نویسنده: محمدتقی فعالی
خداوند انسان را به گونه‌ای آفرید که حیات دنیوی‌اش اقتضا می‌کند در جمع باشد. دست خلقت درون آدمی نیازهای فراوانی گذارد تا آدمیان به کمک یکدیگر، زندگی جمعی تشکیل دهند و از این راه خلأها و احتیاج‌های یکدیگر را برآورده سازند. دستگاه آفرینش، رشد مادی و معنوی بشر را در گرو ارتباطات خانوادگی و اجتماعی قرار داد. به همین جهت انسان از آغاز رو به دیگران آورد و تمایل خود را برای تشکیل خانواده و قبیله نشان داد.
هرگاه اجتماعی تشکیل شود، پدیده‌ای به نام همسایه و همسایه‌داری شکل می‌گیرد. همسایه‌داری براساس ضوابط و قوانینی شکل می‌گیرد که حفظ آنها ضامن حسن ارتباط خواهد بود. آیین مقدّس اسلام از این ظرفیّت صرف‌نظر نکرد و درباره‌ی ارتباط همسایگان، حقوق متقابل و محدوده‌ی آن، دستورهایی بیان داشت. قرآن کریم، نیکی به همسایگان را توصیه و از پیروانش خواسته حقوق همسایگان را مراعات کرده و احسان به همدیگر را فراموش نکنند:
وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ؛ و همسایه‌ی نزدیک و دور را [مورد احسان قرار بده (1)].
روابط عاطفی و انسانی در دنیای ماشینی رو به ضعف گذارده و گاهی نیز خاموش شده است. امروزه دیگر همسایگان از یکدیگر خبری ندارند. فاصله‌ی همسایگان نزدیک چنان زیاد شده است که گویا در دو نقطه‌ی زمین زندگی می‌کنند. فرهنگ آپارتمان‌نشینی و زندگی در شهرهای مدرن به انسان‌ها آموخته است که با یکدیگر ناآشنا باشند، به بهانه‌ی حریم خصوصی، فاصله زیاد شود، فضای مجازی جایگزین فضای حقیقی شود و بیگانگی جای صمیمیت و رفاقت را بگیرد. این در حالی است که سفارش اکید اولیای دین از جمله حضرت علی (علیه‌السلام) چنین است:
وَاللَّهَ اللَّهَ فِی جِیرَانِکُمْ فَإِنَّهُمْ وَصِیَّهُ نَبِیِّکُمْ مَا زَالَ یُوصِی بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُمْ؛ از خدا بترسید! درباره‌ی همسایگان که همواره مورد سفارش پیامبرتان بودند. (آن حضرت) به قدری درباره‌ی آنان سفارش می‌کردند که گمان می‌بردیم برای ایشان میراثی قرار خواهند داد (یعنی دستور خواهند داد که همسایه از همسایه ارث ببرد) (2).
روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از یاران خود پرسیدند: «آیا می‌دانید حقّ همسایه چیست؟» آنان پاسخ منفی دادند. سپس آن بزرگوار فرمودند:
حق همسایه آن است که اگر از شما درخواست کمک کرد به او کمک کنید. اگر وام خواست، به او بپردازید. هرگاه تهیدست شد، از او دستگیری کنید. چنان که خیری به او رسید، تبریک بگویید. هنگام بیماری به عیادتش بروید. در مصیبت‌ها به او تسلیت بگویید. اگر فوت کرد، در تشییع جنازه‌اش حاضر شوید. بر ارتفاع خانه‌ی خود بدون موافقت او نیفزایید تا مانع وزش نسیم و جریان هوا نشود. هرگاه میوه‌ای خریدید، مقداری به او هدیه کنید و اگر مایل نبودید، آن را مخفیانه به منزل ببرید و دقت کنید که فرزندتان آن را از خانه بیرون نبرد که فرزند او ببیند و به خاطر آن بهانه‌گیری کند. با بوی غذای مطبوع، او را میازارید، مگر آنکه مقداری برایش بفرستید (3).
بیشترین تأکیدی که از سوی پیشوایان دین در ارتباط همسایگان بیان شده، عدم آزار همسایگان است. پرواضح است که در روابط میان همسایگان گاهی تضاد و تزاحمی پیش می‌آید. شاید اختلاف سلیقه‌ها، تفاوت معیارها و نیز تضاد منافع موجب ایجاد تنش یا سلب آسایش و از این طریق روابط همسایگان مکدّر شود. در این زمینه شایسته است رابطه‌ها اصلاح شود، کدورت‌ها از بین رود و همسایگان به آزار و اذیت یکدیگر نپردازند. در سیره‌ی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم‌السلام) موارد متعددی در این زمینه وجود دارد که می‌توان به نمونه‌هایی اشاره کرد.
نمونه‌ی نخست:
پدر حضرت رضا (علیه‌السلام)، همسایه‌داری نیکو را چنین تفسیر کرده‌اند:
همسایه‌داری نیکو به آزار نرساندن نیست، بلکه در صبر بر آزار همسایه است (4).
نمونه‌ی دوم:
امام صادق (علیه‌السلام) با تعبیری تکان دهنده، آزار همسایه را این‌گونه توصیف کردند:
مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ آذَی جَارَه؛ از رحمت خدا دور است! از رحمت خدا دور است آنکه همسایه‌اش را بیازارد (5).
نمونه‌ی سوم:
در زمان امام باقر (علیه‌السلام) اتفاقی رخ داد که ایشان در آن رویداد شیوه‌ی جالبی را برای مهار همسایه‌آزاری ارائه کردند:
شخصی از آزار همسایه‌اش نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شکایت کرد. حضرت امر به صبر کردند. بار دیگر نیز به شکایت آمد. حضرت باز هم به خویشتن‌داری دعوت کردند. بار سوم آمد و شکایت خود را تکرار کرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: چون روز جمعه شود، زمانی که مردم برای نماز جمعه می‌روند، اثاثیه‌ات را از منزل خارج کن و بر سر راه مردم بیاور. چون از تو علّت این کار را جویا شدند، ماجرا را بازگو کن. آن شخص به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عمل کرد. چون ساعتی گذشت همسایه‌ای که آزارش می‌داد، سراسیمه نزد او آمد، از او خواست اثاثیه‌اش را به منزل بازگرداند و گفت: با خداوند عهد می‌کنم که دیگر تو را نیازارم (6).
نمونه‌ی چهارم:
حضرت رضا (علیه‌السلام) در مورد مؤمن چنین می‌فرمایند:
مؤمن این‌گونه نبوده است و این‌گونه نیست که همسایه‌اش را آزار دهد (7).
پی‌نوشت‌ها:
1. نساء/ 36.
2. نهج‌البلاغه، نامه 47.
3. مجلسی، بحارالانوار، ج 82، ص 93.
4. همان، ج 78، ص 320.
5. کراجکی، کنز الفوائد، ج 1، ص 150؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص 153 و ج 73، ص 354.
6. کلینی، الکافی، ج 2، ص 668.
7. صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج 2، ص 33؛ اربلی، کشف الغمه، ج 2، ص 268.
منبع مقاله: فعّالی، محمدتقی؛ (1394)، سبک زندگی رضوی (2) – مناسبات اجتماعی، مشهد: انتشارات بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول.
منبع مقاله :
فعّالی، محمدتقی؛ (تابستان 1394)، سبک زندگی رضوی (2) – مناسبات اجتماعی، مشهد: انتشارات بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول
