تفریح در لغت: در لغت تفریح به معنی شادمانی کردن، شادمانی و خوشی است[1] و با واژه های نزهت، تفرّج، فرح، راحتی و آسایش هم خانواده است.
تفریح در فرهنگ اسلامی: در واقع در فرهنگ غنی اسلام تفریح از مراحل و اجزاء سیر تکاملی و رشد شخصیت فردی و اجتماعی انسان به حساب می آید. به گونه ای که هر کسی از این قسمت (تفریح) استفاده نکند، در بعدی از ابعاد تکاملی شخصیت خود کوتاهی کرده است و این قصور باعث کندن سیر رشد و تکامل ابعاد دیگر شخصیت او می گردد. تفریح نشاطی است که انسان پس از تلاش و فعالیت های سنگین جسمی و روحی بر می گزیند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند.[2] از آن جایی که انسان دارای دو بعد جسمانی و روحانی است و این دو بعد بر همدیگر اثر می گذارند (مثبت و منفی)، باید بداند که تفریح برای بازپروری و نشاط در کار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگی یک ضرورت است که مورد تأکید و تأیید ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ (در عمل توصیه به آن ها و تأیید افرادی که به تفریحات سالم می پرداختند) بوده است. در بحث فعلی، تفریح به معنی هر چیزی است که باعث شادی، نشاط، رفع خستگی و غم، اعم از تفریح حرکتی (ورزش) و غیر حرکتی است.
ویژگی های تفریح اسلامی:
1. در راستای فرآیند تکامل و رشد شخصیت اسلامی و انسانی است؛ 2. نشاط آور؛ 3. در چهارچوب قوانین شرع (واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب)؛[3] 4. تعادل در آن مهم است (نه افراط نه تفریط)؛ 5. فواید عقلی، جسمی و روحی دارد؛[4] 6. بعد اجتماعی در آن لحاظ شود مثل ادخال سرور در قلب مؤمنین.[5] 7. فقط وقت پرکنی و تضییع وقت نیست.[6] 8. هر تفریحی که انسان را یک پله از رشد الهی پایین آورد مذموم (حرام یا مکروه) است؛ 9. فعال و پرتحرک بودن مثل اسب سواری، کشتی و ….؛ 10. هر تفریحی که باعث خفت و سبکی عقل شود و یا عقل را تعطیل کند حرام است (توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل شرب خمر، موسیقی مبتذل، مواد مخدر، قمار؛ 11. برد و باخت در بازی حرام است (غیر از تیراندازی و اسب سواری)؛ 12. آزار و اذیت حرام است (تحقیر، مسخره کردن، آزار دادن همسایه و مردم و…)؛ 13. ضرری به خود یا دیگران نرسد؛ 14. لذت آن پایدار باشد (کمک کند به شادی در آخرت)؛[7] 15. تقویت کننده بعد جسمانی و روحی (شجاعت و ….) باشد.
نکته: با توجه به ویژگی های تفریح اسلامی باید متذکر شویم که اسلام ما را در تفریحات محدود نمی کند، امّا آن چه که مهم است میزان حرکت است یعنی باید در هر تفریحی اول دقت کنیم و ببینیم که آیا با معیار اسلام سازگار است یعنی آیا کمال آور، لذت آور و آخرت آور هست یا نه، هر چه به عنوان لذت، تفریح، شادی باشد و انسان را از مسیر بندگی و کمال دور سازد به تعبیر علی ـ علیه السلام ـ آخرش به هلاکت ختم خواهد شد.
تفریحات اسلام: همانطور که ذکر شد اسلام برای هر کاری ملاک معرفی کرده است. اسلام در تفریح، ما را محدود نکرده است، اما چیزی که مهم است باید خارج از مسیر بندگی نباشد و ویژگی های تفریح اسلامی مذکور در آن رعایت گردد. اینک به برخی از تفریحات مورد توجه اسلام اشاره می کنیم. لازم به ذکر است که با توجه به تعریف لغوی تفریح باید گفت که دایره تفریح خیلی وسیع تر از آن است که غالباً تصور می شود چون تفریح به معنی شادی و شادمانی است و هر چه باعث زایل شدن همّ، غم، خستگی و رنج شود به نوعی تفریح محسوب می شود.
1. کار و تلاش:[8] حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرمودند: کار بزرگترین تفریح است. کار باعث شکوفا شدن استعداد و خلاقیت انسان می گردد و انسان را از همّ و غصه نجات می دهد، بسیاری از اضطراب ها و نگرانی های جهان امروزی به خاطر بی حرکتی و عدم فعالیت های جسمانی است. امروزه کار درمانی برای زدودن یأس، نگرانی و اضطراب برای بیماران روانی هم تجویز شده است.
برنارد شاو نویسنده معروف انگلیسی می گوید: راز بدبختی و بینوایی ما داشتن اوقات فراغتی است که صرف فکر کردن درباره خوشبختی و بدبختی می شود.[9] 2. تیر اندازی.[10] 3. اسب سواری.[11] 4. کشتی:[12] در متون دینی داریم که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ خواستند که با هم کشتی بگیرند و یا این که ایشان خودشان با شتر خودشان با دیگران مسابقه می دادند.
5. شنا:[13] پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ والدین را توصیه نموده اند که به فرزندان خود شنا یاد دهند و زمینه یادگیری شنا را برایشان فراهم کنید.
6. صله رحم و معاشرت با نزدیکان: این امر بسیار مورد توجه اسلام شده است. انسان وقتی نزدیکان خود را می بیند باعث سرور و شادی می شودو دوری از آن ها غم و غصه به بار می آورد، مثلا افرادی که برای تحصیل از محیط خود فاصله می گیرند این امر را تجربه کرده اند.
7. خوشرویی و خوشگویی.
8. نظافت (بدن، لباس، موی سر و صورت) و زدودن موهای زائد بدن، آرایش مرد برای همسر و زن برای همسر، غسل های مستحبی.
9. یاد خدا (دعا، نیایش، تلاوت قرآن)؛ کمک به دیگران، یتیم نوازی، احسان، رضایت خاطر برای انسان به بار می آورند.
10. توجه به اعیاد مذهبی (جمعه ها، فطر، غدیر، قربان)؛ پوشیدن لباس های روشن و شاد.
11. انگشتر فیروزه: حضرت علی ـ علیه السلام ـ انگشترهای متعددی داشتند که هر کدام خاصیتی داشت و انگشتر فیروزه باعث زدودن غم و پیروزی و شادابی است.
12. شاد کردن مؤمنین مستحب مؤکد است (عبادت). در بین مؤمنین، یتیمان و فقرا نیاز بیشتری به شاد شدن دارند و ائمه به همین جهت (جبران نیاز روحی آن ها) به آن ها اهتمام زیادی داشتند.
13. عطر: بوی خوش باعث شادابی روحی و در نتیجه آن خرمی جسم می شود انسان را محبوب دیگران می کند به همین جهت بود که در مورد پیامبر می خوانیم که ایشان توجه زیادی به استفاده و خریدن عطر می نمودند. امام خمینی ـ رحمه الله ـ که زندگی ساده ای داشتند تنها جایی که دنبال مرغوب ترین بودند همان وقت انتخاب عطر و ادکلن بود.
14. هدیه دادن و هدیه گرفتن.
15. داشتن دوست صالح: انسان موجودی است اجتماعی، افرادی که مشکلات و حتی شادی های خود را به شکل کلامی و غیر کلامی با دوستان و آشنایان خود در میان می گذارند و در دل خود ذخیره و انبار نمی کنند از نشاط و خرمی بیشتری برخوردارند. در روایت داریم عاجزترین مردم کسی است که از انتخاب دوست مؤمن ناتوان باشد و ناتوان تر از او کسی است که دوست خود را از دست بدهد.
16. لطائف و حکمت آموختن:[14] حضرت علی ـ علیه السلام ـ می فرمایند: قلب ها مثل بدن ها خسته و ملول می شوند، پس شما باید با (شنیدن، خواندن) حکمت های دقیق و لطیف آن ها را شاداب کنید.
17. سفر و رفتن به مناطق سرسبز، دیدن جریان آب: سفر باعث با تجربه شدن انسان، آشنایی او با نشانه های مختلف خدا (فرهنگ های مختلف، زبان های گوناگون و ….) و توجه به آثار گذشتگان و عبرت از آن ها می شود. علاوه بر آن ها سفر موجب سلامتی روح می گردد. (سافروا تصحّوا: مسافرت کنید تا سالم و شاداب شوید.) سفر و اردوهای دسته جمعی برای جوانان لذت بسیار بیشتری دارد چرا که با همسالان خود هستند. در سفر دوستیابی، ایثار، گذشت، تعاون …. را یاد می گیرند. در روایات می خوانید که در سفر مزاح را کمی بیشتر کنید ولی افراط نشود.
نکته: در تفریحات، سنین مختلف نقش مهمی را به خود اختصاص می دهد مثلا تفریح کودک با نوجوان و یا زن و مرد بسیار با هم فرق دارد. یک جوان از آنجایی که ابعاد روحی او رشد کرده نیاز به احترام، شخصیت، عزت نفس و …. در خود احساس می کند، هرگاه نیازهای معنوی، جسمانی و عقلانی او ارضاء می گردد. احساس شادابی و خرمی بیشتری می کند و هرگاه این ها از طرف دیگران در خطر باشد، او احساس افسردگی، خمودی و غم می کند.
بهترین تفریح در دیدارهای دسته جمعی
در دیدارهای دسته جمعی برخی تفریحات هستند که جنبه گروهی و عمومی پیدا می کنند و برخی دیگر جنبه خصوصی تر. البته بستگی دارد این گروه در چه جایی باشند (منزل، مدرسه، تأتر، مسجد، اردو، خارج از منزل). به هر حال بهترین تفریح در این موارد، چیزی است که هر سنی و جنسی (مذکر یا مؤنث) به سهم خودشان از آن استفاده کنند یعنی باید طوری برنامه ریزی شودکه جنبه همگانی آن رعایت گردد. البته گاهی هم ایجاب می کند که هر دسته ای جداگانه با هم باشند، مثل زمانی که بزرگترها مشغول بحث های جدی و مهم خود هستند. در ذیل برخی از تفریحات دسته جمعی ذکر می شود: 1. اجرای مسابقه و تهیه جایزه از طرف بزرگترها، مشاعره، کشتی، مسابقه معلومات عمومی، لطیفه گویی؛ 2.معاشرت های سازنده و صله رحم؛ 3. مسافرت های کوتاه و بلند مدت، رفتن به پارک و مناطق سرسبز، دیدن جریان آب رودخانه، دریا و …؛ 4. آزاد کردن ذهن از مسائل کاری و مشکلات زندگی: امام محمد غزالی می گوید بهتر است شاگردان پس از مدتی تعلیم رها گردند تا بازی و تفریح کنند، چون تعلیم و درگیری جدی ذهن با مسائل علمی آنها را از درس دلزده و فراری می کند، امّا در تفریح نباید افراط گردد[15] و …. با توجه به مطالب گذشته باید بگوییم بهترین تفریح از نظر اسلام این است که سنین مختلف در آن رعایت شود. (کودک با یک شکلات دل خوش است، ولی جوان نیازها و خواسته هایش بیشتر است و …. .) دیگر این که شادی و تفریح نباید به اصل حرکت در مسیر رشد و بالندگی انسانی و اسلامی فرد ضرر برساند و در آن افراط نشود و از سویی دیگر زمینه ساز بازگشت به کار و اعمال زندگی بانشاط بیشتر می گردد. (در اسلام محدودیت در تفریح نیست مگر این که امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).
نکته پایانی: در این بحث بیان داشتیم که اسلام هر تفریحی را نمی پسندد تفریحی مناسب است که با اصول تربیت و تعلیم اسلامی و رشد استعدادهای روانی و شخصیتی مغایرت نداشته باشد، باعث آزار و اذیت دیگران نشود. به دیگران و خود زیان مالی، آبرویی، جانی نرساند، جزء تفریحاتی نباشد که انسان را از دایره بندگی خدا بیرون می کند (قمار، شراب خواری، مجالس لهو و رقص، مواد مخد، موسیقی های لهوی و ترانه های مبتذل، مسابقه هایی که برد و باخت در آن ها حرام است[16] مثل فوتبال، دو میدانی و…) البته دامنه تفریحات به موارد یاد شده خلاصه نمی شود. هر چیزی که در آن گناه صورت نگیرد و افراط نشود را می تواند شامل گردد (رعایت ویژگی های تفریح اسلامی). مثل فوتبال، کشتی، شمشیر بازی، دو، اسب سواری، کوهنوردی، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارک ها، شنیدن موسیقی های غیر حرام، دیدن فیلم های سینمایی مفید (مستند، کمدی، رزمی و….) خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطیفه گویی، مسابقه علمی، مهمانی رفتن، پذیرفتن مهمان، لباس نو خریدن، عطر زدن و …. لازم به ذکر است که در تفریح باید به معنی لغوی آن و اصطلاحی توجه داشته یعنی دایره تفریح و شادمانی خیلی وسیع است تا آنجایی که خلاف رشد و کمال و مسائل شرعی نباشد.
[1] . فرهنگ عمید.
[2] . احمد عبدالعزیز ابو سمک، التربیه الترویحیه فی الاسلام، دار النفائس للنشر و التوزیع، الاردن، ص 40.
[3] . همان، ص 80.
[4] . همان، ص 59.
[5] . همان.
[6] . همان.
[7] . مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381، ص 104ـ 107.
[8] . صادقی اردستانی، احمد، نیازهای جوانان، قم، نشر خرم، 1379، ص185.
[9] . دیل کارنگی، آیین زندگی، جهانگیر افخمی، ارمغان، 1376، ص 69 ـ 70.
[10] . نیازهای جوانان، ص 185ـ 192.
[11] . همان.
[12] . همان.
[13] . همان.
[14] . نهج البلاغه، محمد دشتی، حکمت 39.
[15] . التربیه الترویحیه فی الاسلام، ص 44.
[16] . در استفتاء از امام خمینی: 1. درمسابقات علمی مثل حل جدول و پاسخ به سوالات چون قمار و برد و باخت پیدا نمی کند و چیزی به عنوان جایزه برای تشویق افراد پرداخته می شود اشکالی ندارد؛ 2. در مسابقاتی مثل فوتبال و والیبال و این گونه بازی ها اگر شرط بندگی در کار نباشد و شخص سومی به افراد به عنوان جایزه چیزی پرداخت کند، مانعی ندارد (مثل برگزاری مسابقه از طرف مدیر مدرسه).
محمد حسین قدیری – مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه