مقدمه

در شماره 38 امان گفتیم که: یک خانواده منتظر، شکل تکامل یافتۀ خانواده اسلامی و شیعی است که باید الگوی سایر خانواده های اسلامی قرار گیرد. خانواده های اسلامی ممکن است با آسیب هایی در حوزه مهدویت روبه رو شوند که به دو مورد آن، یعنی برداشت های انحرافی از مفهوم غیبت و برداشت از مفهوم انتظار، پرداختیم.

در این شماره به چند آسیب دیگر در این حوزه اشاره می کنیم:
3. آمیختگی نشانه های ظهور با شرائط ظهور

ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، شرایط و نشانه هایی دارد که از آنها به عنوان زمینه های ظهور و علائم آن یاد می شود. تفاوت این دو آن است که شرایط و زمینه ها در تحقق ظهور تأثیر واقعی دارند، به گونه ای که با فراهم شدن آنها ظهور امام اتفاق می افتد و بدون آنها ظهوری نخواهد بود؛ ولی علائم در وقوع ظهور نقشی ندارند، بلکه تنها نشانه هایی هستند که به وسیله آنها می توان به اصل ظهور و یا نزدیک شدن آن پی برد.

یکی از آسیب های فکری در خانواده منتظر، خلط بین این دو مقوله است؛ یعنی خانواده منتظر دچار برداشت غلط می شوند و به جای فراهم نمودن شرایط و زمینه های ظهور، به دنبال پی گیری علائم ظهور می باشند که تنها جنبه اِعلام و معرفی دارند، در حالی که هر پدیده ای در جهان با فراهم آمدن شرایط و زمینه های آن به وجود می آید و بدون تحقق زمینه ها امکان وجود برای هیچ موجودی نخواهد بود؛ یعنی باید شرایط را ایجاد کنیم تا مشروط بیاید؛ مانند فراهم نمودن شرایط لازم برای بدست آمدن محصول خوب.

قیام و انقلاب جهانی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ که بزرگترین حرکت جهانی است ـ پیرو همین قاعده است؛ یعنی نباید تصور شود که حرکت اصلاحی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از راه معجزه و بدون اسباب و عوامل مادی به سرانجام برسد؛ بلکه بر اساس تعالیم قرآن و پیشوایان معصوم، سنت الهی بر این قرار گرفته که امور عالم از مسیر طبیعی و علل و اسباب عادی انجام گیرد. امام صادق علیه السلام فرمودند: «خداوند امتناع دارد از این که امور را جز از راه اسباب آن فراهم آورد.»[2]

همچنین در روایتی شخصی به امام باقر علیه السلام عرض می کند: «می گویند زمانی که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام می کند همه امور بر وفق مراد او خواهد بود و خونی ریخته نخواهد شد. حضرت فرمودند: هرگز چنین نیست! قسم به آن کس که جانم در دست اوست، اگر بنا بود برای کسی کارها خود به خود درست شود، همانا برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین می شد.» [3]

بنابراین خانواده منتظر باید زمینه های ظهور را بشناسد و در راه تحقق آن گام بردارد؛ زمینه هایی همچون طرح و برنامه، اعتقاد به رهبری دینی، پرورش یاران شایسته که برخوردار از معرفت و اطاعت، عبادت و صلابت، جان نثاری و شهادت طلبی، شجاعت و دلیری، اتحاد و همدلی، زهد و پارسایی باشند، نه آنانی که وقت خود را صرف پیدا کردن تعدادی از حوادث کنند؛ مانند خروج سفیانی، خسف بیداء، خروج یمانی، صیحه آسمانی، دجّال، قتل نفس زکیه، که هیچ نقشی در وقوع ظهور ندارند؛ بنابراین بین شرایط و علائم ظهور، فرق های زیادی وجود دارد.
4. زمینه سازی از راه گسترش ظلم و فساد

شبهه دیگر اینکه در روایات آمده است؛ «ظهور امام موعود با اصلاح جهان از فسادها و ظلم ها همراه خواهد بود و پایان این تباهی ها و نابهنجاری ها به دست ایشان رقم خواهد خورد»[4]. این دسته اخبار سبب شده است تا برخی گمان برند قبل از ظهور حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف هر تلاش و کوششی نسبت به اصلاح امور و مقابله با ظلم و فساد بی نتیجه بوده و از این رو نباید نسبت به این گونه بی عدالتی ها حساسیتی نشان داد. این بی توجهی سبب شده تا این ذهنیت به وجود آید که منتظران ظهور امام علیه السلام، احساس کنند در برابر تباهی ها و ناهنجاری های پیش آمده در عصر غیبت و فتنه های آخرالزمان، وظیفه ای ندارند و این روند تا آنجا ادامه یافته که شایعه ای مبنی بر ترغیب به ترویج بدی ها و زشتی ها برای ایجاد زمینه ظهور موعود از سوی عده ای از افراد جاهل و منحرف شنیده شود.

این آسیب مربوط به اشتباهی است که میان واقعیات و وظیفه ها رخ می دهد؛ در واقع، اینکه ظهور حضرت پس از پر شدن دنیا از ظلم و جور اتفاق می افتد، ارتباط منطقی با عملکرد منتظران ندارد؛ زیرا مقصود از این احادیث آن است که ظهور وقتی است که همه جای دنیا پر از ظلم و جور شود؛ اما عکس این گزاره صحیح نیست و نمی توان معتقد شد که راه تحقق ظهور حضرت، گسترش ظلم و جور است و بر این اساس بایستی با ترویج ظلم و فساد به استقبال ظهور شتافت.

برای بررسی و توضیح این آسیب، باید میان علائم و شرایط ظهور تفکیک قائل شد. آنچه به وقوع ظهور می انجامد و برای آن به منزله شرط تلقی می گردد، با آنچه همراه آن رخ می دهد و نشانۀ هشدار و آگاهی بخشی در نظرگرفته شده، تفاوت است و از این رو نمی توان با تکیه بر علائم یک پدیده، به وقوع قطعی آن دل بست؛ به عبارت بهتر باید گفت که پر شدن دنیا از ظلم و جور، جزو علائم و نشانه هایی است که برای ظهور ذکر شده و ارتباطی با علت ظهور ندارد. به راستی، در صورت رضایت و مشارکت در ظلم و گناه، چه تفاوتی میان به اصطلاح منتظران و افراد آلوده به معاصی و مظالم وجود خواهد داشت؟ در این صورت، امام با افرادی که در سیاهی ها و ظلمت های عصر غیبت مشارکت جسته اند، چگونه برخوردی خواهد داشت؟
5. طرح مباحث غیرضروری

از جمله آسیب هایی که ممکن است جریان آموزشی و تربیتی خانواده مهدوی را تحت تأثیر قرار دهد، طرح مباحث و جزئیات غیرضروری و اصرار بر پی جویی آنهاست. به طور کلی از آنجا که گستره علوم و دانش ها بسیار وسیع و عمر و ظرفیت آدمی محدود است، به حکم عقل باید تنها به مهم ترین و مفیدترین علوم پرداخت و درصدد کسب آنها برآمد؛ از این رو دسته ای از علوم و آگاهی ها برای انسان مفید نبوده و اگرچه به کسب مجموعه ای از دانستنی ها می انجامد، اما در مقایسه با مسائل اصلی و کلی، پیگیری آنها نه تنها سودی نداشته که ممکن است سبب اتلاف وقت و آسیب زا باشد. در روایت آمده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد مسجد شدند و مشاهده کردند که جماعتی گرد مردی جمع شده اند. فرمودند: چه خبر است؟ گفتند: این شخص علامه است. پیامبر فرمود: منظور از علامه چیست؟ گفتند: داناترین مردم به دودمان عرب و حوادث ایشان و نیز به روزگار جاهلیت و اشعار عربی است. حضرت فرمودند: «اینها علمی است که نادانش را زیانی ندهد و عالمش را سودی نبخشد…»[5] در روایت دیگر نیز آمده که رسول خدا- از علم بی فایده (علم لاینفع) به خدا پناه برده اند.[6]

این سخنان، اشاره به مباحثی دارد که پرداختن به آنها مانع از پرداختن به مسائل مهم و اساسی خواهد شد و از این رو به بروز آسیب هایی منتهی می شود؛ مسائلی که نه تنها ثمرۀ عملی ندارد، بلکه پرداختن به آنها، اذهان خانواده منتظر را به مسائل غیرضروری و انحرافی هم می کشاند. برای نمونه، پرداختن به مباحثی چون مکانِ زندگی امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت، جزئیات مربوط به ازدواج و خانواده ایشان، اصرار بر ملاقات و دیدار امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در این زمان و پیگیری جزئیات مربوط به سلاح و ادوات جنگی و شکل و شمایل یاران و دشمنان ایشان و مسائلی از این قبیل، فرهنگ انتظار را از روح اصلی خود ـ که بر اساس معرفت امام و اراده الهی در هدایت تاریخی بشر شکل گرفته ـ جدا می کند؛ حال آنکه در هیچ روایتی از معصومان به شناخت این مسائل و اصرار در پرداختن به آنها اشاره نشده است و برعکس به لزوم کسب معرفت نسبت به امام و ارتقای بصیرت نسبت به فتنه ها و شرایطی که در زمان غیبت به وجود آمده، تأکید شده است.
6. کوتاهی در ارتباط با علمای دین

با غیبت آن وجود لطیف آسمانی، فترت و فاصله ای از حجت الهی به وجود آمد. این فاصله به دنبال خود حیرت زایی خواهد داشت و خانواده های منتظر را در گرداب و سرگردانی ها به بازی خواهد گرفت و تا سرحد تهاجم (فتنه ها) خواهد کشاند؛ به گونه ای که انبوه فتنه ها، او را به حصار خود در خواهد آورد و به بند خواهد کشید و تا او را به تاریکی ها و «یأس» نکشاند، آرام نگیرد.

خانواده ها باید با مشورت عالمان در عصر غیبت، ضمن کسب بصیرت و آگاهی، به روشنگری فرزندان خویش همت گمارند، قبل از آن که منحرفانِ کژاندیش، دل و فکر آنها را بربایند. بدین سان، نظام راهبردی خانواده دینی در عصر غیبت، بر اساس تکلیف آنان شکل می گیرد. به تعبیر امام صادق علیه السلام: «بادِرُوا أولادَکم بِالحَدیثِ قَبلَ أنُ یسبِقکُم إلیهمِ المُرجِئه[7]؛ بشتابید به سوی فرزندانتان، قبل از آنکه گروه منحرف از شما پیشی بگیرند (و فرزندانتان را منحرف کنند).»
سوتیتر:

1. برخی گمان برند قبل از ظهور حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، هر تلاش و کوششی نسبت به اصلاح امور و مقابله با ظلم و فساد بی نتیجه بوده و از این رو نباید نسبت به این گونه بی عدالتی ها حساسیتی نشان داد.

2. نمی توان معتقد شد که راه تحقق ظهور حضرت، گسترش ظلم و جور است و بر این اساس بایستی با ترویج ظلم و فساد به استقبال ظهور شتافت.

3. خانواده ها باید با مشورت عالمان در عصر غیبت، ضمن کسب بصیرت و آگاهی، به روشنگری فرزندان خویش همت گمارند، قبل از آن که منحرفانِ کژاندیش، دل و فکر آنها را بربایند.

—————————————-

1. مدرس دانشگاه و پژوهشگر امامت و مهدویت.

2. «یأبی الله الا ان یجری الامور باسبابها» شرح اصول کافی، ج 3، ص 178.

3. الغیبه نعمانی، ص 284؛ بحارالانوار، ج 52، ص 358.

4. من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 177.

5. الکافی، ج 1، ص 33.

6. کنزالفوائد، ج 1، ص 385؛ مستدرک الوسائل، ج 5، ص 70.

7. فروع کافی، ج 4، ص 47، روایت 5.