نویسنده: حجت الاسلام خدامراد سلیمیان
از آن‌جایی که حضرت مهدی علیه السلام به ناچار مدت درازی از زندگی خود را در پرده غیبت گذرانده است، برای هدایت جامعه ناگزیر از برگزیدن افرادی به عنوان نایب بوده است. ونیز از آن جایی که آن حضرت دارای دو نوع غیبت بوده و ماهیت هر یک با دیگری متفاوت بود، این نیابت نیز در هر مرحله با مرحله دیگر متفاوت است. در اصطلاح نیابت در دوران غیبت صغرا را «نیابت خاص» و نیابت در غیبت کبرا را «نیابت عام» می‌نامند.
نیابت خاص، آن است که امام در شرایط ویژه, شخص معیّن و مشخصی را نایب خود قرار دهد و به اسم و رسم، او را معرفی کند. البته از آن جایی که آغاز نیابت خاص با آغاز غیبت آن حضرت هم زمان بود نصب نخستین نایب حضرت مهدی علیه السلام پیش از آن به دست پدر بزرگوار آن حضرت، امام عسکری علیه السلام صورت گرفته بود.
امام حسن عسکری علیه السلام در این باره فرمودند: «عمری و پسرش (عثمان بن سعید، نایب اوّل و محمّدبن عثمان، نایب دوم) مورد اعتماد هستند، هر چه آنان به تو برسانند، از من می‌رسانند و آن چه به تو بگویند، از سوی من می‌گویند».[1] و در جای دیگر فرمودند: «گواه باشید که عثمان‌بن سعید عمری (نایب‌اول) وکیل ‌من ‌و فرزندش محمّدبن عثمان (نایب دوم) وکیل فرزند من، مهدی ‌شما است.»[2] اما پس از آن، خود حضرت مهدی عجل الله فرجه ، نایبان پس از عثمان بن سعید (نایب اوّل) را معیّن و به وسیله نایب قبل به مردم معرفی می‌فرمود.[3] سفارت و نیابت از حضرت مهدی عجل الله فرجه در دوران غیبت صغرا، از مسئولیت‌های مهم به شمار می رفت. در نیابت خاص، حضرت اشخاص معیّن و مشخصی را نایب خود قرار داده و به اسم و رسم، آنان را معرفی کرده است.
از مهم‌ترین ویژگی‌های نواب خاص در این دوران، سرّنگه‌داری بود. از این رو می توان ویژگی های دیگر را از نظر اهمیت در درجه دوم دانست.
در این باره نقل است: «عده‌ای از ابوسهل نوبختی پرسیدند: چه شد که امر «نیابت» به ابوالقاسم حسین بن روح واگذار شد، ولی به تو واگذار نگردید؟ او پاسخ داد: آنان (ائمه اطهار علیهم السلام ) بهتر از هر کس می‌دانند، چه کسی را به این مقام برگزینند. من آدمی هستم که با دشمنان رفت و آمد دارم و با ایشان مناظره می‌کنم، اگر آن چه را که ابوالقاسم‌بن روح درباره امام می‌داند، می‌دانستم، شاید در بحث‌هایم با دشمنان و جدال با آنان، می‌کوشیدم تا دلیل‌های بنیادی را بر وجود امام ارائه دهم و در نتیجه محل اقامت او را آشکار سازم؛ اما اگر ابوالقاسم, امام را در زیر جامه خود پنهان کرده باشد، و بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا او را نشان دهد، هرگز چنین نخواهد کرد».[4] نمایندگی و نیابت امام زمان علیه السلام ، در دوران غیبت صغرا، دو هدف اساسی را دنبال می‌کرد:
الف) آماده کردن مردم برای «غیبت کبرا» و عادت دادن تدریجی آنها به پنهان زیستی امام و جلوگیری از غافلگیرشدن آنها در موضوع غیبت.
بدون تردید اگر امام مهدی عجل الله فرجه به طور ناگهانی غیبت می‌کرد، چه بسا باعث انکار مطلق وجود آن حضرت و انحراف افکار عمومی می‌شد. نمایندگان خاص امام زمان عجل الله فرجه در دوران غیبت صغرا، به این هدف و غرض نایل آمدند و افکار و اذهان عمومی را برای «غیبت کبرا» آماده ساختند.
ب) انسجام بخشی به دوست داران و طرف داران امام زمان علیه السلام .
در این دوره، کمبودی که از ناحیه عدم حضور و فقدان امام در اجتماع شیعیان پیدا شده بود، با این نیابت پر شد و امام زمان علیه السلام توانست به وسیله نایبان خاص، رهبری خویش را در جامعه اعمال کند و خسارت‌های ناشی از عدم حضور مستقیم خود را جبران کرده و مصالح اجتماع آن زمان و دوست داران را ـ در سخت‌ترین و پیچیده‌ترین شرایط اجتماعی و سیاسی ـ حفظ کند و نگذارد شیعیان منحرف شده و متلاشی گردند.[5]

پی نوشت :

[1] . «اَلعَمْرِىُّ وَاِبنُهُ ثِقَتانِ فَما اَدَّیا اِلَیْکَ عَنّی فَعَنّى یُؤَدِّیانِ وَ ما قالا لَکَ فَعَنی یَقُولان»؛ شیخ کلینی, کافی، ج 1، ص 329، ح 1؛ شیخ طوسی, کتاب الغیبه، ص 243، و 360.
[2] . «وَاشْهَدُواعَلی اَنَّ عُثمانَ بنِ سَعیدِ العَمْرِیّ وَکیلی وَاَنَّ اِبْنَهُ محمّداً وَکیلُ اِبْنیَ مَهْدِیِّکُمْ»؛ شیخ طوسی, کتاب الغیبه، ص 355.
[3] . ر.ک: علی غفارزاده, پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاصّ امام زمان علیه السلام ، ص 34.
[4]. شیخ طوسی, کتاب الغیبه، ص 391، ح 358.
[5]. ر.ک: سیّد محمّد صدر, تاریخ الغیبه الصغری، ص 426.