نویسنده:مریم منصوری

آیا می‏دانید حس چشایی خاصیت تطابق‌پذیری دارد؟ یعنی اگر فردی مرتب غذای شور، شیرین و چرب مصرف کند به تدریج ذائقه‌اش به مقدار مشخصی از نمک، شکر و چربی عادت خواهد کرد بنابراین چنین افرادی وقتی از غذاهای کم‌نمک، بدون شیرینی یا کم‌چرب استفاده می‌کنند، طعم غذا برایشان خوشایند نیست و آن را نمی‌پسندند.
واقعیت این است که هر چه مقدار این مواد در یک ماده غذایی افزایش می‌یابد، حساسیت سلول‌های چشایی به تدریج کاهش پیدا می‌کند ولی اگر همین فرد میزان نمک یا شیرینی دریافتی خود را مثلا از امروز به‌تدریج کاهش دهد، حساسیت سلول‌های چشایی‏اش مجددا افزایش ‏پیدا خواهد کرد. اینها گفته‏های دکتر محمدرضا وفا، متخصص تغذیه و رژیم درمانی و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران است که در این مورد با او گفت‏وگو کرده‌ایم.

آقای دکتر! چه عاملی باعث ایجاد میل و ولع زیاد به خوردن شیرینی می‌شود؟

مهم‌ترین نکته درخصوص میل زیاد به شیرینی‌ها مانند سایر خوراکی‌های دیگر بحث عادت کردن ذائقه به این مواد است. اما مساله دیگر در خصوص شیرینی‌ها این است که وقتی فرد گرسنه‏ای که قندخونش پایین آمده است یک ماده شیرین می‌خورد در مدت کوتاهی قند مصرفی وارد خونش می‌شود و میزان آن را بالا می‌‌برد.
در نتیجه فرد احساس سیری می‌کند، اما پاسخ فیزیولوژیک و طبیعی بدن این است که وقتی سطح قندخون در فاصله کوتاهی بالا رفت، بدن به سرعت نسبت به آن واکنش نشان دهد و ترشح مقدار انسولین در بدن را افزایش دهد. این مساله باعث می‌شود قندخون در فاصله کوتاه‌تری به سرعت پایین بیاید و مجددا حالت گرسنگی ایجاد شود. به همین دلیل افرادی که صبحانه نمی‌خورند وقتی از خوراکی‌های شیرین مانند انواع کیک، بیسکویت و… استفاده می‌کنند در فاصله‌زمانی کوتاهی احساس گرسنگی می‌کنند و مجبورند مجددا از این مواد برای پاسخ به حس گرسنگی خود استفاده کنند. این کار باعث عادت به مصرف شکر، شیرینی و در کل خوراکی‌های شیرین می‌شود و این روند به صورت یک سیکل معیوب تکرار خواهد شد.

آیا این گفته درست است که «اعتیاد به شیرینی به اندازه اعتیاد به موادمخدر یا الکل خطرناک است؟»

الکل یا موادمخدر مواد شیمیایی یا دارویی هستند و مسلما آثار آنها نسبت به غذا یا شیرینی‌ها بیشتر و خطرناک‌تر است. واقعیت این است که با گفتن چنین جملاتی سعی می‌شود توجه افراد را به این نکته جلب کرد که اگر عادت مصرف بی‌رویه شیرینی‌ها به خصوص در کسانی که از نظر ژنتیکی و محیطی استعداد ابتلا به دیابت را دارند، چاق هستند، سابقه بیماری قلبی– عروقی دارند، سن بالایی دارند و… ادامه پیدا کند به‌تدریج دچار مجموعه‌ای از بیماری‌های متابولیک و پیچیده می‌شوند که درمان آنها بسیار سخت خواهد بود و می‌تواند مانند یک بیماری سرطانی به تمام قسمت‌های بدن از جنبه‌های مختلف آسیب برساند و سلامت فرد را به خطر بیندازد. به همین دلیل اعتیاد به خوردن بی‌رویه شیرینی‌ها به اعتیاد به موادمخدر و الکل تشبیه شده است.

وقتی یک ماده شیرین وارد بدن می‌شود چه فرآیندی را طی می‌کند و چه تاثیراتی در بدن یا مغز می‌گذارد؟

قند، مهم‌ترین سوخت بدن است. تفاوتی نمی‌کند که ما چربی مصرف کنیم یا نشاسته یا پروتئین و… هر ماده‌ای که مصرف می‌کنیم طی هضم و جذب به گلوکز تبدیل می‌شود. پس واحد انرژی در بدن انسان، گلوکز است که ساده‌ترین قند از نظر بیولوژیک و بیوشیمی است.
سوخت اصلی مغز و گلبول‌های قرمز خون نیز گلوکز است، ولی وجود مقدار زیادی از گلوکز در خون هم می‌تواند سمی باشد. البته کبد و پانکراس در شرایط عادی بدن، قند موجود در خون را کنترل می‌کنند و آن را بین 90 تا 110 میلی‌گرم در دسی‌لیتر (در حالت ناشتا در یک فرد سالم) نگه می‌دارند ولی اگر میزان قندخون از این مقدار بیشتر شود قند زیاد مانند یک ماده اکسیدکننده سمی می‌تواند به شدت سلامت بدن را به خطر بیندازد.

قند اضافی در بدن ذخیره نمی‌شود؟

اگر مقدار انرژی یا کالری‌ای که از طریق کربوهیدرات و چربی دریافت می‌شود بیشتر از نیاز بدن باشد، میزان اضافه آن به صورت گلیکوژن در کبد و ماهیچه‏ها ذخیره خواهد شد. البته ذخایر گلیکوژن در کبد و ماهیچه‏ها محدود هستند. به این ترتیب که در یک فرد بالغ حداکثر 350 و اگر ورزشکار باشد، تا حدود 400 گرم گلیکوژن در کبد و ماهیچه‌ها ذخیره می‌شود.
اگر ذخیره ماهیچه از گلیکوژن تکمیل شده باشد مازاد انرژی در کبد به چربی تبدیل می‌شود و در بافت‌های مختلف بدن تجمع پیدا می‌کند. در واقع افرادی که چاق هستند در طولانی‌مدت بیش از نیازشان کالری دریافت کرده‌اند و ذخایر گلیکوژن‌شان پرشده است. تحرکی هم نداشته‌اند تا گلیکوژن‌شان بسوزد. درنتیجه هر چه غذا می‌خورند به چربی تبدیل و در بدن ذخیره می‌شود.

آیا این درست است که خوردن شیرینی به انسان نشاط می‌دهد؟

در محدوده طبیعی بله، مصرف متعادل قندها و خوراکی‌های حاوی کربوهیدرات، قندهای ساده که از منابع طبیعی مانند میوه‏های شیرین شامل انگور، کشمش، توت، خرما، انجیر و… تامین می‏شوند یا شکلات‌های تازه و سالم کمک می‌کنند تا حالت هوشیاری و شادی بیشتر شود زیرا این مواد می‌توانند زمینه‌ساز سنتز واسطه‌های شیمیایی مانند دوپامین، سروتونین و گابا در مغز باشند. درنتیجه حالت ریلکسیشن را بیشتر می‌کنند، اما افراط در مصرف شیرینی می‌تواند اثر معکوس داشته باشد و عوارضی را به همراه آورد.

بسیاری از افراد عادت دارند پس از صرف غذای‌شان یک خوراکی شیرین بخورند. آیا این عادت را تایید می‌کنید؟

طبق فرمایش پیامبر اسلام (ص) مستحب است انسان شیرینی را پس از صرف غذا بخورد. از طرفی حتما از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایتان شنیده‌اید که می‌گویند «قبل از غذا چیز شیرین نخور تا اشتهات کور نشه» به عبارت ساده‌تر دین، سنت و فرهنگ ما مصرف شیرینی‌ها را بعد از غذا و به مقدار کم بهتر می‌داند.
این کار هم تا حدودی به متابولیسم بهتر موادغذایی خورده‌شده کمک و تعادل بین کربوهیدرات، پروتئین و چربی را از نظر متابولیسم تنظیم می‏کند و هم به احساس سیری کامل منجر می‏شود. درحالی که اگر قند یا شیرینی قبل از خوردن غذا مصرف شود، قندخون بالا می‌رود و فرد اشتهایش را از دست می‌دهد درنتیجه غذای اصلی‌اش را نخواهد خورد و مواد لازم و ضروری به بدن نخواهد رسید.

قطعا منظور پیامبر اسلام (ص) و متخصصان تغذیه از خوردن شیرینی، شیرینی‌های طبیعی است. درست است؟

بله. منظور میوه‌های شیرین مانند خرما، انجیر و… است. از نظر ما هم شیرینی‌های طبیعی همیشه ارجح هستند اما به هر حال ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که شیرینی‌های مختلف هم جزو واقعیت‌های آن است. در حال حاضر غذاخوردن علاوه بر تامین احتیاجات بدن، تفریح هم محسوب می‏شود.
به همین دلیل نمی‌توانیم هیچ فردی را از خوردن یک ماده خوراکی ممنوع کنیم بلکه فقط می‌توانیم آنها را محدود کنیم. از آنجا که مصرف ژله، بستنی، کیک خامه‌ای و… مورد پذیرش همه افراد جامعه است، همه می‌توانند از آنها استفاده کنند ولی این میزان در هر فردی با توجه به شرایطی که دارد و میزان کالری‌ای که باید دریافت کند، متفاوت است و همان‌طور که اشاره شد باید در حد متعادل و محدود مصرف شود.

اگر شیرینی‌ها با شیرین‌کننده‌های مصنوعی تهیه شده باشند چطور؟ باز هم مضر هستند؟

مصرف شیرین‌کننده‌های مصنوعی برای افرادی که سالم هستند و مشکلی ندارند به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود زیرا مقدار شیرینی این مواد نسبت به شیرینی حاصل از ساکاروز یا قند و شکر بسیار بیشتر است. بعضی از این مواد حدود 150 تا 300 مرتبه در مقدار وزنی مشابه شیرین‌تر از ساکاروز یا قند و شکر معمولی هستند. در نتیجه وقتی فردی به مصرف این مواد عادت می‌کند حساسیت سلول‌های چشایی‌اش به تدریج کاهش می‌یابد و پس از آن خوردن مواد با شیرینی کمتر برایش بی‌مزه جلوه می‌کند.
نکته دیگر اینکه درست است که این مواد کالری ندارند اما عملکرد کبد و کلیه را در بدن افزایش می‌دهند بنابراین افرادی که به خصوص مشکل کبدی یا کلیوی دارند، نباید به هیچ‌وجه از این شیرین‌کننده‌ها استفاده کنند. افراد مبتلا به دیابت هم با توجه به شرایطی که دارند با مقدار کاملا کنترل‌شده می‌توانند از این مواد استفاده کنند. پس این‌طور نیست که چون شیرین‌کننده‏ها قند و کالری ندارند هر فردی می‌تواند هر چقدر که دلش خواست از آنها استفاده کند. چنین باوری کاملا غلط است.

بسیاری از خانم‌ها هنگام قاعدگی یا در بارداری میل‌شان به خوردن شیرینی افزایش می‌یابد. چرا این اتفاق می‌افتد؟

در دوره قاعدگی یا بارداری، متابولیسم بدن افزایش پیدا می‌کند و بالطبع سوخت‌وساز هم بیشتر می‌شود. متابولیسم پایه در یک خانم در دوران قاعدگی‌اش با توجه به شدت خونریزی‌ای که دارد، بین 10 تا 20 درصد افزایش می‌یابد و چون به کالری بیشتری نیاز دارد تمایل به خوردن تمام خوراکی‌ها به خصوص خوراکی‌های شیرین بیشتر می‌شود. به همین دلیل توصیه می‌کنم در این شرایط هم حتما شیرینی را بعد از وعده غذایی اصلی مصرف کنند. در دوران بارداری هم همین‌طور است.
متابولیسم پایه یک خانم باردار به خصوص در 3 ماهه دوم و سوم 20 درصد بیشتر از یک خانم در همان سن و شرایط است و چون به کالری بیشتری نیاز دارد به همان مقدار و نه بیشتر می‌تواند از مواد شیرین به خصوص میوه‌های شیرین استفاده کند. این مقدار می‌تواند به وسیله متخصص تغذیه محاسبه شود تا خانم باردار با آسودگی خاطر بارداری خود را بگذراند.

چه کنیم تا ذائقه کودکانمان به سمت خوردن بیش از حد خوراکی‌های شیرین نرود؟

از نظر روان‌شناسی تغذیه، مهم‌ترین عادت غذایی بین سن 6 تا 18 ماهگی شکل می‌گیرد. یعنی زمانی که تغذیه کمکی شروع می‌شود تا حدود 5/1 سالگی کودک که در آن زمان تقریبا تمام غذاها را می‌خورد. اگر مادر با بینش کافی بتواند در این مدت تمام خوراکی‌ها را از گروه‌های مختلف غذایی با ظاهر، طعم، رنگ، بو و بافت مختلف غذاها به کودک خود بچشاند و آشنا کند، مقاومت این کودک نسبت به پذیرش غذاهای جدید کم می‌شود و می‌تواند تمام خوراکی‌ها را خیلی بهتر مصرف کند. هر چه این دانش و بینش کمتر باشد مقاومت کودک در خوردن غذاها بیشتر است. البته در هر سنی می‌توان این تغییر را ایجاد کرد اما نیازمند گذشت زمان است.

در آخر چه توصیه‏ای برای کسانی که علاقمندان مفرط به شیرینی دارید؟

توصیه می‌کنم مصرف شیرینی‌ها را به تدریج کاهش دهند و حتما بعد از وعده غذایی اصلی‌شان شیرینی مصرف کنند. در این صورت به مرور زمان میل زیاد ایشان به شیرینی‌ها کاهش خواهد یافت. بهتر است تعداد وعده‌ها و میان‌وعده‌های غذایی‌شان را به 6 وعده در روز تبدیل کنند که بین هر وعده حدود 2 تا 3 ساعت فاصله است. در هر میان وعده می‌توانند از مواد غذایی شیرینی مانند میوه‏های شیرین استفاده کنند و سپس به تدریج میزان مصرف شیرینی‏های مضر را کم کنند.
منبع : سلامتیران