قرآن مجید سرمنشا اغلب علوم و هنرهاى اسلامى است .
1 ) قرآن سندى تاریخى است و تا آنجا که به حوادث اشاره دارد , از جمله به حوادثى از زندگانى و روزگار پیامبر (ص ) و غزواتى چون بدر و احد و حنین , یا اشاراتى به فرهنگ جاهلیت دارد , در حکم تاریخى مستند است . هـمچنین بسیارى محققان بر مبناى نگرش تاریخى قرآن , فلسفه هاى تاریخ گوناگون استنباط کرده اند.
2 ) فـقـه و اصـول فـقـه مذاهب مختلف اسلامى , چنانکه در بخش فقه یا احکام قرآن یاد کردیم , مستقیما ریشه در قرآن دارد. و تـا امـروز هـم مـحاکم شرعى یا نهادهاى دینى و مجالس قانونگذارى در کشورهاى اسلامى , یا مـجـتـهـدان و مـفـتـیان , تعارض نداشتن قوانین و احکام و فتاواى جدید را با قرآن کریم رعایت مى کنند.
3 ) حدیث یا سنت منبع مستقلى از قرآن است . اما با آن مناسبات و پیوند و همخوانى بسیار دارد. چـنـانـکه گاه قرآن سنت را نسخ مى کند یا تخصیص مى دهد , و گاه سنت قرآن را , که در کتب مربوط به ناسخ و منسوخ , به تفصیل با مثالهاى بسیار بیان شده است .
4 ) عرفان یا تصوف اسلامى که اساس آن بر حب الهى یا عشق متقابل انسان به خدا و خدا به انسان اسـت ( مـائده , 54 ) , هـمچنین زهد و پارسایى و اصالت ندادن به دنیا و مراقبه و محاسبه نفس , همه در قرآن ریشه دارد. عرفان قرون اولیه که بر مدار زهد و پارسایى مى گشت , یکسره قرآنى بود. مکتبهاى عرفانى حکمى و فلسفى متاخر از جمله مکتب ابن عربى نیز اساسش بر تاویل جسورانه از آیات و قصص قرآن استوار است . چنانکه مهمترین متن عرفان نظرى در عالم اسلام که فصوص الحکم ابن عربى ( م 638 ق ) است , داراى 27 فـص است که با گرده بردارى از قرآن و بر مبناى قصص قرآنى و شخصیتهاى انبیاء و به نام آنها طراحى و تدوین شده است . ابـوالعلاء عفیفى در مقدمه تصحیح خود از فصوص , این نکته را روشن ساخته است ( مقدمه , ص 12 و صفحات دیگر ). همچنین بحث عرفا از اسماء و صفات الهى عمدتا قرآنى است .
5 ) قـرآن با آیات عدیده اخلاقى و توصیه هاى بسیار به فضایل و نهى تخطئه از رذایل اخلاقى , در حـدى بـه اخـلاق و حـکمت عملى توجه دارد که میتوان آن را یک رساله اخلاقى متعالى در نظر گرفت , و در اغلب مکاتب و کتب اخلاقى , نفوذ آیات و احکام اخلاقى قرآنى مشهود است . ( بـراى تفصیل در این باره ـ تعالیم اخلاقى در قرآن نوشته بشیردار , در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام , تدوین م . م . شریف , 1/224 – 241 ).
6 ) قرآن اساس دستور زبان عربى را نهاده است . باید دانست که نه قرآن تابع نحو و دستور زبان عربى است , بلکه نحو و دستور زبان عربى تابع قرآن است که فى المثل سبیل یا رحمت را هم به صورت مؤنث و با ضمائر مؤنث , تلقى کرده است هم به صورت مذکر.
از الکتاب سیبویه ( قرن دوم هجرى ) تا مغنى اللبیب ابن هشام ( م 761 ق ) , تا معجم هاى نحو که امـروز در جهان عرب تدوین مى گردد ( از جمله ـ معجم النحو , تدوین عبدالغنى الدقر ) اساس همه یا اکثریت قاطع مثالها و شواهد قرآنى است . در مورد علوم بلاغى از جمله معانى , بیان و بدیع نیز امهات متون بر اساس تعبیرات و زبان و بیان و شواهد و مثالهاى قرآنى شکل گرفته است . چـنـانـکـه دلایـل الاعـجـاز ( در علم معانى ) و اسرارالبلاغه ( در علم بیان ) هر دو اثر عبدالقاهر جرجانى ( م . 471 ق ) اوج آنهاست . نفوذ قرآن در ادبیات عربى و فارسى و ترکى و اردو و سایر زبانهاى جهان اسلام بسیار عظیم است . اغـلب فرهنگهاى عربى از لسان العرب تا المعجم الوسیط , شواهد و مستندات خود را از قرآن نقل مى کنند. زبانشناسان عرب به حق برآنند که اگر قرآن نبود زبان عربى نابود مى شد. ( ـ مباحثى در فقه اللغه و زبان شناسى عربى . نوشته رمضان عبدالتواب . تـرجمه حمیدرضا شیخى , فصل دوم , 125 به بعد ) استاد مطهرى مى نویسد : زبان عربى , فقط زبان یک کتاب است , به نام قرآن . قرآن تنها نگهدارنده و حافظ و عامل حیات و بقاى این زبان است . تـمـام آثـارى کـه بـعـد به این زبان به وجود آمده , در پرتو قرآن و به خاطر قرآن بوده است … ( خدمات متقابل اسلام و ایران , 91 ).
7 ) عـلم کلام اسلامى , چه علم کلام مذهب رسمى اهل سنت یعنى کلام اشعرى , و چه علم کلام اقلیت آنان که امروزه کمابیش مهجور است , یعنى کلام معتزلى یا اعتزالى ریشه در قرآن دارد. همچنین مذاهب دیگر از جمله مرجئه و حتى خوارج . علم کلام مذاهب شیعه و محصوصا اسماعیلیه و شیعه امامیه اثنا عشریه نیز کاملا قرآنى است . و از اصول دین , و اصول مذهب ( عدل و امامت ) دو گونه بحث مى کنند , عقلى و نقلى . و در بحثهاى نقلى اتکاى اصلى به آیات قرآنى است .
8 ) فـلسفه اسلامى نیز که تا حدودى بر معتقدات و کلام استوار است جز در بحثهاى خیلى فنى و اسکولاستیک , غالبا به قرآن نظر دارد. و حتى در بحث اصالت وجود یا ماهیت نیز به آیاتى از قرآن مجید استناد مى کنند. ( رعد , 17 نیز ـ تفسیر المیزان ذیل همین آیه ).
یا برهانهاى اثبات وجود خداوند را با آیات قرآنى تطبیق مى دهند. ( از جمله برهان وجودى یا صدیقین را با آیه 53 سوره فصلت ). و فلسفه اعصار متاخر از جمله فلسفه مزجى و متعالى مکتب ملاصدرا که آمیزه اى از فلسفه و کلام و عرفان است و مهمترین تز آن حرکت جوهرى است , مبنا و مستند قرآنى دارد. ( براى تفصیل بیشتر ـ تعالیم فلسفى قرآن در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام . تدوین م . م . شریف , 1/195 – 221 ).
9 ) هـنرهاى اسلامى مخصوصا ادبیات , معمارى , خوشنویسى , و بخشى از موسیقى که مربوط به تـرتـیـل و تـغـنى و همخوانى قرآن مجید و نیز قوالى در مجالس سماع صوفیانه و اعیاد مذهبى , هـمـچـنـیـن کـتـابـت و کـتـابـسازى و کتاب آرایى با هنرهایى چون تذهیب و تشعیر و تجلید و کـتـیـبـه نویسى که جزو هنر معمارى است و آرایش درون و بیرون مساجد و مقبره ها و نهادهاى خـیریه از جمله تکیه ها و حسینیه ها , و حتى آب انبارها , غالبا و به مناسبت از آیات قرآنى استفاده مى شود , و در همه این هنرها و فنون جنبى دیگر نفوذ قرآن بى حد و حساب و وصف ناپذیر است . ( نیز ـ خوشنویسى در فرهنگ اسلامى , تالیف آنمارى شیمل . ترجمه اسداللّه آزاد ).
10 ) عـلـوم قرآنى و قرآن پژوهى چنانکه در بخش مربوط به آن خواهد آمد , و در سراسر این مقاله هـم ملاحظه مى گردد , در اطراف قرآن مجید و براى فهم و تفسیر آن و استفاده از قرآن شناسى در سایر علوم شرعى پدید آمده است .
11 ) از همه وسیعتر و عظیمتر نفوذ قرآن در فرهنگ عامه و زندگى روزمره مسلمانان است . زیر گوش نوزاد مسلمان اذان مى گویند و آیاتى ( از قرآن مى خوانند. نـام نـوزاد را یـا با تفال و استخاره از قرآن انتخاب مى کنند یا نامهایى مى نویسند و براى تبرک در میان صفحات قرآن قرار مى دهند و قرعه وار یکى را بر مى گیرند. همچنین نام فرزندان و روز و ساعت تولدشان را در صفحه اول یا آخر قرآن خانوادگى مى نویسند.
اسـتـخـاره یـعنى مشورت با قرآن و راهنمایى خواستن از جنبه قدسى و غیبى قرآن , سابقه اى به طول تاریخ قرآن دارد. و در بـعـضـى کـتـب که مخصوص نوادر و نکته ها و ظرایف است , از استخاره هاى تاریخى سخن مى گویند ( نیز ـ مقاله استخاره در قرآن پژوهى ). در اغلب مراسم دینى و اجتماعى و اعیاد و در ایران بعد از انقلاب اسلامى در آغاز هر جلسه رسمى اعم از علمى یا ادارى یا سیاسى , آیاتى چند از قرآن مجید تلاوت مى شود. قرآن همچنین در عبادت روزانه نقش اساسى دارد.
زیـرا بـه فـرموده رسول اکرم (ص ) لا صلوه الا بفاتحه الکتاب ( نماز جز با خواندن فاتحه الکتاب درست نیست ). و اهل سنت 17 بار و شیعه به تفاوت مشربها , حداقل 10 بار سوره حمد را در نمازهاى شبانه روزى خود مى خوانند. همچنین پس از قرائت سوره حمد به انتخاب خود یک سوره یا مجموعه آیاتى از یک سوره قرآن را کـه اصـطلاحا به آن رکوع گفته گفته مى شود , مى خوانند و تلاوت قرآن از عبادات مستحب مؤکد است و اغلب مسلمانان هر روزه بخشى از قرآن و در ماه رمضان یک دور قرآن را مى خوانند.
جـز قـاریـان و مـقـریان و اهل تجوید و تلاوت و ترتیل و تغنى و خوشخوانان که قرآن کریم مدار و موضوع اصلى علم و هنر آنان است و رموز و فنون درست خوانى را سینه به سینه و با سنت شفاهى و استاد – شاگردى از عهد رسول اللّه (ص ) تاکنون ادامه داده اند , در عرف عادى و نظام آموزشى قدیم و جدید ایران و همه کشورهاى اسلامى , تعلیم خواندن و درست خواندن و گاه حفظ قرآن , جزو اصلى ترین مواد درسى و آموزشى بوده و هنوز هم با شور و شوق بسیار ادامه دارد.
بـراى ایـن کار غالبا از جزء آخر ( سى ام ) قرآن مجید یعنى جزء عم [ عم یتسائلون , آغاز سوره نبا ] اسـتـفـاده مـى شـود و به چنین جزوه اى عم جزو ( که بعضى به اشتباه عمه جزو مى نویسند ) گفته مى شود. امـروزه بـا گـسترش امکانات صوتى و فنى و نیز جهانگیر شده رسانه هاى گروهى , در تلاوت و ترتیل قرآن کریم تحولى بزرگ پدید آمده است . خوشخوانى قاریان هنرمند را به صورت نوار کاست , ضبط مى کنند.
غـالـبا هر جزء قرآن را در یک نوار و مجموعا کل قرآن را در 30 نوار یک‌ساعته مى خوانند و نوارهاى کاست را به صورت یک مجموعه جمع و جور که به آسانى قابل حمل و نقل است درمى آورند که المصحف المرتا [ ترتیل قرآن , یا مصحف به ترتیل خوانده ] نام دارد. نیز از طریق رسانه رادیو و تلویزیون ترتیل و تلاوت قرآن مجید را پخش مى کنند. بـسـیـارى از کشورهاى اسلامى , از جمله ایران , ایستگاه خاصى به نام رادیو قرآن دارند که در تمام یا بعضى از ساعات شبانه روز تلاوت و ترتیل قرآن را منتشر مى سازند. یـا از طـریـق تلویزیون مجلس خوشخوانى قاریان و مقریان هنرمند را که گاه همراه با همخوانى است , همچنین مسابقات کشورى و بین المللى قرائت قرآن را نشان مى دهند. جنبه قدسى و حرمت والاى قرآن باعث شده است که از آن براى حفظ و تعویذ استفاده کنند.
از آیات قرآن مخصوصا آیت الکرسى ( بقره , 255 ) و آیه و ان یکاد ( آخرین دو آیه سوره قلم ) حرز و تعویذ به صورت حمایل و گردن آویز و بازوبند مى سازند. بعضى از مسلمانها همواره قرآن کوچکى به همراه دارند. رسم کتابت قرآن ( گاه تمامى قرآن ) بر پیراهنهاى مخصوص براى حفظ در جنگها و مخاطرات , امروزه کمتر و در گذشته بیشتر معمول بوده است . گـاه سـوره یـس را بـر پـارچه اى حلقوى شکل مى نویسند که به آن حلقه یاسین مى گویند و اطفال را براى تبرک و حفظ از میان حلقه آن رد مى کنند.
گـاه آیـات قـرآن به محلول آب و زعفران نوشته مى شود و براى شفاى امراض , مخصوصا امراض روحى , به بیماران نوشانده مى شود. قـرائت سـوره حـمـد براى بیمار رسم کهنى بوده است ( حافظ گوید : فاتحه اى چو آمدى بر سر خسته اى [ بیمارى ] بخوان ). امـروزه رسـم قـرائت فـاتحه بر مرده و براى شادى روح او , و ترتیب مجالس ذکر و قرائت قرآن ( مـجـالس فاتحه ) براى بزرگداشت و طلب آمرزش روح درگذشتگان در سراسر جهان اسلام در شـب وفـات و روزهـاى سوم یا پنجم و هفتم و چهلم و سال – بسته به اختلاف و آداب و رسوم هر منطقه – برقرار است .
همچنین بعضى از مردم وصیت مى کنند که از ثلث میراث آنان , یک یا چند دوره قرائت [ ختم ] قـرآن بـراى آنـان به شیوه استیجارى و با پرداخت اجرت یا حق الزحمه از کسى یا کسانى خواسته شود. درباره رعایت حرمت و احترام والا و عظیم قرآن سخن بسیار است . بعضى پارسایان به احترام قرآن , در اتاقى که در آن مصحف باشد , نمى خوابند. همچنین در آداب قرائت و تلاوت قرآن , صحبت کردن در اثناى تلاوت یا اظهار کسالت – از جمله خمیازه کشیدن – درست به مانند هنگام نماز ممنوع شمرده شده است .
اغـلـب فقهاى اسلامى بر مبناى آیه لا یمسه الا المطهرون ( واقعه , 79 ) حکم به لزوم طهارت شرعى ( وضو داشتن ) براى خواندن قرآن یا دست زدن به آیات مقدس آن داده اند. نـووى که از حدیث شناسان و قرآن پژوهان نامدار است , بر آن است که مستحب است هنگامى که قرآن را به نزد کسى مى آورند , به احترام آن از جاى برخیزد. ( مناهل العرفان , 1/404 ). به نظر مى رسد که در میان کتب مقدس , هیچ کتابى همانند و همچند قرآن در تمدن و فرهنگ و زندگى روزمره پیروانش , نفوذ نداشته باشد.