نویسنده:منصورنصیری

5 ـ رعایت حقوق مردم
ازنگاه اسلام ،این مسئله بسیارروشن است که حقوق مردم برحق خدا مقدم است ،چرا که ممکن است خدا درروز قیامت از حقوق خود بگذرد و بندگان را ببخشد ؛اما هیچ فردی در قیامت از حقوق خود نمی گذرد . امام علی (ع) فرمود : « خدا حقوق بندگان خود را بر حقوق خود مقدم کرده است ، پس هر کس که حقوق بندگان خدا را رعایت کند، حقوق خدا را نیز رعایت کرده است » (1) رسول خدا (ص) بر ادای حقوق مردم تاکید فراوانی داشت ،از روایات حقوق زیادی استنباط می شود که برخی آنها عبارت است . (2)
1ـ هر چه برای خود می پسندی ، برای دیگران نیز بپسند .
2ـ پرهیز از آزارآنها با گفتار با کردار .
3 ـ پرهیز از تکبرنسبت به آنها .
4 ـ پرهیز از سخن چینی و نیزگوش دادن به سخن چینی سخن چینان .
5 ـ عدم قطع رابطه بیش ازسه روز .
6 ـ نیکی کردن در حق آنها با حداکثر توان .
7 ـ خوش اخلاقی ، نرم خویی و گشاده رویی نسبت به همه .
8 ـ وفای به عهد و پیمان با آنها و عدم خیانت به آنها .
9 ـ احترام به همه بر اساس شأن و منزلتی که دارند ، به ویژه احترام به بزرگان هر قوم .
10 ـ خیرخواهی برای آنها .
11 ـ اصلاح و اشتی دادن کسانی که به عللی از یکدیگر جدا شده ،دشمنی پیدا کرده اند .
12 ـ پرده پوشی از زشتی ها و خطاهای مردم (3)
13 ـ کوشش در رفع نیاز آنها تا حد امکان .
14 ـ سلام کردن به مردم .
15 ـ همنشینی با نیازمندان.
16 ـ پی جویی وضعیت مردم و رسیدگی به مشکلات آنها و شرکت در مجالس و مراسم آنها .
17 ـ مواسات با آنها در دارایی خود .
18 ـ عیادت آنها به هنگام بیماری .
19 ـ شرکت در تشییع جنازه آنها .
20 ـ به نیکی یاد کردن از آنها پس از مرگشان .
در این میان در روایات ، افزون بر حقوق پدر و مادر و خویشاوندان . بر حقوی برخی افراد جامعه بیشتر تاکید شده است ؛ نظیر حقوق همسایگان ، دوستان ، میهمانان و زیردستان انسان .
سفارش درباره ی حقوق همسایگان بسیار فراوان است ؛برای مثال رسول خدا (ص) فرمود : «بهترین یاران خدا کسانی هستند که نسبت به یاران خود بهترین باشند و بهترین همسایگان خدا کسانی اند که برای همسایه ی خود بهترین باشند » (4)
عبدالله بن عمرو گوسفندی را برای مجاهد ذبح کرد و پس از ذبح گوسفند نزد وی برد . مجاهد دو بار از او پرسید : «آیا ازاین گوسفند ،به همسایه ی یهودی ما هم هدیه کردید ؟»من ازرسول خدا (ص) شنیدم که می فرمود :«جبرئیل همواره مرا به رعایت حقوق همسایه سفارش می کرد ؛چندان که پنداشتم ،همسایه را نیزیکی از وارثان قرار خواهد داد » (5)این روایت را عایشه نیز نقل کرده است .(6)امام علی (ع) نیز در آستانه ی شهادت خویش ،همین روایت را نقل کرده است . (7)
رسول خدا (ص) در فرازدیگری ،حرمت همسایه را چون حرمت مادر می داند . (8)
یکی ازمردان انصار نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت : «از فلانی خانه ای خریده ام . اما نزدیک ترین همسایه ام کسی است که از او هیچ خیری امید ندارم و از شرش هم در امان نیستم ».رسول خدا (ص) به امام علی (ع) ، سلمان و ابوذر دستور داد که از طرف ایشان به بلندترین صدا ،سه بار اعلام کنند که هرکس همسایه اش از شر او در امان نباشد ،ایمان دارد .آنها نیزاعلام کردند : رسول خدا (ص) با دستش به چهل خانه از مقابل سرو از سمت راست و چپش اشاره کرد (و آنها را همسایه انسان دانست )(9) درفرازدیگری فرمود :«هرکس همسایه اش را بیازارد ،خدا بوی بهشت را بر او حرام می کند و جایگاهش در آتش است که چه بد جایگاهی است !و هرکس حق همسایه اش را تضییع کند ،ازما نیست ؛ جبرئیل همواره درباره ی همسایگان به من سفارش می کرد ؛به گونه ای که پنداشتم ، همسایه را یکی از وارثان قرار خواهد داد » (10)
در برخی روایات ،حتی درمورد خوراک و پوشاک همسایه نیز سفارش شده است :« هر کس که سیر بخوابد ؛ولی همسایه اش گرسنه باشد ، به من ایمان نیاورده است ». (11)روزی یکی از یاران رسول خدا (ص) سر وقت به قراری که با رسول خدا (ص) گذاشته بود ،نرسید .وقتی خدمت رسول خدا (ص)رسید ،ایشان از اوپرسید :«چه شد که دیر آمدی ؟ » او گفت : « لباسی نداشتم که بپوشم و بیرون بیایم » رسول خدا (ص) فرمود : « آیا همسایه ای که دو دست لباس داشته باشد ، نداشتی که یکی از آنها را به تو عاریه دهد ؟ » گفت : چنین همسایه ای دارم.»رسول خدا (ص) فرمود :«[اکنون که لباسش را به تو عاریه نداده ]،برادر تو محسوب نمی شود » . (12)
رسول خدا (ص) حقوق همسایه را چنین برشمردند:
1ـ اگر از تو کمکی طلبید ، کمکش کنی .
2-اگرقرضی خواست ، قرض بدهی .
3 ـ اگر نیازمند شد ، تنهایش نگذاری.
4 ـ اگر به او خیری رسید ، به او تبریک بگویی .
5 ـ اگر بیمار شد ، به عیادتش بروی .
6ـ اگر دچار مصیبتی شد ، به او تسلیت و دلگرمی دهی .
7 ـ اگر درگذشت به تشییع جنازه اش بروی .
8 ـ خانه ات را چندان بلند نسازی که مانع از رسیدن با به او شود ؛مگرآنکه خود او اجازه دهد .
9 ـ اگر میوه ای خریدی ،به او نیز بدهی و اگرچنین قصدی نداری ،مخفیانه به خانه ات ببری تا او نبیند .
10 ـ اجازه ندهی که فرزندت میوه را بیرون برد و باعث حسرت و اندوه فرزندان همسایه ات شود .
11 ـ با بوی غذاهایت او را نیازاری ، مگر آنکه مانع از رسیدن بوی غذایت به او شوی . (13)
حقوق زیردستان و کسانی که به گونه ای زیرنظرانسان کار می کنند ، اهمیت بسیار زیادی دارد ؛رسول خدا (ص) بر این نکته تاکید می کرد و می فرمود :«هرکس برادر مسلمانی ، زیر دست او بود ، باید از آنچه خود می خورد ، به او بدهد و از آنچه خود می پوشد ، بر او بپوشاند و به وی کاری واگذار نکند که از عهده اش بر نمی آید و اگر ( بنا به ضرورت ) چنین کرد ،به او در انجام آن کمک کند . (14)

6 ـ وفای به عهد
از اصول ضروری و شایسته ی سیره ی پیامبر اکرم (ص) وفای به عهد است ، قرآن کریم ، وفای به عهد را یکی از ویژگی های مومنان می داند و به صراحت دستور می دهد : «ای کسانی که ایمان آورده اید ، به پیمان های خود وفادار باشید » . (15)
وفای به عهد ، از مهم ترین اصول زندگی رسول خدا (ص) بود . آن حضرت بر عمل به پیمان و عدم نقض آن ،حتی در صورتی که طرف پیمان ،کافر یا دشمن انسان باشد ،تاکید می کرد و هرگز هیچ پیمانی را زیرپا نمی گذاشت .همواره سفارش می کرد که مسلمان باید به عهد و پیمانش وفا کند :«هرکس وفای به عهد نداشته باشد ،دین ندارد » (16) امام صادق (ع) نقل می کند : «رسول خدا (ص) با مردی قرار گذاشت که در کنار صخره ی مشخصی منتظر او بماند . آن حضرت به ایشان فرمود :«من دراینجا منتظر شما می مانم تا برگردی ،پس از مدتی حرارت آفتاب شدت یافت و اصحاب ایشان گفتند : یا رسول الله ! ای کاش به سایه می آمدی (تا آفتاب شما را نیازارد ).ایشان این درخواست را نپذیرفت و فرمود : من با آن مرد در اینجا قرار گذاشته ام و در همین جا منتظر او می مانم و اگر نیامد ،خلف وعده از طرف او خواهد نبود .براساس نقل برخی ، آن حضرت تا سه روز در همان نقطه در انتظار آن مرد ماند و وقتی او را دید ،بی هیچ عصبانیتی فرمود :ای جوانمرد ! مرا به زحمت انداختی ، سه روز است که در اینجا هستم . (17)

7 ـ امانت داری
امانت داری پیامبراکرم (ص) زبانزد عام و خاص بوده و هست ؛حتی پیش از بعثت نیز آن حضرت در میان مردم مکه ، با لقب « امین » مشهور بود ؛بدترین دشمنان ایشان نیز وی را فردی امین می شمردند و در امانتداری او تردیدی نداشتند . هر کس حتی اگر نخ و سوزنی نزد آن حضرت به امانت می گذاشت ، ایشان آن را به وی باز می گرداند . (18) ایشان بر امانت داری تاکید می کرد و کسانی را که این ویژگی بی بهره بودند ، اساساً بی ایمان می دانست . (19) از نظر ایشان یکی از مهمترین ملاک های سنجش و ارزیابی انسان ها امانت داری آنهاست : « به کثرت نماز ، روزه ، حج و …آنها منگرید ،بلکه به راستگویی و امانت داری آنها بنگرید (20) » نیزمی فرمود :« امانت داری موجب غنا و خیانت موجب فقر است » (21)

8 ـ راست گویی
راست گویی ازفضایل بسیار مهم اخلاقی است که در صورت همگانی شدن ، اعتماد افراد به یکدیگرمستحکم شده ، جامعه ی انسانی به امنیت خواهد رسید . خدای سبحان درقرآن کریم ، مومنان را پس از سفارش به تقوای الهی ، به وارد شدن در زمره ی راستگویان فرا می خواند . (22) رسول خدا (ص) راست گویی را زینت گفتار می داند (23) و ازنزدیک ترین افراد را به خود در روز قیامت ،راست گوترین آنها معرفی می کند .چنان که گذشت ، راست گویی را ازمهمترین معیارهای سنجش و ارزیابی انسان ها بر می شمرد ، در برابرراستگویی ،رذیلت دروغ گویی قراردارد .سخن ازآن به مجال دیگری نهاده می شود .

9 ـ بخشش
پیامبراعظم (ص) سرآمد بخشندگان بود . آن حضرت خود به مردم می فرمود :«هر کس از ما چیزی بخواهد ،ازآنچه دراختیار داریم ،دریغ نخواهیم کرد » (24)
جبرئیل (ع) می گوید :«من همه ی خانواده های روی زمین را بررسی کردم و درمیان ایشان ،بخشنده تراز رسول خدا (ص) نیافتم » (25)
ابوسعید خدری می گوید :«رسول خدا (ص) بسیارباحیا بود ؛هیچ گاه ازاو چیزی نخواستند ،مگرآنکه پاسخ مثبت داد » (26) اگرزمانی چیزی نزد ایشان نبود ، قول می داد که به زودی آن حاجت را برآورده سازد . (27) روزی فردی خدمت ایشان رسید و تقاضای کمک کرد .رسول خدا (ص) فرمود :«اکنون چیزی ندارم ،اما به حساب من خرید کن و وقتی چیزی به دستم رسید ،بهای آن را می پردازم ».عمر که شاها ماجرا بود ،به ایشان گفت : «ای پیامبر خدا ! به او بخشش کردی ، در حالی که خدا آنچه درتوان تو نیست ، بر تو تکلیف نکرده است ».رسول خدا (ص) از سخن او ناخشنود شد .یکی ازانصار که آنجا حاضر بود ، گفت :«ای پیامبر خدا ( هر چه می خواهی ) انفاق کن و از خدا درباره ی فقر و نداری خود نترس ». تبسم در چهره ی رسول خدا (ص)مشهود شد و فرمود : «از سوی خدا به همین شیوه مامور شده ام ». (28)
امام علی (ع) فرمود :«رسول خدا (ص) بخشنده ترین مردم ،و دررفت و آمد و همراهی کریم ترین مردم بود ؛به گونه ای که هر کس با او رفت و آمد می کرد و او را می شناخت ،محبتش در قلبش می افتاد. »(29) آن حضرت در بخشش ، هرگز به خود نمی اندیشید ،ازاین رو ،به دوست و دشمن ، و به با ادب و بی ادب یکسان می بخشید . عربی بادیه نشین به رسول خدا (ص)رسید و عبای ایشان را گرفت و به شدت کشید ؛به گونه ای که گوشه ی عبا در گردن رسول خدا (ص)جا انداخت .آنگاه به رسول خدا (ص)گفت :«ای محمد ، دستور بده از مال خدا که دراختیار توست . به من بدهند ». رسول خدا (ص) تبسمی کرد و سپس دستور داد به او چیزی بدهند . (30)
رسول خدا (ص) فرمود :«سخاوت ، درختی ا درختان بهشت است ؛ هر کس که شاخه ای از آن را بگیرد ،نجات می یابد » (31) ازایشان پرسیدند :برترین اعمال کدام است ؟ فرمود :«سخاوت و خوش اخلاقی ، پس ازاین دو جدا نشوید تا سعادت یابید » (32) همچنین فرمود :«هنگامی که خدا بهشت را آفرید ،بهشت پرسید :پروردگارا ! مرا برای چه کسی آفریده ای ؟خدا فرمود : برای هر سخاوتمند پرهیزکار .بهشت گفت : پروردگارا راضی شدم . (33) رسول خدا (ص) تاکید می کرد که انسان از سنین جوانی با ویژگی بخشش انس بگیرد ؛برای مثال می فرمود :«نزد خدا جوان بخشنده و خوش اخلاق ازپیرمرد بخیل عابد و بد اخلاق محبوب تراست » (34)

10 ـ سپاس گزاری
سپاس گزاری ،شناخت زحمت و خدمت دیگران و تشکرو قدرشناسی از آنهاست خدای سبحان خود را به نام یا صفت « شاکر» یا «شکور»معرفی می کند :«و من تطوع خیرا فان الله شاکرعلیم »(ژ) و «ان الله غفورشکور »(ژژ).
یکی ازارکان اصلی زندگی اجتماعی و پایداری پایه های جامعه این است که انسان ها زحمت و خدمات یکدیگر را ارج نهند . رعایت نکردن این اصل موجب دلسردی نیک و خدمت به جامعه را در پی دارد و صمیمت و همدلی لازم برای زندگی اجتماعی را از بین می برد . در مقابل ، رعایت این اصل موجب انسجام ، پیوستگی و همدلی بیشتراعضا و استحکام جامعه می شود ،ازاین رو ،اعضای جامعه نباید در برابر خدمات یکدیگر بی تفاوت باشند و دست کم با گفتار،این وظیفه را به جای آورند .درقرآن و روایات نیز بر این وظیفه بسیارتاکید شده است . خداوند نیز با صفت « بسیارسپاس گزار»توصیف شده است : « ان الله غفورشکور »(ژ) ؛در واقع ، خداوند هیچ گاه کار نیک انسان ها را بی پاداش نمی گذارد .
اصل سپاس گذاری از خدمات دیگران ، در نظر رسول خدا (ص)آن همه مهم است که اساساً سپاس ازخدا را بی سپاس از مردم رد می کند:«هرکس سپاس گزار مردم نباشد ، سپاس گزار خدا نیست».(35)در واقع،ایشان تشکر از مردم را شرط سپاس گزاری خدا می داند .ایشان به پاس خدمات مردم و خانواده ی خود ازآنها تشکر می کرد ؛برای مثال همواره ازحضرت خدیجه یاد می کرد و براو درود می فرستاد و می فرمود :«خدیجه ،هنگامی به من پیوست که همه ی مردم از من دوری می گزیدند ؛مرا در راه اسلام تنها نگذاشت و حمایتم کرد ؛خدایش بیامزرد که زن پر برکتی بود و ازاو صاحب شش فرزند شدم » (36) همچنین ازکنیزآزاد شده ای به نام «تویبه »که دردوران شیرخوارگی ،چند روز به ایشان شیرداده و ایشان را سرپرستی کرده بود ،یاد می کرد و همواره به او احترام می گذاشت .حتی از مدینه برای او که در مکه می زیست ، لباس و هدایایی می فرستاد و هنگامی که درگذشت بسیار غمگین شد و از حال خویشاوندان او جویا شد تا نسبت به آنها محبت دلجویی کند (37)

پی نوشتها :

1ـ غررالحکم .
2ـ ر . ک : سنن الدارمی ، ج 2، ص 275 و ج 3،ص224 و بحارالانوار ، ج 71 ، ص 222 و …
3 ـ قال النبی (ص) من ستر علی مسلم سترء الله تعالی فی الدنیا و الاخره .
4 ـ سنن الترمذی ، ج 3 ، ص 224 .
5 ـ سنن الترمذی ، ج 3 ، ص 223 ( ما زال جبرئیل یوصینی بالجار حتی طننت انه سیورثه ) .
6 ـ سنن الترمذی ، ج 3 ، ص 224 .
7 ـ الله الله فی جیرانکم فانه وصیه نبیکم ، ما زال یوصی بهم حتی ظننا انه سیورثهم ( بحارالانوار ، ج 71 ، ص 153 ) .
8 ـ حرمه الجار علی الانسان کحرمه امه . ( بحارالانوار ، ج 73 ، ص 154 ) .
9 ـ لا ایمان لمن لم یامن جاره بواثقه ( وسایل الشیعه ، ج8 ، ص 487 ) .
10 ـ بحارالانوار ، ج 71 ، ص 150 .
11 ـ ما امن بی من بات شبعاناً و جاره المسلم جائع . ( بحارالانوار ، ج 71 ، ص 152 ) .
12 ـ مصادفه الاخوان ، ص 36 .
13 ـ مسکن الفواد عند فقد الاحبه و الاولاد . الشهید الثانی ، التحقیق : موسسه آل البیت لا حیاء التراث ، الطبعه الاولی : 1407 ، ص 105.
14 ـ بحارالانوار ، ج 71 ، ص 141 ـ 142.
15 ـ مائده / 10.
16 ـ قال النبی (ص) : لا دین لمن لا عهد له … ( بحارالانوار ، ج 69 ، 197 ) .
17 ـ مکارم الاخلاق ، ص 21 ؛ بحارالانوار ، ج 16 ، ص 235 .
18 ـ الکافی ، ج 2 ، ص 636.
19 ـ قال النبی (ص) : لا ایمان لمن لا مانه له . ( بحارالانوار ، ج 69 ، ص 198 ) .
20 ـ بحارالانوار ، ج 72 ، ص 114 ، قال النبی (ص) لا تنظروا الی کثره صلاتهم و صومهم ، و کثره الحج و المعروف ، و طنطنتهم باللیل ،و لکن انظروا الی صدق الحدیث و اداء الامانه .
21 ـ بحار الانوار ، ج 72 ، ص 177 .
22 ـ توبه / 119.
23 ـ قال النبی (ص) : زینه الحدیث الصدق . ( بحارالانوار ، ج 68 ، ص 9 ) .
24 ـ مستدرک الوسایل ، ج 7 ، ص 223 .
25 ـ سنن النبی ، ص 126 .
26 ـ مکارم الاخلاق النسخ الطبرسی ، ص 17 ( عن ابی سعید الخدر یقول : کان رسول الله عینا ، لا یسنل شیئا الا اعطاء ) .
27 ـ سنن النبی ، ص 126 .
28 ـ الشمائل المحمدیه ، ص 294.
29 ـ امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) قال : کان رسول الله (ص) اجود الناس کفا و اکرمهم عشره من خالطه فعرفه احب . ( مکارم الاخلاق الشیخ الطبرسی ،ص 17 ) .
30 ـ مکارم الاخلاق ، ص 17 .
31 ـ ارشاد القلوب ، ص 137.
32 ـ همان ، ص 137.
33 ـ همان، ص 138.
34 ـ قال النبی (ص) : « شاب سخی حسن الخلق احب الی الله تعالی من شیخ بخیل عابد شیء الخلق »(کنزالعمال ، ح 16061 ) .
ژ . بقره / 158.
ژژ. شورا / 23 .
ژ . شورا / 23 .
35 ـ قال رسول الله (ص) : «من لم یشکر الناس لم یشکرالله » (سنن الترمذی ، ج3، ص 228 ، ح 2021 ) .
36 ـ بحارالانوار ، ج 16 ، ص 12.
37 ـ بحارالانوار ، ج 15 ، ص 401 ؛ کحل البصر ،ص 54 .
منبع:نشریه پایگاه نور،شماره 8