قبل از بیان راهکارهای اساسی، تذکر دو نکته را لازم و ضروری می دانیم:
1. اضطراب و استرس با هم تفاوت دارند استرس واژه ای انگلیسی است که در زبان فارسی به معنای فشار آمده است. امروزه این واژه در برگیرنده کلیه فشارهای روانی ـ اجتماعی است.[1] انواع موقعیت هائی که باعث استرس می شوند عبارتند از: ناکامی ها، محرومیت ها، تضادها و همه ناراحتی هائی که امکان دارد، هم از منابع درونی و هم از منابع بیرونی ناشی شوند.[2] اما اضطراب یک نوع پریشانی و در عین حال روانی – بدنی است که بر اثر ترسی مبهم و احساس ناایمنی و تیره روزی در فرد آدمی به وجود می آید.[3] 2. روانشناسان , اضطراب را به دو گروه تقسیم کرده اند:

الف) اضطراب طبیعی و نرمال
اضطراب متعادل یا نرمال آن ست که شدت واکنش با مقدار خطر متناسب باشد و این خود، مفید است. زیرا که شخص را وادار می سازد با موفقیت، خطرات را از خود دفع کند. بنابراین مقدار متعادل اضطراب برای رشد و تکامل شخصیت لازم است.

ب) اضطراب های نابهنجار
این نوع اضطراب درجات گوناگونی دارد و ممکن است با فراوانی های متفاوتی جلوه گر شود و شامل احساسات و رفتاری است که از کارائی عمل فرد کاسته یا جلوگیری می کند. در اضطراب شدید و مزمن، شخص در یک حالت فشار و تنیدگی ناشی از تعارضات درونی قرار می گیرد که با به کار گرفتن انواع مکانیزم های دفاعی هم , قادر به تخفیف آن نیست. این گونه احساسات , مداوم است و فرد احساس شدیدی از ناکام شدن خود دارد بدون آن که بداند از چه
می ترسد. چنین ترسی ممکن است از چند دقیقه تا چند ماه طول بکشد.[4] ما در این نوشتار، در پی راه کارهای درمانی اضطراب دسته دوم هستیم چرا که وجود اضطراب دسته اول برای انسانها مفید است.

برخی از عوامل اضطراب
«احساس تنهائی»، «احساس نداشتن پناهگاه»، «احساس پوچی و بی هدف  بودن زندگی»، «تصویر جانکاهی از دوران پیری»، «تصویر وحشتناکی از چهره مرگ داشتن»، «داشتن احساس ناخوشایند و عدم اشباع کامل»، «بدبینی آزاردهنده»، «ترس از آینده»، «احساس گناه و شرمساری»، «روی آوردن به زندگی تجملی»[5] و… .

راههای کنترل، رفع و درمان اضطراب
روان شناسان برای کنترل و درمان اضطراب راهکارهای متعددی را بیان کرده اند. در ذیل به تعدادی از شیوه های تخصصی و غیرتخصصی آن اشاره می کنیم:
عمده ترین شیوه درمان، روان درمانی است. روان درمانی یا پسیکوتراپی، خود، از شیوه های مهم درمان اضطراب است که البته باید زیر نظر مشاور بالینی متخصص صورت گیرد. روش آن بکارگیری شیوه عاطفی، با استفاده از فنون روان شناختی توسط فردی متخصص برای میل به اهداف ویژه است. حال به برخی از شیوه های درمان اضطراب می پردازیم.
1. درمان متمرکز: این روشی است که «راجرز» و پیروان او برای درمان مراجع عمل کرده اند. در این روش روانشناس به مراجع نمی گوید که او چه باید بکند. بلکه از خود او می پرسد که به نظر شما چه باید کرد تا به آرامش رسید. و در نتیجه روانشناس و مراجع به یک جمع بندی می رسند و مراجع در واقع با هدایت روانشناس، و با خواست و کمک خودش، راه نجات را می یابد و سعی دارد آن را مورد عمل قرار دهد.
2. درمان گروهی: در این شیوه، چند بیمار روانی در کنار هم هستند. مشکلات آنها مشابه است آنها با راهنمائی و جهت دهی روانشناس با هم صحبت می کنند. و در سایه آن در می یابند که همه , دردی شبیه به هم دارند و این دید، خود، مایه سکون و آرامش شان می شود.
3. درمان پزشکی: در این موارد پزشک و بهتر بگوئیم روانپزشک است که در درمان دخالت کرده و از طرق مختلفی از جمله دادن داروها به درمان می پردازند. البته در این زمینه فقط پزشک متخصص است که می تواند نظر بدهد. طبیعی است که در این راه از اظهار نظر افراد غیرآگاه باید پرهیز کرد و به سوی هر داروئی نباید دست دراز کرد.
4. حساسیت زدائی، در آن , فرد را، در آرامشی قرار می دهند و از او می خواهند که در آرامش کامل عضلانی و در استراحت مطلق باشد. آنگاه صحنه های اضطراب آور را در نظر خود مجسم کند و به آسانی و در سایه القاآت، بر خود تسلط یابد و اضطراب خود را تحت کنترل در آورد.
5. استفاده از مذهب: مذهب اگر دارای ریشه الهی و فطری باشد در درمان افراد مؤثر است و راه و روشی مهم و چاره ساز به حساب می آید و روانکاوان بزرگی چون «یونگ» آن را مورد توجه قرار داده اند. در اسلام نیز به این امر توصیه شده و آیه شریفه قرآن که می فرماید: أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ[6] اشاره ای به همین امر است. تقویت معنویت در افراد، زمینه را برای از میان بردن اضطراب از جهاتی متعدد فراهم می آورد. و هم استفاده از روش توبه در اسلام، خود می تواند از میان بردارنده اضطراب و لااقل کاهش دهنده آن باشد.
6. تمرین کلامی: این روش به واقع نوعی القاءبه خود است در عرصه قدرت، و به تبع آن خود را قدرتمند کردن. به خود القاء کند: من می توانم چنین و چنان کنم، من می توانم مدیر خود باشم. من می توانم بر مشکل غلبه کنم و… فرد در ضمن این القاآت آهنگ سخن و کلام خود را قاطع می کند و در واقع به نوعی امردهی به خود، بپردازد.
7. شرطی سازی تقابلی: گاهی فردی از موشی می ترسد، علت شاید آن باشد که مثلاً پدر و یا مادرش موشی را در خانه دیده و فریاد کشیده اند. کودک از آن ترسیده و از آن بابت در اضطراب است که نکند موش مجدداً حضور یابد. کودک به آن فریاد و آن دیدار, شرطی شده است. حال باید عکس آن , مورد عمل قرار گیرد. این بار که موشی را ببینند بخندند و ابراز شادی و اعلام سلطه کنند و در نتیجه آموخته قبلی کودک را خنثی نمایند.
8. جرأت دهی: طفل از وارد شدن در صحنه ای وحشت دارد و مضطرب است. در این حال می توان فردی را نشان داد که در حال پیشروی به سوی همان صحنه است و با جرأت، به سوی آن گام بر می دارد. این دیدار اگر چند بار تکرار شود زمینه ساز جرأت او خواهد شد.
9. روش بازشناختی: نام دیگر این روش «خود آموخته» که در چهار مرحله صورت می گیرد:
ـ تبیین اینکه اضطراب او ناشی از چیزهای ناراحت کننده ای است که خود او آنها را بد می داند.
ـ شناسائی و بیان خاص بیمار از احوال اضطراب آمیز.
ـ متقاعد کردن او که اضطرابش غیرمنطقی است.
ـ قرار دادن الگو و تقویت بیانات سازنده او.[7] 10. تغییر سبک زندگی: سبک خاصی از زندگی فشارزا که در آن گرفتاریم به ایجاد و تداوم اضطراب کمک می کند. آموزش شیوه های مقابله با فشارهای زندگی برای رفع اضطراب مفید خواهد بود. به عنوان مثال؛ اگر کفّه انتظارات سنگین تر از منابع و توانائیهای ما باشد فشار روانی ایجاد خواهد کرد و همین امر تا وقتی که ما در جهت تقویت منابع و توانائیهای خود یا کاهش انتظاراتی که از ما دارند و یاهر دو عمل کنیم ادامه خواهد داشت. فشار روانی، با زمانی که کفّه انتظارات سنگین تر از منابع باشد حفظ خواهد شد.[8] البته روشهای فراوان دیگری نیز وجود دارد که از آنها صرف نظر می کنیم[9] و فقط در پایان به ذکر پاره ای اصول اشاره می کنیم:
تقویت مذهب
عادت به دعا
خواب و استراحت کافی
پرهیز از عوامل فشار
اصلاح محیط
و… .

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. مسأله ترس و اضطراب کودکان، علی قائمی، ج 1، تهران، انتشارات امیری، 1376.
2. مشکلات نوجوانی و جوانی، ابوالقاسم اکبری، ج 1، تهران، نشر ساوالان، 1381.
3. مشکلات تربیتی را چگونه حل کنیم، محمدرضا شرفی، چ 2، تهران: انتشارات تزکیه، 1376.

پی نوشت ها:
[1] . آقائی، اصغر و آتش پور، حمید، استرس و بهداشت روانی، اصفهان، انتشارات پردژ، چاپ اول، 1380، ص9.
[2] . همان، ص10.
[3] . شرفی، محمدرضا، مشکلات تربیتی را چگونه حل کنیم، تهران، انتشارات تزکیه، چاپ دوم، 1376، ص 59.
[4] . اکبری، ابوالقاسم، مشکلات نوجوانی و جوانی، تهران، نشر ساوالان، چاپ اول،1381، ص265.
[5] . همان، ص269.
[6] . رعد/28.
[7] . قائمی، علی، مسأله ترس و اضطراب کودکان، تهران، انتشارات امیری، چاپ اول،1376، صفحات 328 الی 341 (اقتباس).
[8] . تروورجی، پاول و دیگران، فشار روانی، اضطراب و راههای مقابله با آن، ترجمه: حسن صبوری مقدم و دیگران، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377، ص 119.
[9] . برای مطالعه بیشتر رک: پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، ج 1، سمت، 1376