شاخه های روان شناسی را بنویسید و بیان کنید که روان شناسی چه ارتباطی با مسایل تعلیم و تربیت دارد؟

مقدمه: برای آشنایی با این علم ابتدا تعریفی از آن ارایه نموده و پس از اشاره کوتاه به تاریخچه و مکاتب عمده روان شناسی و شاخه‌ها و گرایش‌های این علم، سرانجام ارتباط آن با مسایل تعلیم و تربیت را یادآور می‌شویم.
تعریف روان شناسی
روان شناسی، یعنی شناختن روان یا ذهن. بنابراین، روان شناس کسی است که روان یا ذهن را مطالعه می‌کند.[1] حتما می‌پرسید که روان یا ذهن در کجا قرار دارد. آیا می‌توان آن را دید یا مطالعه کرد؟ مسلماً خیر. روان یا ذهن را مستقیماً نمی‌توان دید و در نتیجه مستقیماً نیز نمی‌توان مطالعه کرد. امّا از روی جلوه‌ها و عملکرد و رفتار آن قابل مطالعه است. و مراد از رفتار کلمه‌ای است که روان شناسان برای بیان آنچه مردم انجام می‌دهند، بکار می‌برند لذا روان شناسی تقریبا با همه جنبه‌های زندگی ما ارتباط دارد و در یک نگاه ملخص و جامع می‌توان گفت: روان شناسی مطالعه علمی رفتار و فرآیندهای روانی است.[2] تاریخچه روان شناسی
روان شناسی به عنوان یک علم توسط ویلهلم وونت در سال 1879 پایه گذاری شد و پس از وی دیگران در رشد آن کوشیدند.[3] مکتب‌های روان شناسی
عمده‌ترین مکاتب روان شناسی عبارتند از: رفتارگرایی، روان تحلیلگری، ساختار گرایی، گشتالتی و شناخت‌گری.[4] رشته‌ها و شاخه‌های روان شناسی
از آن جا که موضوع روان شناسی «رفتار» است، و رفتار تنوع بسیار دارد، طبیعتاً باید شاخه‌ها و گرایش‌های بسیاری وجود داشته باشد تا هر یک از آنها جنبه‌ای از رفتار را مطالعه کند. اینک به مهمترین شاخه‌های روان شناسی اشاره می‌کنیم:
1. روان شناسی فیزیولوژیک؛ 2. روان شناسی ژنتیک؛ 3. روان شناسی اجتماعی؛ 4. روان شناسی تفاوت های فردی؛ 5. روان شناسی بالینی؛ 6. روان شناسی تربیتی؛ 7. روان شناسی صنعتی؛ 8. روان شناسی عمومی؛ 9. روان شناسی تجربی؛ 10. روان شناسی شخصیت؛ 11. روان شناسی یادگیری؛ 12. روان شناسی خانواده؛ 13. روان شناسی مرضی؛ 14. روان شناسی سیاسی؛ 15. روان شناسی کودک؛ 16. روان شناسی مشاوره؛ 17. روان شناسی ورزش.
موارد یادشده از باب نمونه بود و گرنه به طور جامع و دقیق بیش از 50 شاخه اصلی برای روان شناسی وجود دارد که تعدادی از آنها در ایران رایج است.[5]

روابط روان شناسی و تعلیم و تربیت:
امّا این که روان شناسی چه ارتباطی با تعلیم و تربیت دارد، در این خصوص باید عرض نمود که یکی از موارد کاربرد روان شناسی به خصوص برخی شاخه‌های روان شناسی مانند روان شخصیت، روان شناسی کودک، روان شناسی مشاوره، روان شناسی خانواده، روان شناسی رشد، روان شناسی تربیتی، تعلیم و تربیت می‌باشد. به تعبیر دیگر، در علم روان شناسی در مورد حقیقت و ماهیت انسان و این که شخصیت انسان از دوران کودکی چگونه شکل می‌گیرد و چه عواملی باعث بهبود رفتار فردی و اجتماعی انسان می‌شود، یکسری اصول علمی به دست می‌آید، آن گاه با استفاده از این اصول می‌توان در جهت اصلاح رفتار و تعلیم و تربیت فرزندان استفاده نمود.
نمونه‌هایی از کاربرد روان شناسی در امر تعلیم و تربیت
والدین اگر با اصول و مبانی روان شناسی آشنا باشند به خوبی می‌توانند از آن در جهت تربیت فرزندان خود استفاده کنند.[6] از دید روان شناسان زمان تربیت قبل از تولد کودک آغاز می‌شود و در روان شناسی ژنتیک و نیز روان شناسی کودک مباحث بسیار ارزشمندی در زمینه رشد و تحول قبل از تولد و بعد از تولد وجود دارد که والدین می‌توانند آن نکات را رعایت کنند. یادگیری کودک یکی دیگر از مباحث مهم روان شناسی است، در روان شناسی یادگیری فرد با اصول یادگیری و این که چه عواملی باعث بهبود آن می‌شود، آشنا می‌گردد.
اگر والدین با اصول یادگیری کودک آشنا باشند و بدانند که چگونه می‌توانند زمینه رشد و شکوفایی و خلاقیت فرزندان را فراهم کنند، بهتر می‌توانند به فرزندان خود کمک نمایند.
در روان شناسی این موضوع آمده است که «چگونه می‌توانیم رفتار و عادت‌های خوب را در کودکان و نوجوانان تقویت کنیم و از رفتارهای ناپسند جلوگیری نماییم». در این زمینه مباحث بسیار مفیدی وجود دارد، والدین و مربیان با استفاده از آن اصول می‌توانند در ایجاد و تقویت رفتارهای مطلوب فرزندان و نیز حذف و خاموشی رفتارهای نامطلوب آنان استفاده نمایند.[7] کاربرد تشویق و تنبیه در امر تعلیم و تربیت بر کسی پوشیده نیست. اگر تشویق و تنبیه بر اساس اصول و مبانی علمی انجام شود، بسیار مفید می‌باشد و این اصول و مبانی از موضوعاتی است که در روان شناسی می‌توان با آن آشنا شد.
آشنایی با نیازهای کودکان و نوجوانان به خصوص نیازهای عاطفی آنان و نیز تفاوتهای فردی که در امر تعلیم و تربیت بسیار راهگشا و ضروری است، تنها از طریق معامله و تحقیق در زمینه روان شناسی امکان پذیر است.
روان شناسی تربیتی شاخه ای روان شناسی است که چگونگی کار برد اصول و یافته های روان شناسی را در موقعیت های آموزشی و پرورشی بررسی می کنم. در روان شناسی تربیتی مسایلی چون شرطی سازی، تشویق و تنبیه، مرا حل رشد فراگیر، تناسب محتوای درسی با رشد ذهنی فراگیر، استفاده از روان شناسی یادگیری و نظریات آن در امر آموزش فراگیران، چگونگی اندشیابی فراگیران، مورد بررسی قرار می گیرد که ارتباط عمیق و گسترده روان شناسی را با تعلیم و تربیت آشکار می سازد.
آن چه بیان شد، نمونه‌هایی بود از موارد کاربرد روان شناسی در تعلیم و تربیت و اگر خواسته باشیم دقیقتر بگویم، تعلیم و تربیت روشمند و علمی بدون آشنایی با اصول و مبانی روان شناسی امکان‌پذیر نیست. و اگر می‌بینیم نهاد خانواده و مدرسه در امر تعلیم و تربیت موفق نمی شوند، علت اصلی آن یا عدم آشنایی با اصول روان شناسی و یا عدم رعایت و به کارگیری آن اصول می‌باشد. اگر زمینه‌ای فراهم شود که والدین و مربیان با اصول روان شناسی و نحوه استفاده از آن آشنا شوند بسیاری از مشکلات جامعه و خانواده و از جمله مشکل تربیت فرزندان حلّ خواهد شد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. یوسف اردبیلی، اصول و فنون راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش، انتشارات بعثت.
2. پاول هنری ماسن و همکاران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه: مهشید یاسایی، نشر مرکز.
3. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، انتشارات آگاه.
4. گای آر، لیفرانسوا، روان شناسی برای معلمان، ترجمه هادی فرجامی، آستان قدس رضوی.
5. ویلیام گلدسر، مدارس بدون شکست، ترجمه ساده حمزه، انتشارات رسته.

پی نوشت ها:
[1] . گنجی، حمزه، روان شناسی عمومی، نشر ساوالان، 1381، ص 14.
[2] . اتکینسون و هیلگارد، زمینه روان شناسی، ترجمه: محمد تقی براهینی و همکاران، انتشارات رشد، ج 1، ص 35.
[3] . دونالد هب، درسنامه روانشناسی، ترجمه: جواد قهرمانی، انتشارات رشد، 1375.
[4] . ف. ل. مولر: تاریخ روان شناسی، دو جلد، ترجمه علی محمد کاردان، مرکز نشر دانشگاهی، 1367.
[5] . ر.ک: تکینون و هیلگارد، زمینه روان شناسی، همان، ج 2، پیوست 1.
[6] . یودا گلاس، اصلاح رفتار کودکان، ترجمه جمال فر، نشر ویرایش، 1374.
[7] . برای مطالعه بیشتر ر.ک: سیف، علی اکبر، تغییر رفتار و رفتار درمانی، نشر دوران، چاپ چهارم، 1379.