نویسنده: جواد قاسمی قمی

اشاره:
آخرت شناسی به دلیل اینکه به آینده نادیده بشر ارتباط دارد و خبر دقیقی از آن نیست، همواره از بحث انگیزترین آموزه های ادیان بوده است. در یهودیت هم علیرغم ابهام در منشأ این آموزه که گروهی آن را تحت تأثیر تلاقی اندیشه های یهودی ایرانی در ایام اسارت بابلی می دانند، مفاهیمی همچون ماشیح، رستاخیز مردگان، جهان آینده، آخرین داوری، بهشت و جهنم وجود دارد.
این نوشتار، گزیده ای است گزارش گونه از بخش ماشیح در کتاب «خدا، جهان، انسان، ماشیح (گزیده گنجینه ای از تلمود)»، تألیف آبراهام کُهِن.
با مطالعه این نوشتار که ایجاز ویژگی اصلی آن است، دانسته های مفیدی درباره موضوع آینده نگری، فرجام شناسی و آخرالزمان یهودی به دست می آید که هر چند نیاز به دسته بندی مناسب تری دارد ولی می تواند در بررسی های عمیق تر به کار گرفته شود.
روش من در این نوشتار چنین بوده است که پس از سه بار مطالعه یک موضوع، آن را ویراش و با انتخاب عنوانی، آن مطلب را قلمی نموده ام. سعی شده در حد امکان از مطالب و آیات تکراری پرهیز گردد، مگر آن که نکته جدیدی در ضمن آن باشد. ضمنأ قسمت ماشیح این مجموعه در بخش موعودپژوهی همین شماره، درج گردیده است.

رستاخیز مردگان
*اعتقاد به رستاخیز یکی از اصول دین و ایمان یهود است و انکار آن ، گناهی بزرگ محسوب می شود.
«کسی که به رستاخیز مردگان معتقد نباشد و آن را انکار کند، از رستاخیز سهمی نخواهد داشت و زنده نخواهد شد. (سنهدرین، 95 الف.)
*علمای یهود، اعتقاد به رستاخیز را موضوع یکی از دعاهای «برکات هجدگانه» که بخش مهمی از نمازهای روزانه است، قرار دادند. و آن دعا چنین است: «تو تا به ابد جبار هستی، ای خدا تو زنده کننده مردگان هستی… و چه کسی شبیه توست ای پادشاهی که مرگ و زندگی به دست تو است و نجات را می رویانی و تو امین هستی که مردگان را زنده می کنی. متبارک هستی تو ای خدایی که مردگان را زنده می کنی.»
در پاسخ به منکران معاد مقرر شد در پایان دعاهای بیت همیقداش بگویند: از این جهان کنونی تا آن جهان آینده (مشینا براخوت، 5:9).

منکران معاد
*یکی از نکات مورد اختلاف فرسیان و صادوقیان، همین ایمان به رستاخیز بود؛ صادوقیان معتقد بودند که با مردن جسم، روح نیز معدوم می شود و مرگ پایان موجودیت انسان است پس پاداش و مجازات هم نیست. علت ظاهری انکار صادوقیان این بود که در اسفار پنجگانه ذکری از این موضوع نیست و فقط در تورات شفاهی که مورد قبول آنها نیست، آمده است.
*علمای یهود، این نظر را که در اسفار پنجگانه ذکری از رستاخیز مردگان نیامده است ، به شدت رد کرده و در تلمود گفته اند:
هیچ قسمتی از تورات (کتبی) نیست که به اعتقاد رستاخیز مردگان دلالت نکند. لکن ما صلاحیت نداریم که آن را بدین معنی تفسیر کنیم.» (سیفره دواریم، 306، ص 132 الف).
* شومرونی ها یا سامره ای ها هم منکر اعتقاد به رستاخیز مردگان بودند و می گفتند: در تورات دلیل رستاخیز مردگان نیست.

آیات دال بر رستاخیز مردگان در تورات
*آیه: و از آنها ، هدیه افراشتنی خداوند را به هارون کاهن بدهید. (اعداد، 28:18)، تفسیر: هارون که تا ابد زنده نبود بلکه در جهان آینده زنده خواهد شد و بنی اسرائیل هدیه های افراشتنی خود را به او خواهند داد. (سنهدرین، 90 ب)
*آیه: و شما به خداوند خدای خود ملحق شده اید، همگیتان امروز زنده هستید.(تثنیه ، 4:4) ، تفسیر: حتی در روزی که اهل جهان مرده اند، شما زنده خواهید بود یعنی همانطور که امروز زنده اید، در جهان آینده نیز همگی شما زنده و برپا خواهید بود.(سنهدرین، 90ب)
*آیه: من می میرانم و زنده می کنم (تثنیه، 39:32) تفسیر: به قرینه فراز بعد که می گوید: «من مجروح کرده ام و خودم شفا خواهم داد»، می فهمیم این مرده و زنده شدن هم برای یک نفر است نه اینکه خدا یکی را بمیراند و دیگری را به رسم معمول دنیا زنده کند.
*آیه: آنوقت موسی و بنی اسرائیل این سرود را برای خداوند خواهند دید. (خروج، 1:15)، تفسیر: نگفته شده سراییدند بلکه «خواهند سرایید» آمده که مربوط به آینده است.
*آیه: خوشا به حال آنانی که در خانۀ تو ساکنند و بار دیگر برای تو تسبیح خواهند خواند. (مزامیر 5:84)، تفسیر: گفته نشده برای تو تسبیح خوانده اند یا می خوانند بلکه برای تو تسبیح خواهند خواند.
*آیه: رئون زنده بماند و نمیرد (تثنیه، 6:33)، تفسیر: رئون زنده بماند در این جهان و نمیرد در جهان آینده.
*آیه: و بسیاری از آنان که در زمین خاکی خفته اند بیدار خواهند شد، اینان برای زندگی جاودانه و آنان برای (تحمل) رسوایی و ننگ ابدی. (دانیال، 2:12) و اما تو به آخرت برو و بدان که استراحت خواهی کرد و در آخر ایام برای سهم بردن نصیب خود را به پا خواهی خاست.
*آیه: آن جا البته منقطع خواهد شد و گناهش بر وی خواهد بود. (اعداد، 31:5) تفسیر: فراز اول یعنی در این جهان و گناهش بروی خواهد بود یعنی جهان آینده (سنهدرین، 90ب)
*آیه: سه چیز هستند که سیر نمی شوند: هاویه، گور و رحم نازا (امثال سلیمان، 15:30 و 16). تفسیر: همانطور که رحم (زهدان) دریافت می کند و بیرون می دهد، قبر دریافت می کند و سپس از خود بیرون می دهد. چطور زهدان نطفه را با سرو صدا دریافت و کودک را با سر و صدای زیاد از خود بیرون بدهد ولی قبر که مرده را با سر و صدای شیون فراوان تشییع کنندگان دریافت می دارد، به طریق اولی مرده را با سر و صدای فراوان از خود بیرون ندهد. (براخوت، 15ب)

شاهدی بر رستاخیز مردگان
*اگر کسی بگوید که مردگان بار دیگر زنده نخواهند شد، داستان ایلیا (الیاس) را که (مرده ای را زنده کرد)، برایش نقل کن. (بمیدبا ربا، 1:14)

سؤال و جواب مؤمن و کافر:
کافری گفت: آیا خاک می تواند زنده شود؟
جواب: کدام یک از دو کوزه گر قابل ستایش تر است؟ آنکه از آب کوزه
می سازد یا آنکه از گل؟
کافر: البته آن که از آب کوزه می سازد.
جواب: در این صورت خداوند که انسان را از یک قطره مایع به وجود
می آورد، به طریق اولی که می تواند او را بار دیگر از خاک و گل به وجود آورد (سنهدرین، 90 ب، 91 الف). آنها که وجود نداشتند، به وجود آمدند و زنده شدند، پس مردگانی که قبلا زنده بودند، به طریق اولی که بار دیگر زنده خواهند شد (سنهدرین، 91 الف).

مناظره مرتد و موحد:
مرتد: آیا ممکن است قطعات یک کوزه شکسته بار دیگر به هم بچسبد و آن کوزه از نو سالم شود، مگر نه اینکه مکتوب است: مثل کوزه کوزه گر آنها را خرد کن. (مزامیر، 9:2).
موحد: ظرف سفالین از آب و خاک ساخته شده و بوسیله آتش کامل
می گردد ولی ظرف بلورین با آتش ساخته و کامل می گردد. کدام را در صورت شکستن می توان دوباره مرمت کرد؟
مرتد: ظرف بلورین را از آن جهت می توان مرمت نمود که به واسطه دمیدن ساخته شده است.
موحد: اگر ظرفی که توسط یک انسان بوسیله دمیدن ساخته شده و قابل مرمت است پس انسان که توسط ذات قدوس متبارک بواسطه دمیدن ساخته شده است، بطریق اولی که قابل مرمت می باشد (برشیت ربا، 7:14)

چه کسانی و در کجا زنده خواهند شد؟
*عبارت ها از جهت ظاهر فاقد هماهنگی است که به برخی اشاره می نماییم:
الف) همه جهانیان زنده می شوند؛ آنها متولد می شوند و سرانجام خواهند مرد و مردگان عاقبت زنده خواهند شد. (مشیناآووت، 29:4)
آنها (رحمت های الاهی) هر بامداد تازه می شوند و امانت تو بسیار است (مراثی ارمیا، 23:3) یعنی امانت تو بسیار است برای زنده کردن مردگان (میدارش ربا).
ب) زندگی آینده پادشی است که تنها به کسانی که لایق آن باشند( عادلان و نیکوکاران)، داده خواهد شد؛ یک روز بارانی از رستاخیز مردگان مهمتر است زیرا که رستاخیز مردگان از همه اقوام فقط شامل حال عادلان و نیکوکاران خواهد شد، در صورتیکه باران هم برای نیکوکاران می بارد و هم برای شریران (تحنیت، 7 الف)
ج) یهودیانی که لیاقت و امتیازات لازم را کسب نکرده باشند، از پاداش زندگی بعد از مرگ محروم خواهند ماند؛ وفات یافتگان (رفائیم یا کسانی که در آموختن مطالب تورات سستی و کاهلی کنند)، برنخواهند خواست.

محل رستاخیز
*اعتقاد رایج و راسخ این است که واقعۀ عظیم و شگرف رستاخیز مردگان، در ارض مقدس فلسطین روی خواهد داد. ولی در مورد اینکه چه کسانی زنده می شوند، اختلاف است:

1. فقط خفتگان اسرائیل زنده خواهند شد؛
مردگانی که در خاک سرزمین اسرائیل خفته اند، از تجدید حیات بهره مند خواهند شد. حتی یک کنیز کنعانی که در سرزمین اسرائیل بسر می برد، مطمئن باشد اهل عالم باقی و جهان آینده است. در زمینی که مورد رضایت خاطر و شادمانی من است مردگانش بار دیگر زنده خواهند شد ولی سرزمینی که مایۀ رضایت من نیست، مردگانش بار دیگر زنده نخواهند شد. (کتوبوت، 111 الف).

2. اجساد دیگران قبل از رستاخیز به ارض مقدس منتقل می شود:
*مردگان تو زنده خواهند شد و جسدهای من برخواهند خاست. (اشعیاء، 19:26) ، تفسیر: قسمت اول آیه مربوط به کسانی است که در اسرائیل می میرند و قسمت دوم مربوط به آنهایی است که در خارج از اسرائیل فوت می کنند. (کتوبوت 111 الف)
*خداوند اجساد دانشمندان ما که در بابل سکونت دارند را در زیرزمین با نقبی همچون مشک ها خواهد غلطانید و هنگامی که به سرزمین اسرائیل برسند، ارواحشان به آنها خواهد پیوست و زنده خواهد شد. ( بروشلمی کتوبوت ، 12 ب 1)

ترتیب شکل یافتن اجساد مردگان
پیروان مکتب شمای با استناد به آیه: «و دید هم اینک رگها و پی ها و گوشت ها به آنها برآمد، و پوست آنها را از بالا پوشانید. (حزقیال، 8:37)، معتقدند که: شکل یافتن در جهان آینده از رگها و پی ها و استخوانها آغاز شده و با پوست و گوشت پایان می پذیرد.
پیروان مکتب هیلل با استناد به آیه: «مگر نه اینکه مرا مثل شیر می ریزی و مانند پنیر منجمد می سازد.» (ایوب، 10:10)، معتقدند که: شکل یافتن مانند این جهان است یعنی از پوست و گوشت شروع شده و با رگها و پی ها و استخوان ها پایان می یابد چراکه به یک کاسه شیر وقتی مایۀ پنیر نزنند، شیر به حالت مایع باقی می ماند ولی هنگامی که مایۀ پنیر به آن بزنند،
می بندد و سفت می شود. (برشیت ربا، 14:14، 15)

آیا مردگان با جسد قیام می کنند یا برهنه اند؟
* با استناد به واقعه سموئیل و شائول (اول سموئل، 14:28)، اعتقاد براین است : همانطور که انسان با جامه (کفن) می رود، همانگونه با جامه بیرون می آید وقتی گندم برهنه در خاک می شود و با چندین پوشش از خاک سر برمی آورد ، عادلان و نیکوکاران که با جامه های خود دفن می شوند، به طریق اولی با جامه سر از خاک بیرون خواهند آورد. (سنهدرین، 90 ب)

انسان از چه برپا خواهد شد؟
*ربی یهوشوع: از فقره ای که در ستون فقرات است و لوز نام دارد چرا که نه زیر آسیاب ساییده می شود و نه در آتش می سوزد و نه در آب حل میشود و نه با ضربه پُتک شکاف برمی دارد. (برشیث ربا، 28:3)
آیا نقاص جسمانی مردگان با قیام آنها از بین می رود؟
*خداوند قدرت از بین بردن نقائص را به دلیل آیه: من مجروح کردم و خودم شفا دادم (تثنیه، 39:32) داراست ولی برای آنکه معاندان نگویند که خداوند در عوض و به جای افرادی که مرده اند، افراد دیگری را زنده کرده است، آنها را با نقائص بدنیشان دوباره زنده می کند.
الیاس نبی، مأمور واقعه عظیم رستاخیز و منادی بشارت ظهور ماشیح:
*رستاخیز مردگان توسط ایلیا عملی خواهد شد (مشینا سوطا، 15:9، و ملاکی 23 : 3)

جاودانگی زندگی پس از رستاخیز
عادلان و نیکوکارانی که ذات قدوس متبارک آنها را در آینده دوباره زنده خواهد کرد، هرگز به خاک برنخواهند گشت. (سنهدرین، 92 الف)

جهان آینده
مرگ و آخرت از مسائل اختلافی است؛
دانشمندان دوران اولیه، دورۀ ماشیح را با جهان آینده یکی نمی دانستند و معتقد بودند: منجی موعود به وضع و نظام فعلی در این جهان پایان داده، نظامی جاودان برقرار خواهد ساخت که در آن ، افراد عادل و نیکوکار یک زندگی روحانی فارغ از قید و بندهای جسم را طی خواهند کرد.
معلمان دوران های بعدی، دورۀ ماشیح را یک مرحله زودگذرِ واقع میان دنیای فعلی و جهان آینده می دانند.
نکته مورد اتفاق با استناد به عبارت: این جهان دالانی است در جلوی جهان آینده، خود را در این دالان آماده کن تا بتوانی داخل تالار شوی (میشنا آووت، 21:14)، زندگی کنونی انسان این در جهان مقدمه ای است برای حیات جاودان دیگری که از زندگی فعلی او بسی عالی تر خواهد بود.
جهان آینده سرّی است الاهی:
*این راز که افرادی که امتیاز ورود به تالار را خواهند داشت، در آن چه خواهند دید، بر هیچ کس، و حتی پیامبران اسرائیل فاش نشده است و فقط خداوند می داند؛ حتی موسی گفت: من نمی دانم به شما چه بگویم لکن به واسطه آنچه که برای شما آماده شده است، شما خوشبخت خواهید بود. (سیفره دواریم، 356 ص 148 ب)

خصوصیات جهان آینده
*دانشمندان یهود، جهان تازه ای را در نظر خود مجسم می کنند که در آن عدم مساوات و بی عدالتی های جهان کنونی از میان رفته و عدالت الاهی آشکار شده است. این راه حل معمای وجود بدیها و شرارت هایی حاکم در جهان کنونی است و به تصویر عالمان یهود از جهان آینده، زیبایی و لطف خاصی بخشیده است.
*رنجها و محرومیتهایی که انسان معصومانه و از روی میل و رضا بر خود قبول می کند، به او کمک می کند به جهان آینده راه یابد.
*تورات، سرزمین اسرائیل و جهان آینده که سه هدیه خدا به اسرائیل است، بعد از تحمل رنجها و سختیهای فراوان به آنها عطا می شود.

تفاوت جهان کنونی و جهان آینده:
*علامت خاصی که دو جهان کنونی و آینده را از یکدیگر متمایز می کند، ارزیابی مجدد ارزشهاست.
*در جهان آینده عادلان و نیکوکاران بر تخت نشسته و تاجهای خود را بر سر دارند و از فروغ و شکوه شخینا، نور جلال الاهی لذت می برند. (براخوت، 17 الف)
*در جهان آینده دیگر، امیال و هوسهای جسمانی مزاحم انسان نخواهند شد و نفوذ و قدرت طبیعت عقلانی و روحانی شخصی بر او مسلط خواهند بود. (براخوت، 57 ب)
*جهان کنونی بی ثبات است ولی زندگی در جهان آینده ثبات دارد و در آن تغییر و تبدیلی وجود ندارد و عالی ترین و بهترین صورت زندگی، صلح و صفای کامل توأم با لذت حاصله از مشاهدۀ جلال الهی است.
*یک ساعت از چنین سعادتی و در شرایط چنان جهانی، از تمام دگرگونی ها و فرصت های این زندگی فانی بهتر و خوش تر است.

دالان، معبر؛ تالار، مقصد
*مطالعه و آموزش تورات و به جا آوردن فرامین الاهی در دالان (جهانی کنونی)، شرط شایستگی ورود به محیط پاک و روحانی تالار (جهان آینده) به بهترین وجه است.
*دانش تورات و اعمال نیک انسان همراه او در جهان آینده هستند.
*دانشمندانی که در این جهان خواب را از چشمان خود می گریزانند، خداوند در جهان آینده آنان را از فروغ و شکوه شخینا سیر خواهد کرد. و چون بیدار شوم از (دیدن) صورت تو سیر نخواهم شد (مزامیر، 15:17)
*اگر از (حاصل) دسترنج خود بخوری، خوشا به حال تو در این جهان و سعادت با تو خواهد بود.( مزامیر 3:128)
*دعا خواندن از شرایط ورود به جهان آینده است.
*اینان از جهان آینده نصیب می برند:
کسی که در سرزمین اسرائیل سکونت دارد؛
کسی که فرزند خود را علاقمند به آموختن تورات به بار می آورد (یساحیم، 813 الف)؛
کسی که فروتن و افتاده باشد و با رفتاری متواضعانه می آید و می رود و پیوسته مشغول مطالعه و آموختن تورات است و برای خود اهمیت و مقامی قائل نیست، اهل جهان آینده و عالم باقی خواهد بود. (سنهدرین، 88 ب).

محرومان از جهان آینده و عالم باقی
1. قائلان به عدم استنباط دلیل رستاخیز مردگان از مطالب تورات.
2. قائلان به آسمانی نبودن کتاب تورات.
3. پیروان عقیده اپیکوریان که کافر و لامذهب به شمار می روند.
4. شهوترانان و مفسدان. (ابوخوت، 61 الف)
5. کسی که همنوع خود را در میان جمع شرمگین می سازد و سبب می شود که از خجلت رنگ ببازد (باوامصیعا، 59 الف)
6. کسی که کتابهای کفر آمیز و گمراه کننده مطالعه کند.
7. کسی که حروف اسم اعظم را همانطور که نوشته شده اند، تلفظ کند (میشنا سنهدرین، 10:11)

توبه، راه بازگشت
*انسان هر قدر هم گناهش سنگین و دفتر اعمالش سیاه باشد، باز
می تواند به واسطه توبه و انجام اعمال نیک، سیاهی اوراق نامه اعمالش را بشوید و خویشتن را در جهان آینده و عالم باقی ساکن سازد. پس جمیع افراد قوم تو عادل خواهند بود و زمین را تا به ابد به میراث خواهند برد (اشعیاء، 21:60)

حفظ شخصیت و موجودیت یهود
*دو نیرو درصدد برانداختن جامعه یهود بودند: یکی ظلم و ستم قدرتهای یهود و بت پرست و دیگری نفوذ و تأثیر افکار جدید چه یونانی و چه مسیحی.
*دانشمندان، یهودیان را تشویق و تشجیع می کردند تا در مبارزه برای حفظ شخصیت و موجودیت خویش در مقابل فشارهای شدید، استقامت به خرج دهند و با تعلیم به اینکه آنها مزد و پاداش خود را در جهان آینده دریافت خواهند داشت، به یهودیان اطمینان می دادند که افرادی که از این مبارزه و کشمکش جان سالم بدر برده و باقی بمانند، جامعه ای عادل و نیکوکار تشکیل می دهند .
خدا هم آنها را به همین عنوان شناخته و سهمی از جهان آینده به آنها عطا خواهد نمود.

سهم غیر یهودیان از جهان آینده
*در میان افراد سایر ملت ها، عادلان و نیکوکارانی یافت می شوند که از جهان آینده و عالم باقی سهم خواهند داشت (سنهدرین، 2:13)
*صالحان و نیکوکاران غیر یهود نیز از جهان آینده و عالم باقی نصیب خواهند داشت.

شایستگی کودک یهودی برای ورود به جهان آینده
*دربارۀ اینکه کودک یهودی از چه هنگامی شایسته ورود به جهان آینده و عالم باقی است، نظراتی وجود دارد؛
الف) از زمان بسته شدن نطفه: «نسلی (ذریتی یا نطفه ای) که او را عبادت می کنند.»
ب) از لحظه تولد: «ایشان خواهند آمد و عدالت او را به قومی که متولد
می شود، اطلاع خواهند داد که او چنین کرده است. (مزامیر، 31:22)
ج) ساعتی که طفل سخن بگوید: «نسلی که او را عبادت می کنند دربارۀ معجزات خداوند برای دورۀ بعدی تعریف خواهند کرد. (مزامیر 30:22)»
د) از وقتی که کودک ختنه می شود: «من مستمندم و از طفولیت مشرف به موت بوده ام، ترسهای تو را متحمل شده، متحیر گردیده ام» (مزامیر، 16:88)
ه) از هنگامی که طفل آمین می گوید: «دروازه ها را بگشایید تا امت عادل که امانت را نگه می دارد، داخل شود » (اشعیاء، 2:26) یعنی آمین می گوید (سنهدرین، 110 ب)

آخرین داوری
*یکی از معتقدات اصلی یهود، پاداش و کیفر است و این تنها راه حل وضعیت اسف انگیز ملت یهود است.
*هر کس علیه ملت اسرائیل به ناحق و از روی ظلم و ستم قیام کند، چنان است که گویی علیه ذات قدوس متبارک قیام کرده است.
*خداوند باید ملل ستمگر را به خاطر رفتار ظالمانه ای که نسبت به ملت اسرائیل داشته اند، به محاکمه احضار کند (مخیلتا، ص 139 الف)
*علاوه بر دادگاهی که روح هر فرد انسان پس از مرگ در آن حضور می یابد و به اعمالش رسیدگی می شود، یک دادگاه نیز برای محاکمه ملتهای ستمگر تشکیل خواهد شد.
*این واقعه در آغاز دوران ماشیح، هنگامی که عدالت و نیکوکاری و درستی در جهان حکمفرما شود، روی خواهد داد.

برخی آیات دال بر موضوع
*خداوند، لشکرها به قضاوت و انصاف متعال خواهد شد. (اشعیاء، 16:5)
*خداوند، به محاسبه برخاسته، و به جهت داوری قومها ایستاده است. (اشعیاء، 13:3)
*من نظر می کردم تا که کرسی ها برقرار شدند. (دانیال، 9:7)
*خداوند را دیدم که بر کسی بلند و عالی نشسته بود. (اشعیاء، 1:6)
*پادشاهی که بر کرسی داوری می نشیند. (امثال سلیمان، 8:20)
*کرسی کشورها را واژگون خواهم نمود. (حجی، 22:2)
*خداوند همراه پیران قوم خود برای قضاوت خواهد آمد. (اشعیاء، 14:3)

توصیفی از صحنه داوری ملتها
*در جهان آینده، ذات قدوس متبارک یک طومار از تورات را گرفته و آن را پیش خود می گذارد و می فرماید: هر کس به آموختن این تورات و انجام فرامین آن مشغول بود، بیاید و پاداش خود را دریافت نماید. بیدرنگ همه ملتهای جهان گرد آمده و با بی نظمی پیش می روند. خدا به آنها می فرماید: با بی نظمی به درگاه من می آیید؟! بلکه هر ملت به همراه معلمان و رهبران خود به حضور آید.
… همه ملت ها به ترتیب می آیند و پس از سئوال و جواب نومیدانه باز می گردند.
سپس همه ملتها به حضور خداوند چنین ادعا خواهند کرد: ای پروردگار عالم آیا تو تورات را به ما دادی و ما آن را قبول نکردیم؟ ولی آنها نمی توانند چنین ادعایی داشته باشند مگر نه اینکه ذات قدوس متبارک تورات را به همه ملت ها پیشنهاد کرد اما جز ملت اسرائیل هیچ کس نپذیرفت؟!
عاقبت این محاکمه با محکومیت ملت های کافر و ستمگر و تجلیل و سرافرازی قوم اسرائیل پایان می یابد (عوودازارا، 2الف، 3 الف).
*روز داوری بزرگ، برای مردم عادی پس از مرگ واقع می شود.
*نه فقط یهودیان بلکه همگی انسان ها پس از مرگ برای روز حساب فرا خوانده می شوند.
*در بسیاری از عبارات کلمات «عادلان و نیکوکاران» و «شریران و بدکاران» بدون ذکر مذهب یا ملیت آنان آمده است.
*در جهان آینده شریران و بدکاران محکوم به دوزخ خواهند شد و علیه ذات قدوس متبارک نالیده، خواهند گفت: ما منتظر نجات قدوس متبارک بودیم و اکنون آیا رواست که چنین سرنوشتی نصیب ما گردد؟
آنگاه ذات قدوس متبارک بدیشان خواهد فرمود: مگر نه اینکه شما وقتی که در جهان روی زمین بودید با همنوعان خود اختلاف و مشاجره داشتید، سخن چینی می کردید، به یکدیگر تهمت می زدید و همه نوع شرارت و بدی از دست شما برمی آمد؟ مگر نه اینکه اهل نزاع بودید و به یکدیگر ظلم و ستم می کردید؟ برای همین مکتوب است:
اینک جملگی شما آتش می افروزید و کمر خود را با جرقه ها و شعله های آتش می بندید. (اشعیاء، 11:55)

نیکوکاران و بدکاران قوم یهود
*یهود به جهت پذیرش تورات، مسؤولیت سنگین تری بر عهده دارند. همانطور که اطاعت از فرامین تورات و انجام دستورات آن پاداش عظیمی را برای آنان در پی دارد، نافرمانی از اوامر الاهی مجازات و عقوبت سختی را برای ایشان خواهد آورد.
*خداوند، نیکوکاران و بدکاران اسرائیل را داوری خواهد کرد؛ به نیکوکاران اجازه خواهد داد که داخل بهشت شوند و بدکاران را به دوزخ خواهد فرستاد و با نشان دادن جای خالی در بهشت و جهنم به دو گروه، با آنها اتمام حجت خواهد کرد.
*خداوند بدکاران را در مقابل نیکوکاران و دوزخ را در مقابل بهشت آفریده است. هر انسانی دو سهم در جهان آینده دارد، یکی در بهشت و یکی در دوزخ؛ آنکس که شایسته و نیکوکار است، سهم خویش و سهم هم نوع بدکار خود را در بهشت وارث می شود و آن کس که مجرم و بدکار است، قسمت خویش و قسمت هم نوع نیکوکار خود را در دوزخ به میراث می برد. (حگیگا، 15 الف)

ثبت اعمال
*از کلیه اعمال انسان در روزهای زندگی، گزارشی ثبت می شود تا هنگام داوری از آن استفاده کنند و تمام اعمال تو در کتاب نوشته و ثبت می شوند. (مشینا آووت 1:2)
*در لحظه مرگ، کلیه اعمال آدمی پیش روی او جز به جز ظاهر می شوند و به او می گویند: زیر دفتر ثبت را امضا کن و او امضا می کند و عادلانه بودن حکم را گواهی می کند و می گوید: مرا از روی عدالت و انصاف کامل داوری کرده اید.
*حتی سخنان اضافی را که میان انسان و همسرش رد و بدل می گردد، در ساعت مرگ برای وی بازگو می کنند.
*خداوند در جواب اعتراض بدکاران می گوید: من نمی خواستم از روی اعمال شما پرده بردارم، سپس گزارش اعمال آنها را از روی آنچه که ثبت شده است، می خواند و سپس همگی به دوزخ مخلد می شوند (میدراش تهیلیم، مربوطه به مزمور اول)
*گناهانی که انسان آنها را با بی اعتنایی مرتکب می شود و ناچیز
می پندارند، در روز داوری او را احاطه می کند، گویا در این جهان آنها را زیر پاشنه هایش لگدکوب کرده بود: گناه پاشنه هایم مرا احاطه می کند. (مزامیر، 5:49)

سؤالات رستاخیز
در روز رستاخیز این سئوالات را از آدمی می پرسند:
*آیا داد و ستد و کار و کسب از روی درستی و امانت بود؟
*آیا اوقاتی را برای آموختن تورات تخصیص می دادی؟
*آیا وظیفۀ خود را در امر تشکیل خانواده و زاد و ولد به خوبی انجام دادی؟
*آیا منتظر ظهور و نجات ماشیح بودی؟
*آیا کوشش و جدّ و جهد می نمودی که از هر مطلب حکمت آمیز، مطلب تازه ای را درک و استنباط کرده، از آن نتیجه بگیری؟
حتی اگر بتواند به تمام این پرسش ها پاسخ مثبت بدهد، با این حال، اگر ترس از خداوند گنجینۀ او باشد (اشعیاء، 6:33)
برای او سودمند است و در غیر این صورت سودی عاید او نخواهد شد (شبات 31 الف)

مکافات جسمانی یا روحانی؟!
*چون جسم و جان هر دو در ارتکاب گناهان شریک بوده اند، از این رو با هم تنبیه خواهند شد.
*جسم و روح هر دو در محکمه عدل الاهی داوری می شوند ولی خدا جسم را رها نمود و روح را مورد سرزنش و توبیخ قرار می دهد. خداوند در جواب اعتراض روح می گوید: جسم در دنیا به وجود آمده است و در آنجا موجودات خطا می کنند ولی تو اهل جهان بالا هستی و در آنجا کسی مرتکب خطا نمی شود. به همین جهت من جسم را رها کرده و از تو مواخذه می کنم. (ویقراربا، 5:4)
*عقیده پذیرفته شده بصورت کلی این است که روح بار دیگر به جسم می پیوندد و هر دو با هم داوری می شوند؛
طی دوازده ماه پس از مرگ ، جسم وجود دارد و روح به بالا رفته و پایین می آید. پس از دوازده ماه ، جسم از میان رفته و روح به بالا صعود می کند و دیگر پایین نمی آید. (شبات، 152 ب)

آیا مجازات ابدی است؟
*علمای یهود اکراه دارند از اینکه به یک مجازات بی پایان معتقد باشند .
*هرچند از گفتار یوحان (در براخوت، 28 ب)، می توان ابدی بودن مجازات را استنباط کرد ولی در واقع این گفتار، تباین میان یک فرمانروای نسانی و سلطان سلاطین یعنی خداوند جهان را به حدّ اعلای خود نشان می دهد.
*اعتقاد اصلی علمای یهود توسط ربی عقیوا در جملات ذیل آمده است:
مدت زمان داوری و مجازات مردم دوران طوفان نوح، داوری ایوب، داوری و مجازات مصریان، داوری یأجوج و مأجوج در جهان آینده و مدت محاکمه و مجازات ارواح بدکاران در دوزخ دوازده ماه است.
*ربی یوحانان بن نوری گفت: طول مدت این مجازات هفت هفته است یعنی به اندازۀ مدت زمانی که از عید پسح (فطر) تا عید شاد عوت طول
می کشد. (مشینا عدویوت 10:2)

گروه های مردم در روز داوری نهایی
*پیروان مکتب شمای می گویند: در روز داوری نهایی، مردم به سه گروه تقسیم می شوند: نیکوکاران کامل، بدکاران کامل و اشخاص متوسط الحال:
نام نیکوکاران کامل در دفتر حیات ابدی می آید و حکم زندگی جاویدان برای آنان مهم می شود.
نام بدکاران کامل بلافاصله برای افتادن به دوزخ ثبت می گردد و حکم مجازات آنان مهیاست، چنانکه مکتوب است:
و بسیاری از آنانی که در خاک زمین خفته اند، بیدار می شوند. اما اینان برای زیستن زندگی جاودانه، و آنان برای تحمل رسوایی ها و ننگ ابدی. (دانیال، 2:12)
افراد متوسط الحال به دوزخ می روند (و از تحمل عذابهای آن) فریادها می زنند و سپس از دوزخ برآمده و آزاد می شوند. چنانکه گفته شده است: دسته سوم را به میان آتش خواهم برد و ایشان را مثل قال گذاشتن نقره قال خواهم گذاشت و مانند مصفا ساختن طلا ایشان را مصفا خواهم نمود. آنان نام مرا خواهند خواند و من دعای ایشان را اجابت خواهم کرد. (زکریا، 9:13)
*تمام آنانی که به دوزخ می افتند از آن بالا می آیند، بجز سه گروه که در جهنم باقی می مانند و هرگز از آن آزاد نمی شوند؛
یکی، کسانی که با زنی شوهردار زنا می کنند،
دوم، کسانی که هم نوع خود را در میان جمع خجلت می دهند،
سوم آنان که نام و عنوان زشت بر روی دیگران می گذارند (و او را به آن نام می خوانند). (باوامصیعا، 58 ب).

نتیجه
*عده ای می گویند: شخص شریر و بدکار کامل به مجازات ابدی محکوم خواهد شد.
*عدۀ دیگر می گویند: اعتقاد بالا با رحمت الاهی ناسازگار است چون: خداوند کثیر الاحسان است (خروج، 6:34) البته گناهکاران باید مجازات شوند، ایشان دوازده ماه رنج می کشند و سپس نابود می شوند زیرا شایستگی ورود به بهشت را ندارند. ارواح افرادی که زیاده از حد شریر و بدکار بوده اند، طی دورانهای بسیار در دوزخ به سر خواهند برد.
طی دوران های بسیار، به معنای ابدیت نیست و این مطلب از جملۀ «جهنم تمام خواهد شد»، روشن می گردد. این ارواح پس از رنج بردن در دوزخ معدوم نخواهند شد بلکه به عنوان موجوداتی صاحب عقل و شعور در حالت پشیمانی دائمی به هستی خود ادامه خواهند داد.
* به چگونگی و مکان این مجازاتها، اشاره ای نشده است.

جهنم (گه هینوم)
*ارواح بدکاران به جایگاه خاص مجازات و تصفیه که به زبان عبری «گه هینومGahinnom» خوانده می شود، فرود می آیند.
*روح بهائم را که به پایین به سوی زمین نزول می نماید. (جامعه سلیمان، 31)
تفسیر: اشاره به ارواح شریران و بدکاران می نماید که پایین، به جهنم فرو می شوند. (قوهلت ربا).

نام های جهنم
جهنم به هفت اسم خوانده شده است که عبارتند از:
1. شئول: sheol (یونس، 2:2)
2. اودن: avaddon به معنای فنا و نابودی (مزامیر، 12:88)
3. شحت: shahat به معنای فساد و هلاکت (مزامیر، 10:16)
4. بور شائون: bor shaon به معنای چاه هلاکت (مزامیر، 2:40)
5. طیط هیاوون: tit hayaven به معنای گل لجن (مزامیر، 2:40)
6. صلماوت: tzalmavet به معنای سایه مرگ (مزامیر، 10:107)
7. ارص هتحتیت: eretz hatahtit به معنای زمین یا جهان زیرین که فقط در تورات منقول است و در کتاب مقدس یاد نشده است.

نام های دیگر
*گه هینوم guehinnom به معنای دره های (gue) عمیق که همه به خاطر فساد اخلاق و شهوت رانی (hinnom) به آن فرو می افتند.
*توفت tophet (اشعیاء، 33:30).

طبقات و عذاب جهنم
*جهنم، هفت طبقه دارد و هر چه انسان شریر نیز بدکارتر باشد، به همان نسبت جان او در طبقه پایین تری خواهد بود.
*در جهنم هفت اسکوب برای ارواح شریران و بدکاران وجود دارد که عبارتند از:
شئول، اودون، گهی نوم gehinnom ، دوما dumah؛ به معنای زمین سکوت و خاموشی (مزامیر، 17:115)،
صلماوت (سایه مرگ)، ارص تحتیت (زمین زیرین)، ارص نشیا eretz neshiah (سرزمین نسیان و فراموشی) (مزامیر، 13:88 و میدرارش تهیلیم مربوط به آیه 7 از مزمور 11 ص 51 الف)

چگونگی عذاب شریران
*آتش، با حرارت و حدّتی خارق العاده، مهمترین عنصر جهنم برای تصفیه ارواح گناهکاران و شریران می باشد.
* (حرارت) آتش (معمولی) یک شصتم (حرارت آتش) جهنم است (براخوت، 57 ب).
*سرچشمه نهر جاری آتش (دانیال، 10:7) از عرق حیوت hayyoth مقدس (دسته ای از فرشتگان) است که بر سر ارواح شریران و بدکاران فرو می ریزد.
*نظریه ای می گوید: آتش جهنم هرگز خاموش نخواهد شد. (توسیفتا براخوت، 7:6)
*پیروان مکتب هیلل می گویند: جهنّم تمام خواهد شد.
*ذات قدوس متبارک ارواح شریران و بدکاران را مدت 12 ماه در جهنم محاکمه و مجازات می کند:
ابتدا با ابتلاء به جرب و خارش بعد دخول در آتش که فریاد بزنند و سپس فرو بردن در برف که با سرمای شدید عذابشان بدهد و آنها نعره بکشند. (یروشلمی، سنهدرین، 13 ب)
*تاریکی و ظلمت: کسانی که به جهنم فرو می روند، با هیچ چیز دیگری بجز تاریکی محاکمه و مجازات نمی شوند.

کاهش عذاب جهنم
*با وسایل گوناگونی می توان رنجها و عذابهای جهنم را کاهش داد و حتی به طور کلی از آن رهایی یافت:
1. مختون بودن: ممکن است رنج مختون در جهنم کمتر شود، مگر آنکه شرارت و بدکاری او از حد گذشته باشد.
2. تلاش ابراهیم خلیل، جد اعلی و سرور قوم یهود: ابراهیم، ارواحی را که محکوم به عقوبت کشیدن در جهنم شده اند ، از آن مکان بیرون می آورد و از ایشان پذیرایی می کند. البته غیر از یهودیانی که با زنان غیر یهودی همبستر شده و یا آنکه پوست ختنه گاه خود را کشیده اند تا نامختون به نظر آیند و شناخته نشوند که یهودی هستند. (عرووین، 19 الف)
3. خواندن بعضی دعاها: هرکه دعای «شمع اسرائیل» را صحیح تلفظ کند، جهنم را برای او سرد می کنند. (براخوت، 15 ب)
4. توبه: اگر توبه کند و به راه راست بازگردد آتشی که روی قربانگاه می سوزد، گناهان او را کفاره می کند و آتش جهنم را خنثی خواهد کرد. (تنحوما، صو tzav، فصل 14)
5. آموختن و مطالعه تورات، مهمترین وسیله رهایی از عقوبت دوزخ:
آتش جهنم بر دانشمندان تورات اثری ندارد. درست مانند خون سمندر که چون خود از آتش پدید آمده است، با مالیدن آن روی بدن، آتش به وی آزار نمی رساند. خداوند می فرماید: مگر نه اینکه کلام من مثل آتش است (ارمیا، 29:23)، پس دانشمندان تورات که سراسر وجودشان آتش است، به طریق اولی که آتش جهنم بر آنها کارگر نیست.
حتی گناهکاران اسرائیل که علیرغم گناهکاریشان هنوز به اندازۀ دانه های انار پر از نیکوکاری هستند، به طریق اولی که آتش جهنم بر ارواح آنها مسلط نمی شود (حگیگا، 127 الف) درست مانند قربانگاه زرّین که روکشی از طلا به ضخامت یک دینار داشت و از آتشی که سالهای بسیار روی آن می سوخت، آسیبی نمی دید.
*عظمت شب و روز شنبه: ارواحِ رنجور در دوزخ، شب و روز شنبه از آرامش و استراحت برخوردارند. (برشیت ربا، 5:11)
*در گذشته قربانگاه (مذبح) معبد بیت همیقداش باعث کفاره گناهان اسرائیل می شد.
* حروف مذبح (مزبح عبری)، نماد چهار نعمت است:
م: محیلا mehilah به معنای عفو آمرزش، چرا که قربانگاه سبب بخشوده شدن گناهان یهودیان می شود.
ز: زخوت zekhuth به معنای شایستگی؛ بدین معنا که قربانگاه آنان را شایسته بهره مند شدن از جهان آینده می کند.
ب: براخاه berakhah به معنای برکت؛ اشاره به آن است که ذات قدوس متبارک به عمل دستان یهودیان برکت می دهد.
ح: حییم hayyim به معنای زندگی؛ به این معنا که آنان نائل به زندگی کردن در جهان آینده خواهند شد.
کسی که به این چهار نعمت، یعنی آمرزش، شایستگی، برکت و زندگی پشت پا زده و مرتکب بت پرستی شود، در آتش عظیم سوخته خواهد شد، زیرا که خداوند خدای تو آتش سوزنده و خدای غیور است. (تثنیه، 24:4)

مکان مکافات عمل
به عقیده یکی از علمای یهود، احتیاجی به آن نیست که شریران و بدکاران در مکان مشخص و به خصوصی مکافات اعمال خود را تحمل نمایند، بلکه هر کجا باشند، به کیفر اعمال زشت خود خواهند رسید. ربی شمعون بن لقیش (قرن سوم م)، می گوید: در جهان آینده (دوران ماشیح) جهنمی وجود نخواهد داشت (احتیاج به آن نخواهد بود) بلکه ذات قدوس متبارک، خورشید را از غلافش بیرون آورده و جهان را با اشعۀ نورانی آن سیاه خواهد کرد. شریران و بدکاران به وسیله اشعۀ خورشید مجازات خواهند شد و عادلان و نیکوکاران توسط آن از دردها و بیماریها شفا می یابند. (عوودازارا، 3ب)

باغ بهشت (گن عدن)
*جایگاه لذت و شادمانی ابدی و کانون سعادت و خوشبختی جاویدان که برای نیکوکاران تعیین شده است، گن عدن gan eden یا باغ عدن نام دارد که همان بهشت معروف است.
*این بهشت، با بهشتی که آدم ابوالبشر و حوا در ابتدای زندگی در آن بسر می بردند، تفاوت دارد چرا که در(اشعیاء، 4:64) اشاره شده است که چشم هیچ مخلوقی تا کنون بر آن نیفتاده است.
*آدم، در باغی غیر از باغ بهشت می زیست (براخوت، 34 ب) چرا که در تورات داریم که نهری از عدن بیرون می آمد تا باغ را آبیاری کند.( پیدایش، 10:2)

طبقات بهشت
*بهشت هم مانند جهنم دارای هفت طبقه است که هفت دسته از نیکوکاران و عادلان در آن سکنی دارند:
طبقۀ اول) حضور؛ هر آینه عادلان و نیکوکاران نام ترا شکر خواهند گفت و درستکاران در حضور تو خواهند نشست (مزامیر، 13:140)
طبقۀ دوم) دربار؛ خوشا به حال کسی که تو او را برگزینی و مکتوب خود سازی و در دربارهای تو ساکن شود. (مزامیر ، 5:65)
طبقۀ سوم) خانه؛ خوشا به حال آنانی که در خانۀ تو ساکنند. (مزامیر، 5:84)
طبقۀ چهارم) خیمه؛ خداوندا! چه کسی در خیمۀ تو منزل خواهد کرد؟ (مزامیر، 1:15)
طبقۀ پنجم) کوه مقدس؛ چه کسی در کوه مقدس تو ساکن خواهد شد؟ (مزامیر، 1:15)
طبقۀ ششم) کوه خداوند؛ چه کسی به کوه خداوند برخواهد آمد؟ (مزامیر، 3:24)
طبقۀ هفتم) مقام قدس؛ و چه کسی در مقام قدس او خواهد ایستاد؟ (مزامیر، 3:24)

طبقات مردم در جهان آینده
*هفت طبقه از مردم در جهان آینده به حضور ذات قدوس متبارک خواهند ایستاد:
طبقۀ اول) درستکاران؛ درستکاران چهرۀ آنها(شخینا و ملتزمین او) را خواهند دید (مزامیر 7:11)
طبقۀ دوم) ساکنان خانه سلطان عالم ها؛ خوشا به حال آنانی که در خانۀ تو ساکن هستند.
طبقۀ سوم) از کوه بالا رفته؛ سلطان عالم را ملاقات خواهند کرد چه کسی به کوه برخواهد آمد؟
طبقۀ چهارم) ساکنان در جلو سلطان عالم ها؛ خداوندا چه کسی در خیمۀ تو منزل خواهد کرد؟
طبقۀ پنجم: ساکنان در خیمه سلطان عالم ها: خداوندا چه کسی در خیمۀ تو منزل خواهد کرد؟
طبقه ششم) ساکنان کوه مقدس سلطان عالم ها؛ چه کسی در کوه مقدس تو ساکن خواهد شد؟
طبقۀ هفتم) ایستادگان در مقام قدس سلطان عالم ها؛ چه کسی در مقام قدس او خواهد ایستاد. (میدراش تهیلیم 1 الف ، مزمور 11: 7، 5)

ضیافت در بهشت
*ارواح پذیرفته شدگان به گن عدن، پس از طبقه بندی به بخشی که شایسته مقام اوست، وارد می گردد. ( جامعه، 5:4 و 6:4 )
*صفت ممیزۀ اصلی این مسکن آسمانی آن است که ارواح متدینان و پرهیزگاران که در این جهان سختی و محرومیت کشیده اند، در آنجا به آسایش و خوشی می رسند.
*خوشی و سعادت و لذات روحانی که برای افراد شایستۀ ورود به گن عدن ذخیره شده است، معمولا به ضیافتی عالی و بی نظیر تشبیه می شود: گوشت نویاتان غذای اصلی ضیافتی را که در آینده برای عادلان و نیکوکاران ترتیب داده می شود، تشکیل خواهد داد. (مزامیر، 14:74 و 26:104 و اشعیاء، 1:27 و ایوب، 25:40)
*سایبان آنها از پوست لویاتان (باواتبرا، 75 الف) و نوشابه آنها شرابی است از شش روز خلقت انگور (براخوت، 34 ب)
*عالی ترین لذتی که ارواح عادلان و نیکوکاران در گن عدن از آن بهره مند خواهند شد، بودن آنها در حضور خداوند است.
*او (خداوند) به گن عدن اجلال خواهد فرمود. (غزل غزلها 16:4 و 1:5 و بمهیدبا ربا، 2:13)
*در جهان آینده هم، او خداست و اسرائیل قوم او هستند: من خدای شما خواهم بود و شما قوم من محسوب خواهید شد هر چند بگوید: من در میان شما خواهم خرامید (لاویان، 2:26)

تورات، راه بهشت عدن
*آموزش تورات انسان را به سوی تقوی و نیکوکاری سوق می دهد. تورات راه بهشت عدن را به روی او می گشاید.
*ارواح کسانی که در طی زندگی در این جهان وقت و نیروی خود را صرف و وقف کسب دانش تورات کرده اند، در بهشت عدن مقام و منزلتی شامخ خواهند داشت.
*طبقه سوم از هفت طبقۀ بهشت ویژۀ دانشمندان بزرگ است.
*پاداش ممتاز بهشتیان، حل مشکلات علمی است که هنگام زندگیشان روی زمین، از آن عاجز بوده اند و خاطر آنها بدان جهت آزرده می شده است. (حگیگا، 14 الف)
*در تلمود و میدرا ش های کهن بیش از موارد فوق شرحی راجع به وضع داخل بهشت عدن و بهشتیان نیست ولی در نوشته های متأخران مثل فصل 20 کتاب «یلقوط شمعونی» که گلچینی از میدراش های مختلف و آثار علمای یهود است و در حدود قرن 13 تدوین شده است، شرح بسیار جالبی دربارۀ بهشت عدن منسوب به «ربی یهوشوع بن لوی» از دانشمندان قرن سوم میلادی که تمایل شدیدی به عرفان و تصوف و کشف اسرار تورات داشته، وجود دارد که قسمتی از آن را مرور می کنیم:
ارواح هفت طبقه از عادلان و نیکوکاران در گن عدن از نعیم جاودانه مستفیض می شوند:
طبقه اول: کسانی که در راه حفظ دین و ایمان خود شهید شده اند، مانند ربی عقیوا و همسلکانشان.
طبقه دوم: غرق شدگان دریا (جوانان و دختران یهودی که برای حفظ عفت و ناموس، خود را در دریا غرق کرده اند).
طبقه سوم: ربان یوحانان بن زکای و شاگردانش (دانشمندانی که عمر خود را صرف آموختن تورات و علم و دانش و تعلیم آن به دیگران کرده اند).
طبقه چهارم: کسانی که ابر جلال و عزت بر آنها فرود آمده و ایشان را پوشانید. (برجستگان و افراد عالیمقام و ممتاز در زندگی یا وقت مردن).
طبقه پنجم: توبه کاران که مقامشان از نیکوکارانی که هرگز خطا نکرده اند، عالی تر است. (توبه کاران طعم گناه را چشیده اند و با این حال با نفس اماره جنگیده و بر آن غالب شده و به راه راست بازگشته اند. در صورتی که نیکوکاران کامل چنین نبردی را در پیش نداشته اند.)
طبقه ششم: جوانان مجرد که هرگز طعم خطا و شهوترانی را نچشیده اند و پاک و معصوم چشم از جهان فرو بسته اند.
طبقه هفتم: افرادی که در دوران زندگی خود در این جهان فقیر و مستمند
بوده اند و در عین حال از علم میشنا بهره ور شده اند و نیز دارای کسب و کاری بوده اند و از دسترنج خود امرار معاش می کرده اند.
*همه کسانی که به تو توکل می کنند، شادی خواهند کرد و تا به ابد ترنم خواهند نمود (مزامیر داوود، 12:5)
*ذات قدوس متبارک در میان آنها جلوس می نماید و مطالب تورات را برای ایشان شرح می دهد:
چشمان من برای امنای زمین است تا با من همنشین شوند. (مزامیر، 6:101)
منبع: دانشگاه ادیان و مذاهب