زندگی مشترک به طور طبیعی، شرایطی را ایجاب می کند که زن و مرد بیش از دیگران، در حالات و روحیات یکدیگر کنجکاو و دقیق شده، موشکافانه عیوب و ایراد های یکدیگر را مورد توجه قرار دهند. چنان چه، این کیفیت به بازگو کردن این مسایل و عیب جویی یکی از دیگری منجر شود، شادکامی را از صحنه زندگی به بیرون می راند و جوی آکنده از بدبینی و خصومت بر فضای زندگی، حاکم می شود، بزرگ منشی و گذشت، ما را ملزم می کند که نسبت به همسرمان «عیب پوشی» را به جای «عیب جویی» برگزینیم و تغافل را که به معنای وانمود کردن بی اطلاعی خود از اشتباه طرف مقابل است، سرلوحه مناسبات خود با همسر قرار دهیم و همان گونه که علاقه مندیم دیگران نسبت به ما گذشت داشته عیوب ما را ندیده انگارند، متقابلاً نسبت به اطرافیان و همسر خود، این گونه باشیم.
آثار تربیتی و اخلاقی تغافل (چشم پوشی)
آگاهی و معرفت زوجین به آثار سازنده تغافل، پای بندی آن ها را به تغافل، بیشتر خواهد نمود. عمده ترین تأثیرات تغافل عبارتند از:
1. اعتلای کرامت و بزرگواری فرد
حضرت علی ـ علیه السلام ـ ضمن حدیثی فرمودند:
«با چشم پوشی (تغافل) از چیزهای کوچک، خود را بزرگ کنید و بر قدر و منزلت خویش بیفزایید.»[1] تغافل کننده، با هر مورد چشم پوشی از خطای همسر، به نوعی شخصیت خویش را رشد و توسعه می بخشد.
2. فرصت بخشی برای اصلاح خاطی
با چشم پوشی از خطای همسر، فرصتی فراهم می شود که وی به بهبود رفتارش اقدام کند. در غیر این صورت، زمانی که ضربات ویرانگر انتقاد بر وی فرود می آید، هرگونه اراده و جرأت باز سازی، به سستی می گراید.
3. تقویت آرامش خانواده
لازمه تغافل نکردن زن و شوهر این است که هر یک کوچکترین ایراد همسرش را به رخ وی بکشد و این مقدمه ای برای باز شدن روی آن ها به یکدیگر و زمینه ساز ناسازگاری ها و تشنج های خانوادگی است. در نتیجه، آرامشی را که همیشه در پی آن بوده ایم، از دست داده ایم و این مغایر با هدف تشکیل زندگی است. از یاد نبریم که یکی از آرمان های همسر گزینی، دستیابی به آرامش روانی و امنیت روحی است.
4. پرهیز از اشاعه بدی ها و زشتی ها
فلسفه زندگی اجتماعی، حکم می کند که به منظور حفظ و سلامت جامعه، خیر و نیکی اشاعه یا بد و زشتی و بدی، مکتوم ماند. تغافل و چشم پوشی زن از شوهر و بالعکس، شرایطی را به وجود می آورد که خطای ناچیز و بی اهمیت، پوشیده بماند و زمینه امور اخلاقی و معنوی، توسعه یابد.
انتقاد سازنده در برابر انتقاد مخرب
همزمان با افزایش میزان انتقاد در خانواده، شادکامی جای خود را به تلخ کامی داده، روابط محبت آمیز به خصومت و دشمنی تبدیل می شود. انتقاد اگر در جای خود و با روش صحیح و مناسب انجام شود، یک شیوه تربیتی کارآمد و موثر خواهد بود. ولی انتقاد با روش نادرست و تحریک آمیز، به یک عمل ضد تربیتی مبدل می شود. طرح موضوع «تغافل» هرگز به این معنا نیست که از ایراد ها و عیوب همسر خود، همیشه چشم بپوشیم، بلکه تغافل در برخی از موارد، معنا پیدا می کند و در سایر موارد باید با شیوه صحیح و سنجیده ای، به اصلاح رفتار وی پرداخت.
همسرانی که به جای انتقاد سازنده، با تعریف نابجای خود، مشکل را پیچیده تر می کنند، خود نیز در حلقه هایی از مشکلات جدید گرفتار می شوند و همسرشان را دچار آفت خود بزرگ بینی می کنند.
سعدی ضمن اشعاری به این موضوع پرداخته است:
از صحبت دوستی بر نجم اخلاق بدم حسن نماید
عیبت، هنر و کمال بیند خارم گل و یاسمن نماید
کو دشمن، شوخ چشم نا پاک تا عیب مرا به من نماید
ویژگی های انتقاد سازنده
نصیحتی کنمت بشو و بهانه مگیر هر آن چه ناصح مشفق بگویدت بپذیر (حافظ)
از مهمترین خصوصیات انتقاد سزنده می توان موارد ذیل را برشمرد:
1. انتقاد سازنده، همیشه با بیان یکی از جنبه های مثبت طرف مقابل آغاز شده و با جلب اطمینان وی، موضوع اصلی مورد انتقاد طرح می شود. چنین عملی موجب می شود که شنونده مقاومت کمتری را در پذیرش انتقاد از خود نشان دهد.
2. انتقاد سازنده، در قالب جملات و عبارات غیر مستقیم مطرح می شود و جنبه محکومیت و آمرانه و تحریک آمیز ندارد؛ مثلا با این عناوین می توان انتقاد را به عملی سازنده مبدل نمود: «آیا بهتر نبود؟» «آیا صلاح می دانی؟» و …
3. انتقاد سازنده، در خلوت و در غیاب دیگران نسبت به همسر باید انجام شود. در غیر این صورت شنونده انتقاد، امنیت روحی خود را در معرض تهدید و مخاطره می بیند و در صدد مقابله به مثل برخواهد آمد. امام صادق ـ علیه السلام ـ در ضمن یکی از بیانات ارزشمندشان می فرمایند:
«اگر انتقاد از دوستت را در حضور دیگران انجام دادی، او را خوار و ذلیل کرده ای و اگر انتقاد را در تنهایی به عمل آوردی، او را عزت بخشیده ای».
4. در هر نشست انتقادی، طرح بیش از یک موضوع، جایز نیست. اگر از همه جهات همسرمان را مورد انتقاد قرار دهیم، او را علیه خود برانگیخته ایم و نتیجه ای عاید ما نخواهد شد.
5. چنان چه در مراحل اولیه، انتقاد به صورت ایما و اشاره انجام شود، رعایت ادب و دوستی نیز بر تفاهم زن و شوهر می افزاید.
6. در سیره نبوی آمده است که وقتی به پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ درباره رفتار نامناسب شخصی اطلاع می دادند، پیامبر بدون آن که از او نام ببرند می فرمودند که چرا بعضی ها چنین و چنان می کنند؟ و از این طریق ضمن اصلاح رفتار آن مرد، آبروی تو نیز محفوظ می ماند.
– مقایسه انتقاد سازنده و انتقاد مخرب
الف) ویژگی های انتقاد سازنده:
1. انتقاد با نیت خیر خواهانه انجام می شود.
2. لحن انتقاد کننده مشفقانه است.
3. هدف انتقاد، ارشاد و اصلاح است.
4. انتقاد، در خلوت (تنهایی) انجام می شود.
5. انتقاد، با توجه به ظرفیت روانی همسر انجام می­شود.
6. انتقاد با عبارات پیشنهادی ارائه می شود.
7. انتقاد، صرفا از رفتار و کار خطا به عمل می آید.
8. انتقاد، بدون توهین و تحریک عصبی انجام می شود.
9. انتقاد گر، فرصتی برای جبران به انتقاد شونده می دهد.
10. انتقاد، از یک جنبه مثبت طرف مقابل آغاز می­شود.
11. روش انتقاد گر، عیب پوشی و راز داری است.
12. انتقاد گر، در حین انتقاد بر خود تسلط دارد.
ب) ویژگی های انتقاد مخرب:
1. انتقاد با سوء نیت انجام می شود.
2. لحن انتقاد کننده، سرد و بی روح است.
3. هدف انتقاد، تخریب و تضعیف شخصیت است.
4. انتقاد در جلوت (حضور دیگران) انجام می شود.
5. انتقاد، بی توجه به ظرفیت روانی همسر انجام می شود.
6. انتقاد به عبارات تحکمی و آمرانه ارائه می شود.
7. انتقاد، متوجه تمام شخصیت خطا کار می گردد.
8. انتقاد با توهین و تحریک عصبی همراه است.
9. انتقاد گر، هیچ گونه فرصتی برای جبران قائل نیست.
10. انتقاد بلافاصله از یک جنبه منفی طرف مقابل آغاز می شود.
11. روش انتقادگر، عیب جویی و افشای راز است.
12. انتقاد گر، در حین انتقاد، دست خوش هیجانات و عواطف خود است.[1]. تحف العقول، ص 224.