ورزش، حرکات هماهنگ عضلانی است که موجب سلامت و تقویت اعضای بدن می گردد. البته باید در امر ورزش رعایت گروه سنّی، نوع فعّالیت افراد، تناسب نوع ورزش و کار، مقدار و هدف آن و دهها مؤلّفه دیگر را، مدّنظر گرفت.[1] در دنیای ماشینی امروز که تحرّک و فعّالیت کافی اندامهای بدن کاهش یافته است؛ نیاز به ورزش و نرمش، بیشتر احساس می شود؛ تا عضلات به کار انداخته شوند و توانایی خود را در طول عمر حفظ کنند.
اما ورزش زمانی تأثیرات عمیق در انسان خواهد داشت؛ که در آنِ واحد، تأثیرات روحی نیز ایجاد کند؛ به عبارتی، هم جسم را قوی کند و هم عقل را. در واقع، ورزش پیکار با سستی و پستی است و ورزشکار ورزیده، کسی است که صاحب قوای بدنی و سجایای اخلاقی باشد.
حال پاره ای از اثرات ورزش بر جسم و روح را بیان خواهیم کرد تا با توجّه به این فواید، با انجام ورزش های مناسب، خود را از نظر جسمی و روحی قوی سازیم.
1ـ فواید جسمی ورزش
سیستم های مختلف بدن، در اثر ورزش کارایی بهتری پیدا می کنند و موجبات سلامتی و طول عمر را فراهم می نمایند. اثر ورزش بر این سیستم ها، به تفکیک عبارت است از:
الف) سیستم تنفّسی: در جریان ورزش، مصرف اکسیژن توسّط عضلات فعّال بیشتر شده و سرعت انتشار اکسیژن، از ریه به خون، افزایش می یابد؛ تا بتواند اکسیژن بیشتری در اختیار عضلات بدن قرار دهد. در واقع، ورزش به ریه ها کمک می کند؛ تا بهتر کار کنند و گنجایش ریه ها زیادتر شده و تنفس آسانتر صورت می گیرد.
در اثر ورزش، تنفّس عمیق تر، امّا تعداد آن کمتر می شود.
ب) سیستم قلبی ـ عروقی: در طی ورزش، مقدار خونی که توسّط قلب به داخل رگهای خونی تلمبه زده می شود(برون ده قلبی)، افزایش می یابد و به دلیل گشاد شدن عروق عضلات؛ جریان خون عضله افزایش یافته و اکسیژن و موادّ غذایی بیشتری به آنها می رسد.
افزایش جریان خون در سراسر عروق بدن، باعث می شود میزان چربیهای چسبیده به رگها کم شود؛ لذا از سخت شدن رگها جلوگیری کرده و فشار خون را کاهش می دهد.
در اثر ورزش، رگهایی بین رگهای اصلی قلب ایجاد می شود و در نتیجه، خون دهی قلب بهتر و احتمال سکته قلبی کمتر می شود.
ج) سیستم عصبی: ورزش جریان خون بافتهای بدن را افزایش می دهد؛ لذا پس از کارهای فکری خسته کننده؛ از قبیل: مطالعه زیاد، حلّ مسائل ریاضی یا مواقع عصبانیت؛ اقدام به ورزش، باعث آرامش سیستم عصبی می شود.
بی خوابی، هیجان و استرس نیز که از ناراحتیهای عصبی است، به وسیله ورزش مرتفع می گردد و نیز خستگی اندک ناشی از تمرینهای ورزشی؛ عامل خوبی جهت جلوگیری از بیخوابی است.
د) سیستم غدد داخلی: فعّالیت غدد داخلی، بر اثر ورزش افزایش یافته و کارکرد آنها بهتر می شود.
هـ ) سیستم عضلانی: قدرت عضلانی، در جریان 6 تا 8 هفته اوّل ورزش، حدود 30% افزایش یافته و توده عضلات بزرگتر و قدرت آنها بیشتر می شود و دردهای عضلانی ناشی از کم تحرّکی بهبود می یابد. در اثر ورزش، از پوکی استخوان جلوگیری می شود و عضلات و اندامها تقویت شده و تناسب اندام ایجاد می شود.
و) متابولیسم (سوخت و ساز) بدن: در اثر ورزش و اکسیژن گیری بهتر دستگاه تنفّس و خون رسانی بیشتر به اندام ها توسّط قلب، سوخت و ساز بدن افزایش یافته و بر اثر آن، چاقی برطرف می شود. ورزش، کاهش وزن را تسریع می کند و به حفظ وزن در اندازه معین کمک می نماید. قند و چربی خون توسط ورزش کاهش و انرژی بدن افزایش می یابد.
وقتی انسان ورزش می کند؛ بدن به فعّالیت بیشتر عادت کرده، دیرتر خسته شده و نیز دیرتر عرق می کند؛ در نتیجه عضلات بدن و قلب، در اثر فعّالیت ناگهانی دچار صدمه نمی شوند.
ز) سیستم گوارش: ورزش، به هضم و جذب غذا و دفع سموم بدن کمک می کند.
2ـ فواید روانشناسی
الف) کسب خصال پسندیده: ورزش، روحیه شجاعت، اعتماد به نفس، فداکاری، گذشت، تعاون و همکاری، توجّه به حقوق دیگران، مبارزه با ظلم و ظالم، کمک به افراد ضعیف و ناتوان و حس مسؤولیت پذیری را در انسان ایجاد و تقویت می کند و اراده وی را قوی می سازد.
ب) ایجاد آمادگی روحی، برای انجام وظایف فردی و اجتماعی: ورزش، کسالت و تنبلی را از انسان زدوده و به وی شادابی و نشاط می بخشد و او را برای انجام وظایف خویش آماده می کند. اغلب کسانی که ورزش نمی کنند، در خود احساس سستی، کسالت، بی حالی و بی حوصلگی دارند.
از طرفی، ورزش هیجان و افسردگی را در انسان کاهش می دهد و یکی از راههای مهمّ علاج و تسکین فشارهای روانی است؛ که در نتیجه آن، آمادگی برای انجام کارهای فردی و اجتماعی در انسان بیشتر می شود.
ج) قانونمندی: ورزش، حسّ توجّه به قانون و اطاعت از آن را در افراد به وجود می آورد.
وجود قوانین خاص در ورزشهای مختلف و ملزم بودن ورزشکاران به رعایت آن؛ تمرینی برای احترام گذاردن به دیگر قوانین اجتماعی و رعایت آنهاست.
د) ارضای غریزه قدرت طلبی: در انسان، غریزه قدرت طلبی، برتری جویی و مبارزه وجود دارد. ورزش، وسیله اشباع این غریزه را از طریق صحیح فراهم می کند.
3ـ فواید اجتماعی
بشر، ذاتاً اجتماعی است و از طرفی به نیرو، نشاط و تفریح روحی و جسمی، که در ورزش مستمر است، نیازمند است؛ لذا به ورزشهای اجتماعی و گروهی تمایل دارد. این ورزشها، موجب تقویت روحیه اجتماعی و به فعلیت در آوردن آن در بشر می گردد.
برخی فوایدی که در اثر ورزشهای گروهی حاصل می شود عبارتند از:
الف) تولید و بسط روابط اجتماعی صحیح: ورزش، مقدّمه ای برای ورود افراد به اجتماع است و خصوصیات، شرایط و حالات حرکتی و روحی که در آن پیش می آید؛ تکرار و تمرینی شایسته و مفید، برای آمادگی افراد اجتماع محسوب می شود و به آنها توانایی برقراری روابط اجتماعی و پرهیز از گوشه گیری را می آموزد. احترام متقابل اجتماعی، تحکیم روابط اجتماعی با گذشت و فداکاری و…. در اثر ورزش آموخته می شود و شخصیت اجتماعی افراد شکل می گیرد.
ب) توسعه فرهنگ دینی: با توجّه به روابط بین المللی که در زمینه ورزش وجود دارد؛ انتقال فرهنگ و ارزشهای اسلامی، بدون تنشها و تعارضات سیاسی، در درون جامعه و خارج از آن، فراهم می شود.
ج) رشد روحیات اجتماعی: ورزش، چون پدیده ای اجتماعی است؛ به نحوی در رشد روحیات اجتماعی، بروز حسّ مسؤولیت در قبال جامعه و دردهای آن، مبارزه با مظالم و مفاسد اجتماعی، همبستگی و برقراری روابط اجتماعی؛ نقش مؤثّری دارد.
درسهای مربوط به رویارویی با مترفین، ظالمین و مفاسد اجتماعی؛ حمایت از محرومین و تلاش برای توازن اقتصادی و اجتماعی؛ عملاً در محیط ورزش فرا گرفته شده و تمرین می گردد.
د) توسعه روابط ملل: مسابقات ورزشی بین کشورهای مختلف، در همبستگی بین آنها و توسعه روابط، نقش بسزایی دارد.
هـ) ایجاد زمینه رقابت سالم: ورزش، یکی از مفیدترین و سالمترین سرگرمی هاست که می تواند اوقات فراغت جوانان و نوجوانان را پر کند و از بسیاری انحرافات اجتماعی؛ از قبیل: اعتیاد، دزدی و…. جلوگیری نماید.
ورزش، دوستی و صمیمیت بین افراد و زمینه رقابت سالم را فراهم می کند و در نتیجه، تلاش و تکاپوی افراد اجتماع بیشتر شده، مشکلات ناشی از بیکاری و عوارض آن به حدّاقلّ می رسد.
منابع کمکی:
1. حقجو، محمد حسین، ورزش و ورزشکار، قم: مرکز فرهنگی المهدی(عج)، 1376.
2. مرکز مشاوره حوزه علمیه قم، فواید ورزش (از سلسله جزوه های مسائل پزشکی)، ش 8.[1] . توضیح بیشتر در کتاب ورزش و ورزشکار آمده است.