در دوران زندگی انسان، نوجوانی از اهمیت خاصی برخوردار است و شاید مهم ترین دلیل آن پیدایش «بلوغ» در این مرحله باشد. در این دوره از زندگی، استعدادهای مهمی که در سرشت انسان به ودیعه نهاده شده شکفته می شود و تحولات بسیاری در جسم و روان و افکار و اندیشه فرد ایجاد شده و زمینه کمالات و انجام مسئولیت های فردی و اجتماعی فراهم می گردد. نوجوانی برزخی میان کودکی و بزرگسالی است. آغاز دوران نوجوانی و بخصوص بلوغ برای فرد غرورآفرین و در عین حال دلهره آور است. «بلوغ» کمال طبیعی انسان و دوره شور و شوق و تجدد و تشخص است و در یک جامعه می توان گفت: بلوغ تولدی دیگر است.
این مرحله از یک سو، به علت شرایط خاص فیزیولوژی و زیستی که تحول عظیمی را در جسم و روح و روان فرد ایجاد می کند، حایز اهمیت است. و از سوی دیگر به علت این که، وظایف و تکالیفی از طرف شرع و اجتماع بر عهده او گذاشته می شود، اهمیت آن دو چندان می کند.
در این عرصه چون نوجوان و جوان هنوز بی تجربه است و آگاهی لازم از شرایط و ویژگی های این دوران ندارد. موجب می شود که آن ها دچار مشکلات و لغزش هایی بشوند؛ که جبران کردن آن ها خیلی مشکل است.
از این رو آن ها باید در گام اول آگاهی های خود را در این زمینه بالا ببرند و در گام بعدی به شکوفایی استعدادهای خود پرداخته و از بروز مشکلات پیشگیری و مقابله کنند.
تعریف بلوغ:
بلوغ مرحله ای از رشد انسان است که در اثر بیداری غدد غریزی و فعال شدن آن دگرگونی های ویژه ای در شخص پدید می آید که با یک سری علائم و تظاهرات جسمانی و روانی توأم است.[1] انواع بلوغ
ـ بلوغ بدنی: شامل نهایت رشد بدنی می باشد، که اوج کمال رشد اندام حدود (25ـ 23) سالگی است.
ـ بلوغ جنسی: رسیدن فرد به مرحله ای که قادر به ایفای نقش جنسی شده و قادر به تولید مثل نیز باشد. این بلوغ در دختران با بروز اولین عادت ماهیانه (حدود 16ـ 10سالگی) و در پسران با احتلام (حدود 18 ـ 11 سالگی).
ـ بلوغ اجتماعی: مرحله ای که شخص قدرت تدبیر امور خانواده را پیدا کرده و در برابر قانون پاسخگو است. همچنین بلوغی که در مورد نظام وظیفه، واحد گواهینامه و … در جامعه مطرح است.
ـ بلوغ اقتصادی: شخص قدرت برنامه ریزی تدبیر امور اقتصادی و کسب در آمد پیدا میکند و می تواند در اموال خود تصرف کند و خرج خانواده اش را بپردازد.
ـ بلوغ عاطفی: خروج کودک از انگیزه های کودکانه و نشان دادن عواطف خود به شکل بزرگترها، مخصوصاً محبت و دوستی با دیگران را.
ـ بلوغ سیاسی: شخص قدرت کافی برای بررسی مسایل سیاسی و حکومتی را پیدا می کند. حق رأی دادن پیدا می کند.
ـ بلوغ روانی: پخته شدن از نظر روانی ـ روحی که انسان قدرت تشخیص مسایل و تمیز مصلحت زندگی پیدا می کند و قادر به قبول مسئولیت های اجتماعی شده و قدرت رویارویی با مشکلات پیچیده زندگی را بدست می آورد.
ـ بلوغ ذهنی و فکری: رسیدن به کمال در هوش، عقل، حافظه، تصور و تخیل و توان برهان پذیری و برهان آوری.
ـ بلوغ شرعی: مرحله ای از رشد که شخص بالغ و مکلّف می شود، و انجام واجبات مثل نماز و روزه و رعایت تکالیف دینی بر او واجب می شود. خداوند متعال با او به عنوان یک زن و مرد کامل معامله می کند و اعمال خوب و بد او ثبت و ضبط می شود. و تقلید از یک مجتهد اعلم و جامع الشرایط برای انجام صحیح احکام و قبولی اعمالش واجب است.
نشانه های بلوغ شرعی
بلوغ شرعی با نشانه هایی دانسته می شودکه بعضی از آن ها طبیعی و ذاتی هستند و برخی قراردادی و شرعی و وجود یکی از این علایم کافی است.
الف ـ نشانه های طبیعی و ذاتی: (قول مشهور فقهاء)
1ـ بروز حالت احتلام و بیرون آمدن منی (انزال)؛
2ـ روئیدن موی درشت و زبر در زهار (زیر شکم، بالای عورت)؛
ب ـ نشانه قرار دادی و شرعی:
اتمام 15 سال قمری در پسران و نه سال قمری در دختران
مساله 2253ـ روییدن موی درشت در صورت و پشت لب و در سینه و زیر بغل و درشت شدن صدا و مانند این ها نشانه بالغ شدن نیست*، مگر انسان به واسطه این ها به بالغ شدن یقین کند.
* آیت الله بهجت: بعید نیست که نشانه بلوغ باشد. [2] * آیت الله سیستانی: بعید نیست که روییدن موی درشت در صورت و پشت لب، علامت بلوغ باشد، ولی روییدن مو در سینه و زیر بغل و درشت شدن صدا و مانند این ها نشانه بالغ شدن نیست.
نشانه ها و تحولات دوره بلوغ جنسی
1- بروز احتلام (جنابت در خواب) و انزال در پسران؛
2- شروع قاعدگی در دختران
3- تغییر محسوس در صدا؛ (به علت ضخیم شدن و طولانی شدن تارهای صوتی که به بم شدن صدا می انجامد).
4- رویش مو در قسمت زهار و زیر بغل: و در پسران علاوه بر آن ها رویش موهای نرم در پشت لب و دو طرف صورت جلوی گوش ها؛
5- رشد سریع بیضه و آلت تناسلی و نعوظ آن در برابر محرک ها در پسران؛
6- رشد سینه و برآمدگی آن ها در دختران؛
7- تغییرات پوستی و زبر شدن پوست و فعالیت غدد چربی؛
8- بالا رفتن فشار خون، ضربان قلب، ازدیاد چربی و پیدایش جوش صورت؛
9- ناموزون شدن بعضی از اعضاء بدن بخصوص بینی؛
10- افزایش ناگهانی قد و وزن.
عوامل مؤثر در زودرسی بلوغ:
1ـ عوامل وراثتی و نژادی: تحقیقات حکایت از آن دارد که جنبه های ارثی و ژنتیک و نژادی، نقش اساسی دارند. به عنوان مثال، سیاه پوستان و افراد کوتاه قد در بلوغ پیشرسترند.
2ـ عوامل جغرافیایی: آب و هوا در بلوغ تأثیر دارد. مثلاً در مناطق گرمسیر سن بلوغ زودتر واقع می شود.
3ـ عوامل اقتصادی: وضع اقتصادی خوب، زندگی مرفّه و تغذیه خوب و کامل.
4ـ عوامل اجتماعی و فرهنگی:
الف) مذهب و فرهنگ جامعه: وضعیت اعتقادی جامعه ها، که پیرو کدام دین و مذهب و چه فرهنگی باشند. مثلاًَ، در جامعه های پر آشوب که فرهنگ غربی و لائیکی حاکم است، سن بلوغ زودتر اتفاق می افتد.
ب) چگونگی ساختار و مظاهر جامعه: رایج بودن فسادو فحشاء و مکان های مربوط به آن، بد حجابی و بی حجابی دختران و زنان، نوع روابط بین دختر و پسر و غیره.
ج) وسایل ارتباط جمعی: از جمله، ماهواره، اینترنت، بازی های کامپیوتری، مجلات، فیلم و نوارهای غیر مجاز.
5ـ اختلال در ترشح غدد هیپوفیزی: که زودتر از موعد معین، ترشح هورمون های جنسی را باعث می شود.
خصوصیات این دوره از دیدگاه روان شناسان:
1ـ دوره انتقال: به دلیل این که از مرحله کودکی و وابستگی، به مرحله استقلال و به دنیای بزرگترها، وارد می شود؛
2ـ دوره اضطراب: به دلیل شرایط خاص دنیای بلوغ و بیداری غددهای جنسی و مواجه با تکالیف و مسئولیت ها؛
3ـ دوره عصیان و نافرمانی: چون احساس بزرگی و استقلال می کند؛ و در جستجوی «خویشتن سازی» است و می خواهد به تنهایی برای خود شخصیت والا و برتر بسازد؛
4ـ دوره غرور و مستی: به دلیل رویاها، احتلام ها و آینده بینی های شیرین؛
5ـ دوره آشفتگی و فشار: به علت احساس تحمیلات روانی و عاطفی برخود؛
6ـ دوره تولّد جدید: به نظر استنلی هال: تکامل یافته ترین خصایص انسانی در این مرحله ظاهر می شود؛
7ـ دوره بحران (crise): به ویژه که برای او بحران انطباق با شرایط جدید، محیط جدید و خواسته های جدید پیش می آید؛ و او در این اندیشه است که با هوس های خویش چگونه کنار آید.[3] تذکر مهم:
واقعیت این است که منظور از ذکر این واژه ها در توصیف این دوره، معانی و جنبه های ظاهری و خارجی آن نیست؛ و این تصور که نوجوان و جوان، فردی سرکش و آشوبگر و دارای روحیه ای مضطرب و آشفته که در یک منجلاب و بحرانی گیر کرده باشد. بلکه نظر روان شناسان در این مورد به انقلاب درونی دوران بلوغ متوجه است. چرا که بخش عمده ای از شخصیت، تفکر، معیارهای اخلاقی و رفتاری در این دوره شکل می گیرد.
در این دوره، به دلیل بروز تغییرات سریع و وسیع در ساختار بدنی و ظهور علائم بلوغ جنسی، که به یکباره اتفاق می افتد؛ و همزمان با آن حالات روحی و روانی او نیز دگرگون می شود، دارای حسّاسیت های ویژه ای است.
در این عرصه، نوجوان و جوان در درون خود تحوّلات عظیم و کشش ها و گرایش های متفاوتی را احساس می کند و در مقابل آن ها واکنش هایی را نشان می دهد، که این واکنش ها به آمادگی قبلی و آگاهی او بستگی دارد. در صورتی که آمادگی لازم را نداشته باشد و نسبت به تغییرات و تحوّلات، اثرات نامطلوبی داشته باشد و باعث واکنش های منفی شود. و این واکنش های منفی در نوع افراطی خود، منجر به بحران و بیماری های روانی می شود؛ که بارزترین آن ها عبارتند از: اضطراب، افسردگی، انزوا طلبی، عقده حقارت، نافرمانی و عصیان با والدین، بی ثباتی و عدم تعادل، اختلال شخصیت، عدم اعتماد به نفس، سستی و بی اشتهایی و ….
راه درست کدام است؟
1ـ این حقّ مسلم نوجوان و جوان است که استقلال طلب و آزادی خواه باشد؛ چرا که استقلال طلبی، تمایل طبیعی آماده شدن برای زندگی مستقل بزرگسالی است. و درست است که والدین و بزرگتران هم باید روحیات شما را درک کنند، ولی آن به این معنی نیست که لجام کج خلقی و خونسردی را به دست گرفته و با آن ها به نافرمانی و بی احترامی رفتار کنید؛ بلکه صبر و شکیبایی پیشه کنید و در ارضاء این تمایلات تندروی نکنید.
2ـ نوجوان و جوان، چون شیفته مهر و محبّت است و تمایل به مشارکت در اجتماع به صورت انتخاب دوست و عضویت در گروهی دارد. و با توجه به این که دوستان خوب در کنار خانواده نقش مهمی در زندگی او ایفا می کنند؛ لذا دقّت در انتخاب دوست بسیار مهم است و نباید این گرایش فطری به همزیستی مفرط با گروه همسالان منجر شود و مواظب باشید در دام گروه های انحرافی نیافتید.
3ـ به دلیل این که غریزه جنسی با فرا رسیدن بلوغ، رشد کرده و در درون احساس گرایش به جنس مخالف پیدا می شود؛ و از طرفی هم باید معیارهای اخلاقی و دینی را در نظر داشت و با مسئله با خویشتن داری برخورد کرد، لذا مواظب باشید تا این نگرانی طبیعی شما به اضطراب و اختلالات رفتاری دیگر تبدیل نشود و همچنین مراقب باشید تا خدای نکرده دچار لغزش و انحراف جنسی نشوید.
4ـ چون این دوره، دوره تخیل و در رؤیا فرو رفتن ها است و امکان دارد به دلیل تغییرات محسوس در جسم و بلوغ جنسی، گاه این تخیلات کانال های خاصی پیدا کند؛ لذا سعی کنید وقت های بیکاری و تنهایی خود را با فعالیت های متنوع ورزشی، هنری، فرهنگی و … پرکنید و نگذارید افسردگی و گوشه نشینی گریبانگیر شما شود؛ و بدانید که با یاد خدا دل ها آرام می گیرد.
5ـ در صورتی که در درون خود احساس بی ثباتی کردید و یا با یک مشکل هیجانی یا اختلال رفتاری و یا یک مسئله شرعی روبرو شدید، اعتماد به نفس خود را حفظ کنید و سعی داشته باشید با والدین یا فردی مورد اعتماد و آگاه، مشاوره داشته باشید.
بلوغ و گرایشات فطری و الهی:
به طور کلی، پایه گذاری های مهم در حیات، سعادت و شقاوت، بهشتی شدن و جهنمی شدن ها، اغلب مربوط به این دوره است. دوران بلوغ و جوانی، دوران بروز احساسات مذهبی و تمایلات ایمانی و اخلاقی است؛ و او دوست دارد خدا را بشناسد و عاشقانه پرستش کند. بطورکلی، روان شناسان دوران بلوغ را دوران ماوراء الطبیعه یا متافیزیک می نامند. و این امر حتی در مورد افرادی که در خانواده های مذهبی نبوده و در چنان محیطی رشد نیافته اند، صادق است. به عقیده آرنولدگزل (روان شناس معروف آمریکا)؛ «بلوغ سن شکوفایی هاست و نوجوان متوجه امور عقلانی، مذهبی و هنری می گردد».
«در این دوره فطرت او همچنان بیدار و ذهن و عاطفه و روانش متوجّه خداوند است. اما شرایط خاص زیستی و بیداری غدد او سبب می شود که او در اندیشه دیگری باشد و بین خیر و سعادت دینی و انحراف دست و پا بزند که برخی در فرجام این تلاش غالب و برخی مغلوب هستند.»[4] و کسی که دارای تربیت صحیح و ایمانی پایدار باشد، می تواند این دوره را به راحتی پشت سر گذاشته و پیروز باشد. پس سعی کنید از این فطرت پاک استفاده کنید و به انحرافات جنسی آلوده نشوید.
احتلام (جنابت در خواب) پسران:
احتلام عبارت است از: دست دادن حالت خاصی به انسان و انزال (خروج منی) از او، در حالت خواب که غالباً با یک لذت جنسی همراه است، چه بر اثر دیدن خواب های آشفته و جنسی باشد و چه به خودی خود آمده باشد، و معمولاً بدن بعد از این اتفاق حالت سستی پیدا می کند.
در افراد عادی و سالم از پسران، احتلام بین (10ـ12) روز اتفاق افتاده، و گاهی تا دو ماه در بین دو احتلام فاصله می افتد. جز در احتلام های مکرّر که ناشی از هوس های جنسی بسیار است و معمولا در افرادی بروز و ظهور دارد که در محیطی نامساعد و دارای نقایض تربیتی، رشد کرده اند. و گاهی علت آن جنبه پاتالوژیک[5] دارد که شخص مریض است و باید به پزشک مراجعه کند.
توجه ـ احساس گناه چرا؟!
متأسفانه برخی از نوجوانان و جوانان با بروز احتلام شبانه و واکنش هیجانی در مقابل محرّک های جنسی، دچار اضطراب و نوعی احساس گناه می شوند. اما باید بدانند که، احتلام یک امر طبیعی است و از نظر اسلام، گناهی متوجه او نیست. فقط باید رطوبتی که در آن حالت از بدن خارج شده و بدن و لباس ها را آلوده کرده، تطهیر نموده و سپس غسل جنابت را انجام دهد. و در این مورد هم نباید از اطرافیان و خانواده خود خجالت بکشد. و این نکته را همیشه در ذهن داشته باشدکه، آن ها هم روزی جوان بوده اند و به مسائلش آگاهند.
[1] . قائمی، علی، دنیای بلوغ، سازمان ملی جوانان، نشر اسپید، 1380، ص 21، با کمی تغییر.
[2] . بنی هاشمی، سید محمد حسن، توضیح المسائل مراجع، قم، اسلامی، 1378، ج2، ص 324 و 325.
[3] . دنیای بلوغ، ص 171.
[4] . دنیای بلوغ، ص 172.
[5] . آسیب شناسی، علم به اسباب و علل امراض (فرهنگ عمید)
مسعود نور علیزاده – مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه