و احادیث پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و جانشینان راستین آن حضرت ، علم و معرفت و راهنمائى و راهگشائى است .
دین مبین اسلام رابطه صحیح انسان با خدا و خود و جامعه و طبیعت را تبیین و ترسیم مى کند و براى تضمین رشد و تعالى معنوى انسان بهترین نظام آموزشى ، تربیتى ، اجتماعى و سیاسى را به انسان معرفى نموده ، تمام زمینه هاى رشد را از راه آگاهى و گواهى در انسان بارور مى کند و تمام موانع رشد را چه در درون وجود انسان و چه خارج از وجود او به او مى شناساند و، تمام امکانات او را در جهت رفع این موانع بسیج مى کند.
به همین دلیل عوامل درونى انسان ؛ چون : عقل و فطرت و سایر ابزار کسب معرفت مورد عنایت ویژه و از اولین درجه اهمیت برخوردار بوده و سپس ‍ عوامل برونى ؛ چون : خانواده ، جامعه و محیط زندگى نیز مورد توجه کامل بوده ، و بر همین اساس نظام هاى معرفتى ، اجتماعى و سیاسى پى ریزى شده اند. و در برابر، تمام موانع درونى و برونى براى انسان ، چون تحجر، جمود، جهالت ، غرور، هواپرستى و طاغوت گرائى مورد مبارزه قرار مى گیرند و انسان را به مبارزه با آنها دعوت و تشویق و الزام مى نماید.
از همین جا مبارزه فکرى و سیاسى براى رفع موانع رشد و استقرار عوامل تکامل و تعالى شروع مى شود و حاکمیت کامل تعالیم و قوانین اسلام محمدى تحریف نشده در تمام جهان ، هدفى نهائى براى اسلام عنوان شده است
در زمان خاتم پیامبران صلى الله علیه و آله ، هدایت فکرى و سیاسى بر عهده آن حضرت و پس از رحلت او امامت و هدایت و مرجعیت فکرى و سیاسى بر عهده برجستگان و شایستگان از خاندان آن حضرت علیهم السلام ببوده و در زمان غیبت ، دانشمندان لایق و شایسته این دو رکن مهم امامت و مرجعیت (هدایت فکرى و سیاسى ) را بر عهده مى گیرند.
با توجه به مجموعه وظایف امامان معصوم علیهم السلام ، وظایف نایبان خاص و عام امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشریف ) در عصر ((غیبت کبرى ))نیز مشخص مى شود.
پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله اضافه بر آوردن یک دین کامل براى زندگى انسان در دنیا و تضمین سعادت او در دنیا و آخرت ، یک نظام سیاسى و یک دولت الهى را نیز تاسیسى نمود و یک امتى را به وجود آورد که آگاه به تعلیمات او و مجرى فرمانهاى خدا و رسولش بوده و پس از رحلت او، پاسدارى از دین کامل ، و دولت جدیدالتأسیس ، و امت نوپا برعهده خلفاى برحق او بود. لذا تبیین و تفسیر قرآن کریم و احکام مورد نیاز جامعه و صیانت دولت و امت از تمام خطرات و انحرافات در حد امکان اعم از انحرافات فکرى ، عقیدتى ، اخلاقى ، علمى ، فقهى و عملى ، چه در سطح امت و چه در سطح کارگزاران و متصدیان رهبرى ، از وظایف امامان معصوم علیهم السلام بوده است که تاریخ اسلام ، مرجعیت و امامت فکرى و سیاسى آنان را به خوبى منعکس نموده و شایسته بودن آنان براى رهبرى فکرى و سیاسى جامعه اسلامى را به اثبات رسانده است .
رسالت سنگین امامان معصوم علیهم السلام و آگاهى آنان از دوران غیبت کبرى و مستلزمات آن ، باب جدیدى را براى تضمین تداوم هدایت فکرى و سیاسى در سطحى شایسته و مطلوب پس از عصر حضور باز نموده ، و بخش وسیعى از تلاش هاى آنان در جهت تربیت کادرهاى رهبرى آینده جهان اسلام قرار گرفته ، و بر همین اساس شیعه و پیروان امامان معصوم علیهم السلام موسس و پایه گذار تمام علوم اسلامى به شمار رفته (841) و بیشترین نقش را در بارور نمودن علوم اسلامى داشته اند.(842) اولین مدافعان اسلام ناب محمدى – در برابر اسلام تحریف شده و در برابر زندقه و الحاد جریانهاى فکرى منحرف و منحرف کننده و جریانهاى ضد اخلاقى و انحرافات سیاسى – دانشمندان شیعه بودند، و برخى از آنان براى پاسدارى از اصول راستین اسلام و تشیع جان خود را تقدیم دین و آیین خود نموده ، شربت گواراى شهادت را نوشیدند.(843)
مبارزه دانشمندان شیعه در زمینه سیاسى در سطوح مختلف و با شیوه هاى گوناگون بوده است . از مبارزه سیاسى مسلحانه و غیرمسلحانه با دشمنان خارجى دولت و نظام و امت اسلامى گرفته تا مبارزه با دشمنان داخلى که در انحرافات فکرى ، سیاسى و اخلاقى حاکمان ستمگر و غاصب تبلور یافته – اعم از مبارزه منفى و مثبت – تا مبارزه براى تصدى رهبرى حکومت اسلامى و زمامدارى دولتهاى انقلابى ، همه این زمینه ها جولانگاه مبارزات سیاسى دانشمندان والا مقام شیعه در قرون مختلف ((غیبت کبرى )) بوده است . (844)

1 – مبارزه فکرى علماى شیعه در عصر غیبت
بهترین و کوتاه ترین سخن در نقش علماى شیعه از لحاظ علمى و فکرى در دوران ((غیبت کبرى ))با قلم و بیان علامه عصر، استاد سید محمد حسین طباطبائى مى باشد.
ایشان پس از بیان روش شیعه در علوم اسلامى که بحثى بسیار جالب و مهم و شاید منحصر به فرد باشد (845) به مقدار موفقیت شیعه در پیشبرد علوم اسلامى پرداخته اند که اینک مطلع این بخش از نظر شما مى گذرد.
((شیعیان در حدیث و کلام و فقه – نظر به این که دائما گرفتار مشاجره هاى مذهبى با مخالفان خود بوده و از جهت انجام وظایف دینى هم نیاز روزانه به فقه و حدیث داشته اند – با تمام قوا کوشیده و این علوم و علوم مربوط به آنها را؛ مانند: درایه ، رجال و اصول به سرحد کمال مى رساندند و آخرین نظریات دقیقه وقت را ضبط مى کردند و قرن ها با همین رویه پیش ‍ مى رفتند.)) (846)
البته این دیدگاه نامبرده منهاى تألیفات ایشان و امثال ایشان در عصر حاضر بوده و همچنین وضعیت موجود را تا پیش از استقرار حکومت اسلامى بیان داشته اند.
کتاب تفسیر بسیار پر ارج ایشان (المیزان ) و مجموعه معارف و علومى (قرآنى ، عقلى و نقلى ) که در این سفر عظیم نهفته است آن را از دیگر تفاسیر اهل سنت و شیعه ممتاز گردانیده و در سطح و افقى بسیار بالا قرار داده است . آثار قلمى متفکرانى ، چون شهید صدر و شاگردان مکتب علامه طباطبائى در پیشرفت علوم اسلامى نقش به سزائى داشته و دارند.(847)
استقرار حکومت اسلامى و باز شدن فضاى سیاسى و فرهنگى و آماده شدن زمینه هاى تحقیقات علمى کلان و همه جانبه و متناسب با نیازهاى گسترده یک حکومت اسلامى در جهان معاصر، جامعه علمى شیعه را به سوى افقى بسیار مطلوب و ایده آل رهنمون مى سازد، و پر رونق شدن علوم و معارف مختلف را در پى خواهد داشت .
کتاب هاى ((تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام )) (848) ، ((الذریعه الى تصانیف الشیعه )) (849) و ((اعیان الشیعه )) (850) به طور بسیار ملموسى ادعاهاى مطرح شده را تأیید و اثبات مى نماید و دورنمائى از این حقیقت را در کتاب ((خدمات متقابل اسلام و ایران )) مى یابیم .(851)

2 – فقاهت شیعه و مراکز آن در عصر غیبت
فقه و فقاهت مهم ترین رشته علوم اسلامى است که مرجعیت دینى بر اساس آن استوار مى باشد، به همین جهت على رغم فراز و نشیب حاصل در رشته هاى دیگرى در طول قرنهاى گذشته ، رشته ((فقه ))عموما روز به روز گسترده تر و نیرومندتر شده و یک مسیر تکاملى روشنى را طى کرده است .
گواه بر این مطلب سخن گهربار یک محقق متتبع و سترگ (استاد شهید مرتضى مطهرى ) مى باشد که مى فرماید:
((از قرن سوم (852) تاکنون ، ((فقه ))یک حیات مستمر داشته و هرگز قطع نشده است . حوزه هاى فقهى بدون وقفه در این 11 قرن و نیم دایر بوده است . رابطه استاد و شاگردى در همه این مدت هرگز قطع نشده است ، چنین حیات متسلسل و متداوم 11 قرن و نیمى ظاهرا در هیچ تمدن و فرهنگ غیر از تمدن و فرهنگ اسلامى وجود ندارد. استمرار فرهنگى به معناى واقعى که یک روح و یک حیات بدون هیچ وقفه و انقطاع ، طبقات منظم و مرتب و متوالى را در قرونى این چنین دراز مدت به یکدیگر پیوند دهد و یک روح بر همه حاکم باشد، جز در تمدن و فرهنگ اسلامى نتوان یافت . در تمدن و فرهنگ هاى دیگر ما به سوابق طولانى ترى احیانا بر مى خوریم ، ولى با وقفه ها، بریدگى ها و انقطاع ها.
این که قرن سوم را که مقارن با ((غیبت صغرى ))است مبدا قرار دادیم ، نه بدان جهت است که حیات فقه شیعه از قرن سوم آغاز مى شود، بلکه بدان جهت است که قبل از آن عصر، عصر حضور ائمه اطهار علیهم السلام است و فقهاى شیعه تحت الشعاع ائمه اند و استقلالى ندارند. و الا آغاز اجتهاد و فقاهت در میان شیعه و آغاز تالیف کتاب فقهى به عهد صحابه مى رسد.(853)

3 – مراحل تکامل فقه و فقاهت شیعه
فقه شیعه از دوران حضور ائمه علیهم السلام تا عصر غیبت صغرى و از آن زمان تاکنون دورانهاى گوناگونى را پشت سر نهاده که در ذیل به آن اشاره مى گردد.

فقه و فقاهت در دوران حضور ائمه علیهم السلام
از عصر امامت حضرت على علیه السلام تا شهادت امام حسن عسکرى علیه السلام با توجه به فرهنگى بودن نهضت اسلامى و تعهد اهل بیت علیهم السلام به نگهدارى و صیانت شریعت اسلامى با به وجود آمدن حرکت ارتجاعى و التقاطى نسبت به فرهنگ اصیل اسلامى ، و پیش بینى توطئه هاى پیوسته سران جاهلیت و شهادت هاى پى در پى سروران دین و معصومین اهل بیت علیهم السلام ، مجموعه امامان معصوم یک حرکت علمى و یک جریان فکرى قوى در جامعه اسلامى به وجود آوردند تا پشتوانه واقعى مرجعیت دینى در دوران غیبت قرار گیرد.
به همین جهت در دوران حضور ائمه علیهم السلام شالوده یک مکتب فکرى و یک مدرسه ویژه خط اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله که پاسدار مفاهیم ناب اسلامى بوده ، پى ریزى مى شود و چون بذرى آبیارى مى گردد تا در دوران غیبت درختى تنومند و قوى گردد.
مجموعه مواد اولیه لازم براى این مدرسه و مکتب که در 3 یا 4 عنصر خلاصه مى گردند، فراهم مى گردد: 1 – مواد علمى و فکرى 2 – شیوه آموزش و پرورش و تحقیق و تکامل 3 – شخصیت هاى حامل این بار علمى و فکرى ؛ اعم از اساتید و طلاب .
مربیان اصلى و معلمان واقعى در این مکتب ، امامان معصوم علیهم السلام بوده و پرورش یافتگان آنان شخصیت هائى ، چون ((زراره )) ، ((محمد بن مسلم )) ، ((أبان )) ، ((ابوحمزه ثمالى )) ، ((یونس بن عبدالرحمان ))و… بوده اند.
مجموعه متون لازم براى این مدرسه ویژه اعم از تفسیر، فقه ، اصول و سایر معارف اسلامى توسط امامان معصوم علیهم السلام به راویان و اصحاب آنان منتقل گشته و اصحاب امامان نیز با راهنمائى آنان تمام روایات را تدوین ، ثبت و ضبط نموده و به مرور زمان کتاب هاى زیادى در حدیث گرد آورى شده و بر همین معارف تعداد زیادى از یاران و پیروان اهل بیت علیهم السلام پرورش یافتند و شخصیت هاى علمى برجسته اى در جهان اسلام قد علم نمودند و مدرسه فقهاى پیرو اهل بیت علیهم السلام حضورى جدى در جامعه اسلامى پیدا کرد که به تمام امکانات لازم براى رشد و تکامل مجهز گشته بود.

فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت صغرى
در دوران ((غیبت صغرى ))که دوران آماده سازى جامعه شیعه براى ورود به عصر ((غیبت کبرى ))و انقطاع از فیوضات مستقیم امام معصوم علیه السلام بود، بلکه کمى پیش از شروع ((غیبت صغرى )) ، دو امام دهم و یازدهم علیهماالسلام مردم را بر اساس رجوع به فقهاى مدرسه اهل بیت علیهم السلام پرورش مى دادند و زمینه را – هم از لحاظ فکرى و هم از لحاظ عملى – براى مرجعیت فقها و استقلال آنان در اداره امور جامعه فراهم مى کردند.
در این دوره کتاب هاى حدیثى بسیار زیادى که در معرض تلف و گم شدن قرار گرفته و دوران تقیه و فشار بر شیعه شمرده مى شد، تلاشى جدى در جهت جمع آورى این متون در متن واحد انجام گرفت و اولین مجموعه حدیثى مهم شیعه را ((محمد بن یعقوب کلینى ))در کتاب شریف ((کافى ))جمع آورى نمود که 4 برابر صحاح ششگانه اهل سنت در آن حدیث از امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است .
ضمنا راویان حدیث طبقه بندى شده و درجه اعتبار هر کدام مورد بررسى و تحقیق قرار گرفته تا فقها با دور شدن از عصر حضور امام علیه السلام بتوانند به اطلاعات دقیق و صحیح نائل گردند.
همچنین فهرستهایى براى ثبت و ضبط مجموعه تألیفات اصحاب ائمه علیهم السلام تهیه گردید و متون فقهى گوناگونى آماده شد. و مرحله فقه استدلالى نیز آغاز گردید. شیوه استنباط و فقاهت نیز کم کم شکل روشن خود را یافت . و تعدادى از مراکز علمى ، آموزشى و تحقیقى تأسیس ‍ گردید.
دو مکتب فقهى عمده در این دو دوران شکل گرفته بود؛ یکى مکتب فقهى ((راویان حدیث ))با مرکزیت ((قم )) ، و دیگرى مکتب فقهى ((متکلمان ))یا ((عقل گرایان ))با مرکزیت ((بغداد)) .

فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت کبرى
مکتب ((شیخ مفید))تولید یافته دو مکتب فقهى پیش گفته است که جامع امتیازات و کمالات هر دو مکتب بوده و از آغاز ((غیبت کبرى ))تا کنون سیر تکاملى خود را طى کرده و روز به روز بارورتر، محکم تر و ریشه دارتر مى گردد.(854)
پس از ((شیخ مفید))شاگردان برومندش ((سید مرتضى ))و سپس ((شیخ طوسى ))پایه گذاران ((مکتب فقهاى اصولى ))بوده اند. ((شیخ طوسى ))فقه شیعه را وارد مرحله اى جدید نمود، و در تمام زمینه هاى علمى مربوط به فقاهت از نوآورى و ابتکار برخوردار بود، و در تمام زمینه ها آثار علمى بسیار گرانبهائى را براى ما به ارث گذاشت .
((شیخ مفید)) ، ((سید مرتضى ))و ((شیخ طوسى ))مرجعیت شیعه را از انزوا درآورده و با تسلط بر فقه و کلام و تفسیر و مبانى علمى اهل سنت توانستند، کرسى استادى کلام و فقه را در ((بغداد))به انحصار خود درآوردند و علماى سایر مذاهب را نیز به شاگردى خود قبول کنند.
البته طولى نکشید که جریانات فرقه اى و اوضاع سیاسى ، ((شیخ طوسى ))را مجبور به مهاجرت نمود و از این ، تاریخ به بعد ((نجف اشرف ))مرکز فقاهت شیعه شد.
مرجعیت دینى در این عصر عهده دار اداره علمى و مالى مؤ سسات آموزشى شیعه بوده و بالاترین سطح آموزشى به عهده مرجع وقت بود، و تعیین وکلا و قضات از وظایف مرجعیت به شمار مى رفت . افتاء و جواب دادن به سوالات وارده نیز بر عهده ((مرجع ))بوده است .
فقه شیعه در عصر حاضر نیز تداوم همان مکتب پویا و متکامل ((شیخ مفید))است و از همان پویائى و شکوفائى و رشد برخوردار است .

4 – حوزه هاى علمیه و مراکز فقاهت شیعه در دوران غیبت کبرى
در آغاز ((غیبت کبرى )) ، ((بغداد))مرکز فقه و فقاهت بود. با هجرت ((شیخ طوسى ))به ((نجف اشرف ))در سال (448 ه -) حدود یک قرن ، این شهر مرکز عمده فقاهت قرار گرفت .
همزمان با ((نجف )) ، شهر ((حلب ))نیز توسط یکى دیگر از شاگردان ((سید مرتضى ))معروف به ((سلار))متوفاى (463 ه -) مرکزیتى پیدا کرد، و تا حدود نیمه قرن هشتم ، این مرکزیت را دارا بود. از بزرگان معروف این حوزه ((سید ابوالمکارم بن زهره ))صاحب کتاب ((الغنیه )) مى باشد.
با رو به ضعف نهادن حرکت علمى در حوزه ((نجف اشرف ))پس از یک قرن پیروى از آراى قوى ((شیخ طوسى ))و کند شدن حرکت اجتهاد، ((ابن ادریس حلى ))در ((حلى ))نهضت فقهى خود را آغاز نمود و مرکزیت علمى فقه شیعه به شهر ((حله ))- در عراق – منتقل گردید. فقهاى نامدارى چون ((محقق حلى ))و ((علامه حلى ))که پایه گذاران مرحله جدید فقاهت شیعه – پس از شیخ طوسى – به شمار مى روند در این مرکز مطرح بوده و فقه شیعه را از حالت رکود علمى به یک وضیع پویا و متکامل منتقل کرده و تداوم خط فقهى ((شیخ مفید))را تضمین نمودند.
پس از ((حله ))مرکزیت فقاهت شیعه به ((جبل عامل ))و منطقه ((شیعه ))منتقل شد. ((شهید اول ))شاگرد ((فخر المحققین )) فرزند ((علامه حلى ))و سپس ((شهید ثانى )) ، از فقهاى نامدار این مرکز بوده اند و همان مکتب فقهى ((شیخ مفید))را با کمال اقتدار علمى ، و جامع دیگر مزایاى مراکز فقهى (بغداد، نجف و حله ) را به ((جبل عامل )) در آوردند و حوزه اى قوى و با نشاط و پرتحرک پدید آمد که منشأ برکات زیادى براى دولت شیعى ((صفوى )) ، حوزه علمیه ((اصفهان )) و حوزه علمیه ((نجف اشرف ))بود.
طرح فقه سیاسى شیعه توسط ((شهید اول ))و سپس ((شهید ثانى ))و شاگردان آن دو فقیه سترگ ، حرکت نوینى در کالبد جهان تشیع به وجود آورد. ((شهید اول ))براى رئیس دولت شیعى سربداران ، متن ((لمعه )) را نوشته و ارسال نمود تا بر اساس آن عمل کنند، که یکى از علل به شهادت رسیدن این فقیه بزرگ ، همین نظریه فقهى سیاسى او به شمار مى رفته است .(855)
((شهید مطهرى )) درباره نقش فقهاى ((جبل عامل ))در خط مشى دولت شیعى ((صفوى )) و حوزه هاى علمیه ((ایران )) چنین مى نویسد:
((فقهاى جبل عامل نقش مهمى در خط مشى ایران صفویه داشته اند. چنان که مى دانیم ((صفویه ))درویش بودند، راهى که ابتدا آنها بر اساس ‍ سنت خاص درویشى خود طى کرده اند، اگر با روش فقهى عمیق فقهاى ((جبل عامل ))تعدیل نمى شد، اگر وسیله آن فقیهان حوزه فقهى عمیقى در ((ایران ))پایه گذارى نمى شد به چیزى منتهى مى شد نظیر آنچه در علوى ها ((ترکیه ))یا ((شام ))هست . این جهت تأثیر زیادى داشت در این که ، اولا: روش عمومى دولت و ملت ایران از آن گونه انحرافات مصون بماند و ثانیا: عرفان و تصوف شیعى نیز راه معتدل ترى را طى کند. از این رو، فقهاى ((جبل عامل ))از قبیل ((محقق کرکى )) ، ((شیخ بهایى ))و دیگران با تاسیس حوزه فقهى ((اصفهان ))حق بزرگى به گردن مردم این مرز و بوم دارند.)) (856)
((در همان زمان حوزه ((نجف ))وسیله مقدس اردبیلى و دیگر اکابر احیاء شد که تا امروز ادامه دارد. از شهرهاى ((ایران ))تنها شهر قم است که در قرون اول اسلامى در همان زمان که ((بغداد))مرکز فقاهت اسلامى بود، وسیله فقهایى نظیر ((ابن بابویه ))و ((محمد بن قولویه ))به صوریت یکى از مراکز فقهى درآمد. همچنان که در دوره ((قاجار))وسیله ((میرزا ابوالقاسم قمى )) صاحب ((قوانین ))نیز احیا شد و در سال (1340 ه -) وسیله مرحوم ((حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى ))بار دیگر احیا شد و اکنون یکى از دو مرکز بزرگ فقهى شیعه است . (857)
البته با پیروزى ((انقلاب اسلامى ایران ))و هجوم هاى پى در پى بعثیان ((عراق ))به حوزه علمیه ((نجف اشرف ))و به شهادت رساندن بزرگان آن حوزه و هجرت دادن عمده فضلا و طلاب آنجا به ((ایران )) ، براى بار دیگر مرکزیت فقاهت شیعه عملا در ((قم ))تجلى کرده و با وجود دانشمندانى ارجمند در حوزه ((نجف )) ، نشاط، حرکت و پویائى در حال حاضر مخصوص به ((قم ))مى باشد.
((شهید مطهرى ))اضافه مى نماید:
((در طول تاریخ مخصوصا بعد از ((صفویه ))در شهرهاى دیگر ((ایران ))از قبیل : ((همدان )) ، ((شیراز)) ، ((یزد)) ، ((کاشان )) ، ((تبریز)) ، ((زنجان )) ، ((قزوین ))و ((تون ))(فردوس فعلى ) حوزه هاى علمیه عظیم و معتبرى بوده است ، ولى هیچ یک از شهرهاى ((ایران ))به استثناى ((قم ))و ((اصفهان ))و در مدت کوتاهى ((کاشان ))مرکز فقهاى طراز اول نبوده ، و عالى ترین و یا در ردیف عالى ترین حوزه هاى فقهى به شمار نمى رفته است .
مهمترین دلیل بر نشاط علمى و فقهى این شهرها وجود مدارس بسیار عالى و تاریخى است که در همه شهرستانهاى نامبرده موجود است و یادگار جوش و خروش هاى علمى دورانهاى گذشته است .(858)
البته پس از دوران ((صفویه ))که در حوزه ((نجف ))روحى تازه دمیده شد، با رشد حرکت اخبارى گرى ، تا مدتى ((کربلا))مرکز فقاهت شیعه قرار گرفت و پس از افول حرکت اخبارى گرى توسط ((وحید بهبهانى )) عمده شاگردان آن فقیه و اصولى سترگ و مجدد، به حوزه ((نجف اشرف ))انتقال یافته و براى بار سوم ((نجف اشرف ))را اولین مرکز فقاهت شیعه در آورده و تا قبل از پیروزى انقلاب اسلامى در ایران حرف اول رهبرى شیعه را فقها و پرورش یافتگان حوزه علمیه ((نجف اشرف )) مى زدند.(859)

5 – مبارزات سیاسى علماى شیعه در عصر غیبت کبرى
مجموعه مبارزات سیاسى علماى شیعه در عصر ((غیبت کبرى ))را مى توانیم در دو مطلب خلاصه کنیم :
1 – زمینه فعالیت سیاسى
2 – مراحل فعالیت سیاسى و انواع آن در هر مرحله
زمینه هاى فعالیت سیاسى
زمینه هاى فعالیت سیاسى نیز در دو زمینه بوده است :
الف : در داخل مرزهاى دولت اسلامى و در برابر استبداد سیاسى حاکمان مسلمین یا غیر مسلمان .
ب : در خارج از مرزهاى دولت اسلامى و در برابر قدرت هاى خارجى و استعمارگران .

فعالیتهاى درون مرزى
مجموعه فعالیتهاى سیاسى درون مرزى عبارتند از:
1 – کشاندن امت اسلامى و نگه داشتن شیعیان در صحنه سیاست از راه تبلیغ ، هدایت ، و تربیت ، و تأسیس و هدایت حرکت هاى اسلامى براى مبارزه با استبداد و ستمگرى حاکمان مسلمان و مبارزه با تز ((جدائى دین از سیاست )) ، و مطالبه حقوق سیاسى پایمال شده امت اسلامى .
2 – مبارزه مستقیم و غیر مستقیم با انحراف حاکمان ، از راه کشف انحرافات و پى آمدهاى فکرى ، اخلاقى و عملى (فردى و اجتماعى ) و مبارزه با غصب خلافت و تسلط طاغوتها بر امت اسلامى ، و هدایت و حمایت نهضت ها و حرکت هاى اسلامى مبارز.
3 – حفظ وحدت کلمه امت اسلامى و جامعه شیعى از راه تبلیغ اهمیت این وحدت و مبارزه با هرگونه تفرقه گرائى توسط گروههاى افراطى متعصب و متحجر.
4 – حفظ هویت اسلامى جامعه و اصالت فکرى مسلمانان و شیعیان با تربیت علما، دانشمندان و محققان ، و ترویج علم و معرفت و تأسیس ‍ حوزه هاى علمیه در سراسر نقاط جهان اسلام .
5 – مبارزه با انحرافات فکرى و اخلاقى که توجیه گر سیاست هاى حاکمان منحرف بوده است .

فعالیت هاى برون مرزى
مجموعه فعالیت هاى سیاسى برون مرزى علماى شیعه در عصر ((عصر غیبت ))نیز عبارتند از:
1 – مبارزه با نفوذ و تهاجم فرهنگى غرب و تلاش براى بیرون خودباختگان ، از غرب زدگى یا شرق زدگى از راه مبارزه با حرکت هاى تبشیرى مسیحى و استشراقى و حرکت هاى الحادى و ضد اخلاقى (و لا ابالى گرى ) که تماما زمینه را براى سلطه سیاسى و فرهنگى بیگانگان فراهم مى کنند.
2 – رهبرى ، هدایت و شرکت فعال در مبارزات مسلحانه براى رفع تهاجم نظامى استعمارگران در نقاط مختلف کشورهاى پهناور اسلامى .
3 – مبارزه بى امان با سلطه گرى سیاسى و اقتصادى دو ابرقدرت غرب و شرق و تلاش براى جلوگیرى از زیر سلطه بردن کشورهاى اسلامى .
4 – مبارزه با تضعیف و ایجاد تفرقه در میان امت اسلامى و تجزیه سیاسى و غصب اراضى کشورهاى اسلامى .
5 – مبارزه با ابرقدرتى استکبار جهانى و به خاک مالیدن جبروت و باطل کردن افسانه شکست ناپذیرى ابرقدرتها.

مراحل فعالیتهاى سیاسى و انواع آن در هر مرحله
به طور طبیعى فعالیت ها و مبارزات سیاسى از انتقاد و اعتراض شروع مى شود و در صورت مساعد بودن شرایط، این اعتراض به تناسب درجه انحراف از وضع مطلوب ، و درجه مقاومت منحرفین و ایستادگى بر سر مواضع انحرافى خود و به تناسب درجه ستمگرى و سلب حقوق طبیعى افراد، یک سیر صعودى به خود مى گیرد و از یک برخورد سرد و ساده به برخوردى خصمانه و تند تبدیل مى گردد تا جائى که جز خون و شمشیر و قیام مسلحانه چاره اى براى علاج انحراف نباشد، و چنانچه شرایط مساعد نبود، حرکات سیاسى مخفیانه و نیمه مخفیانه تشکیل مى گردد.
به تناسب قدرت جذب نیرو و فراگیر شدن فرهنگ اعتراض در جامعه ، مخفى کارى و حرکات زیرزمینى درجه بندى مى شوند تا به حدى برسند که بتوانند صداى خود را آشکار کنند و از نابودى و تصفیه ایمن گردند.
شیعه در طول 14 قرن مبارزه سیاسى پى در پى براى رساندن اسلام به مرحله حاکمیت و استقرار نظام سیاسى اسلامى در قرن هاى گذشته و با یک دید کلى از سه مرحله کلى گذر کرده است :
1 – مرحله ((تقیه ))و ایجاد تشکیلات پنهان براى مبارزه با طاغوت ها و طاغوتچه ها.
2 – مرحله مبارزه سیاسى علنى منهاى تشکیل نظام سیاسى اسلامى .
3 – مرحله مبارزه سیاسى علنى با تشکیل نظام سیاسى اسلامى .
در هر یک از مراحل سه گانه حرکات سیاسى ، گاهى مسلحانه و گاهى غیر مسلحانه عمل مى کرده اند. و گاهى مبارزه مثبت و گاهى مبارزه منفى را پیشه خود مى ساختند.
مبارزات غیرمسلحانه ؛ چون : احتجاج ، مناظره ، تبلیغ حقایق ، کشف واقعیت هاى تلخ و پرده برداشتن از انحرافات خطاهاى کارگزاران و مسؤ ولان نظام یا انحرافات مهاجمان و سلطه گران . همچنین عضوگیرى و کادرسازى براى گسترش نیرو، تعمیم فرهنگ اعتراض و مبارزه ، و تأیید غیر مستقیم فعالیتهاى مسلحانه نیز مى تواند در این نوع مبارزات قرار گیرد.
فعالیتهاى مسلحانه ؛ چون : تأسیس یک نهضت انقلابى مسلح و تعیین رهبرى آن ، یا تأیید و حمایت از آن به طور مستقیم مى باشد.
مقاطع تاریخى مربوط به مراحل سه گانه مبارزات سیاى در طول تاریخ فعالیت هاى سیاسى علماى شیعه مى تواند بدین نحو مورد تبیین قرار گیرد.
مرحله اول :
این مرحله از لحاظ تاریخى تقریبا – به جز چند مورد – از ابتداى تسلط خلفا بر منصب حکومت پس از پیامبر صلى الله علیه و آله تا اوایل دوران ((غیبت کبرى ))در قرن چهارم هجرى طول کشید.
مرحله دوم :
((تشیع ))در این مرحله در صحنه سیاست حضورى جدى داشته و دولتهاى انقلابى شیعى زمینه را براى تبلیغ اعتقادى و سیاسى ((تشیع ))فراهم نمودند و از اواخر قرن سوم آغاز، و در قرن چهارم و پنجم این مرحله تداوم داشت ، ولى یک نظام سیاسى شیعى استوار و پایدار در این برهه نمى بینیم .
پس از این دوره ، دوره فروپاشى دولت هاى انقلابى در برابر تهاجم ((مغول )) ها به جهان اسلام و ظهور مجدد ((تشیع ))نه به عنوان یک نظام سیاسى ، بلکه به عنوان یک مذهب مورد قبول برخى حاکمان ((مغول ))در ایران بوده است .
مرحله سوم :
و آن مرحله اى است که ((تشیع ))به عنوان یک مذهب رسمى در چارچوب یک نظام سیاسى مورد قبول در جهان و در صحنه بین المللى مطرح شد و با استمرار حکومت هاى مختلف که همگى ((تشیع ))را به عنوان یک اصل مسلم و حیاتى براى قدرت خود مى دیدند، همواره به عنوان یک نظام سیاسى در طول 5 قرن (از قرن 19 تا 14) و تاکنون حضور جدى در جهان داشته است .
… ادامه دارد.

پی نوشت :

837- انعام ، آیه 50.
838- انفال ، آیه 22؛ زمر، آیه 18.
839- بقره ، آیه 282.
840- ضهمان .
841- ر. ک : تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام ، سید حسن صدر، او مؤ سس بودن شیعه را در تمام علوم ، مورد بررسى قرار داده و اثبات کرده است .
842- در این کتاب مولفان و مصنفان در علوم اسلامى که بارورى هر علم بوده اند مورد توجه قرار گرفته اند. در کتاب ارزنده خدمات متقابل اسلام و ایران ، اطلاعات شایسته و دقیقى از تلاشهاى علمى و فکرى دانشمندان شیعه در طول 14 قرن هجرى ، مورد بررسى و تحقیق قرار داده شده است .
843- ر. ک : شهداء الفضیله ، علامه امینى ، در این کتاب شهداى دانشمند شیعه را در طول 14 قرن مورد توجه قرار داده است .
844- ر. ک : انقلاب اسلامى و ریشه هاى آن ، بخش نهضت ها و بخش دولت ها.
845- ر. ک : شیعه در اسلام ؛ مجموعه مذاکرات با آقاى هانرى کربن .
846- مجموعه مذاکرات هانرى کربن .
847- آثار شهید صدر در کلام جدید، نظام اقتصادى ، نظریه اقتصادى اسلام ، بانک بدون ربا، پایه هاى منطقى استقراء، و تجدید در حوزه علم اصول و تفسیر موضوعى ، قابل مطالعه مى باشد، همچنین آثار پربرکت شهید مطهرى در عرضه بسیار خوب مطالب پیچیده فلسفى و تجدید طرح مباحث کلامى ، بسیار حائز اهمیت است و تمامى آثار قلمى استاد علامه طباطبائى که استاد اساتید نسل حاضر و مجدد علمى در قرن حاضر به شمار مى روند، باید در این بحث بسیار ظریف مورد توجه قرار گیرند.
848- سید حسن صدر.
849- آقابزرگ تهرانى .
850- سید محسن امین عاملى .
851- استاد شهید مرتضى مطهرى .
852- یعنى آغاز غیبت صغرى و آماده نمودن جامعه شیعى براى استمرار حیات بدون حضور امام در دوران غیبت کبرى .
853- خدمات متقابل اسلام و ایران ، ج 2، ص 124.
854- براى توضیح بیشتر ر. ک : مقدمه اى بر فقه شیعه ، دکتر سید حسین مدرسى و تاریخ التشریع الاسلامى ، دکتر عبدالهادى الفضلى .
855- ر. ک : المحنه ، دو سخنرانى شهید صدر.
856- خدمات متقابل اسلام و ایران ، ج 2، ص 125 – 126.
857- همان ، ص 125. تالیف این کتاب پیش از انقلاب اسلامى ایران بوده است .
858- همان ، ص 125.
859- آیت الله بروجردى نیز از پرورش یافتگان دوره علمیه نجف اشرف بودند.
منبع: کتاب تاریخ عصر غیبت