انتخاب شغل موضوع مهمی است، چرا که از یک سو بخش عمده ای از اوقات زندگی هر شخصی صرف کار و کسب درآمد برای تأمین معاش خود و خانواده اش می شود و شغلی را که انتخاب می کند نقش مهمی در شکل دهی به شخصیت، نگرش به زندگی، روابط اجتماعی و… از خود برجا می گذارد و از دیگر سو در تعالیم ارزشمند و آموزه های اسلام، نکات زیبا و نغزی در خصوص فلسفه کار کردن، آداب و احکام آن و همچنین ملاکها و معیارهای انتخاب شغل بیان شده است.
تلاش در جهت کسب روزی حلال و خود را به سختی انداختن جهت این امر جهاد است و از نگاه اسلام، جهاد در راه خدا از بهترین نوع عبادات معرفی شده است. اسلام، شغل را در خدمت انسان و برای رسیدن به اهداف متعالی آفرینش او قرار داده تا بدان وسیله به منزلت حقیقی خود دست یابد و این نگرشی کاملاً والا و متمایز از نگاه امروزی دنیای مادی به این مسأله است که در عمل این انسانها هستند که همه عمر و سرمایه وجودی خود را وقف کار و شغل خود نموده اند. آنهم نه در جهت اهداف انسانی بلکه صرفاً در مسیر انگیزه های زیاده خواهی، تفاخر، امیال و خواهش های کم ارزش نفسانی و… .
چند نمونه از مهم ترین معیارهای انتخاب شغل در تعالیم دین؛
1. مستلزم فعل حرام نباشد و انسان را در معرض گناه قرار ندهد: اگر در این خصوص به کلام فقها و مراجع معظم تقلید مراجعه کنید می بینید که معامله و کسب و کارهایی مانند خرید و فروش عین نجس، مال غصبی، چیزهایی که منافع معمولی آن حرام است مانند آلات موسیقی، فیلم ها و نوارهایی که استفاده آنها جایز نباشد و… حرام و باطل معرفی شده اند. بعضی از مشاغل هم هستند که انسان را در معرض گناه قرار می دهند مانند مواردی که شخص را ناگزیر از ارتباط بیش از اندازه با نامحرم می کند که این معیار مهم حتماً باید از جانب زن و مرد در انتخاب شغل مورد توجه قرار گیرد. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید: «هر کس که از چیزهای شبهه ناک دوری گیرد دین و آبروی خود را از ارتکاب به محرمات برکنار داشته و هر که در چیزهای شبهه ناک افتد در حرام افتد مانند چوپانی که اطراف قرق (چراگاه) گوسفند چراند. بیم می رود که در قرق افتد.»[1] توجه به رضایت خدا و تقید به شریعت الهی به طور قطع پشتوانه ای از یاری و نصرت خداوند متعال را در زندگی به دنبال خواهد داشت و شما هم حتماً در این مسأله با ما موافق هستید که این موضوع اهمیت فراوانی در نگرش و نوع انتخاب شغل دارد.
2. دربردارنده مصالح اجتماع و سود رسانی به افراد جامعه باشد؛ در اسلام تمام کارهایی که برای جامعه و افراد مفید باشد مورد تأیید و تمجید قرار گرفته اند: مشاغلی مانند طبابت، زراعت، تعلیم و تزکیه افراد اجتماع، بنایی و معماری، خیاطی، مرزداری و ساخت و تهیه سلاح برای حکومت الهی، تجارت، دامداری و… که هر کدام به نوعی در برطرف ساختن نیازهای جامعه و تقویت اجتماع مسلمین نقش مهمی دارند و در مقابل کسب درآمد از طریق کارهای کاذب مانند رباخواری، احتکار، کم فروشی و تمامی مشاغلی که بر ضرر مسلمانان و به نفع دشمنان وکفار باشد ممنوع و حرام است.[2] پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «روز قیامت ندا داده می شود که کجایند یاران افراد ستمکار و کسانی که برای آنها دواتی آماده کردند یا قلمی کشیدند، آنان را با همان ستمکاران محشور کنید.»[3] پس معلوم می شود کارهایی که رنگ و بوی علمی و فرهنگی داشته و با قلم و کاغذ در ارتباطند اما در راستای اهداف دشمنان اسلام و به انگیزه خدشه و هجمه در اندیشه و روح و روان پیکره جامعه اسلامی هستند نیز ممنوع و حرام می باشند که با اندکی تفکر و دقت می توانید مصادیق متعددی از آن را ـ متأسفانه ـ در جامعه خودمان بیابید.
3. توجه به تفاوتهای فردی: هر شخصی از توانمندیها، علایق و نگرشهایی که به نوعی ممتاز از دیگران و منحصر به اوست برخوردار می باشد که در نظر داشتن این نکته و سعی در انتخاب شغلی که مطابق با ویژگی های فردی او باشد، تأثیر به سزایی در موفقیت، رضایت شغلی، تعهد سازمانی و وجدان کاری او از خود برجا خواهد گذاشت. زن و مرد، باسواد و بی سواد، پیر و جوان، شهری و روستایی و… هر کدام استعداد و ویژگی مخصوص به خود را دارند که نباید نسبت به آن بی توجه و غافل باشند. هر چند که همیشه نمی توان این مطابقت را به طور کامل ایجاد کرد و در بعضی موارد و موقعیت ها، انسان به جهت عواملی خارج از اراده و میل باطنی خود و صرفاً برای تأمین ضروریات زندگی، مجبور به پذیرش شغل و عملی می شود که چاره ای از آن نیست اما سخن اینجاست که سمت و سوی تلاش و فعالیت انسان باید در جهت به عهده گرفتن شغلی باشد که مطابقت و همراهی بیشتری با توانایی و علایق شخصی و نگرش او داشته باشد.[4] حضرت علی ـ علیه السلام ـ در کلام گهربار خود خطاب به مالک اشتر به ویژگی ها و صفات لازم برای هر کدام از مشاغل در جامعه اشاره می فرمایند. درباره ویژگی های لازم برای قاضیان، عاملان حکومت، کارگزاران، نویسندگان، بازرگانان و صنعت گران به تفصیل بحث می کنند. مثلاً در مورد بازرگانان به صفاتی چون نیروی جسمانی، آشتی طلبی. مدارا، وسعت نظر، خوش معامله و سخاوتمند بودن و در مورد کارمندان و کارگزاران دولتی به خصالی مانند تجربه، امانت، تقوی، سابقه درخشان و… اشاره می کنند همچنین در ارتباط با سایر مشاغل خصوصیاتی را در ارتباط با صاحبان آنها ذکر می کنند که در صورت تمایل تفصیل آن را در کلام جامع و نغز مولای متقیان در نهج البلاغه جستجو کنید.[5] 4. هدفمند و توأم با برنامه: شغل و فعالیت اقتصادی شخص نباید به گونه ای باشد که تمام یا بخش عمده شبانه روز او را به خود اختصاص دهد. امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: اوقات شبانه روز را به سه قسم باید تقسیم کرد؛ بخشی از وقت را باید برای کار اختصاص داد و از بقیه آن برای امور ضروری دیگری مثل عبادت، بهره مندی از لذات حلال زندگی، دید و بازدید با ارحام و دوستان خوب باید استفاده کرد.[6] ضمن آنکه انتخاب شغل باید هدفمند و با نگاه ارزشی و نگرشی الهی همراه باشد تا در بردارنده همه نیازهای آدمی اعم از نیازمندی های اقتصادی، روحی و روانی و معنوی باشد.[7] همان گونه که در ابتدای بحث نیز به این موضوع اشاره شد.
5. موجب حفظ آبرو و شأنیت اجتماعی شخص باشد: حفظ آبرو از دیدگاه اسلام اهمیت فراوانی دارد، پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرمایند: «آبرویتان را به وسیله اموالتان حفظ کنید.»[8] و در بیان دیگری می فرمایند: «به عوض چیزی که انسان آبروی خویش را بدان محفوظ دارد برای او صدقه ای نویسند.»[9] در انتخاب شغل نیز این معنا باید مورد توجه باشد که بعضی از کارها ممکن است به آبرو و حیثیت اجتماعی فرد لطمه وارد سازد که در افراد و موقعیت های اجتماعی مختلف متفاوت می باشد. تحقیقات روان شناسان نشان می دهد که کارهایی که افراد، آن را دون شأن خود می دانند، احساس یکنواختی، نارضایتی شغلی، اندوه روانی و حتی بیماری جسمی برای افراد ایجاد می کند.[10] [1] . نهج الفصاحه، نشر فرهنگ اسلامی، حدیث 1414، ترجمه زا مرتضی فرید تنکابنی.
[2] . روان شناسی اجتماعی، جمعی از مؤلفان، انتشارات سمت، سال 82، ص 492.
[3] . وسائل الشیعه، ج 12، ص 30، کتابفروشی اسلامیه، تهران: 1403 هـ .
[4] . روان شناسی در کار، محمود ساعتچی، ص 74، مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران، 1369.
[5] . نهج البلاغه، نامه 53، ترجمه محمد دشتی (ره)، نشر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 82.
[6] . بحارالانوار، ج 75، ص 40، داراحیاء التراث العربی، 1395 ق.
[7] . اقتصاد در مکتب اسلام، سید موسی صدر، ص 106، نشر بی تا.
[8] . نهج الفصاحه، ترجمه مرتضی فرید تنکابنی، نشر فرهنگ اسلامی، ص 3.
[9] . همان مدرک.
[10] . روان شناسی اجتماعی، جمعی از مؤلفان، نشر سمت، سال 82، ص 485.
نوید جانباز – مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه