اگر کسی در قلبش کسی را دوست داشته باشد آیا باید به آن کس بگوید یا نه؟
اسلام عزیز با برنامه‌های جاوید و جامع برای رشد فرد و اجتماع برنامه سعادت دارد و با بیان مسائل مورد نیاز سعی کرده تا ما را به هدایت برساند. از جمله مسائلی که در رشد و سعادت دنیوی و اخروی ما بسیار اهمیت دارد مسأله گزینش دوست است. از آنجایی که انسان موجودی است اجتماعی و مدنی الطبع و به سوی دیگران گرایش دارد در معارف و روایات ما به این مهم توجّه وافری شده و به طور مفصل به بحث رفاقت، معاشرت، عوامل دوستی، موانع دوستی، اقسام دوستان، آزمایش دوست، ویژگی همنشینان شایسته و همنشینان ناسالم پرداخته شده است.[1] پس مسلمان واقعی انسانی است اجتماعی و از طرفی هم اجتماعی بودن او به این معنی نیست که با هر کس طرح دوستی ببندد و باید با «ملاک‌های مطرح شده از سوی شرع» اقدام به انتخاب کند.
همه انسان‌ها محترم‌اند:
در بینش الهی همه انسان‌ها از آنجایی که مخلوق خداوند رحمانند و اشرف مخلوقات و فرزندان آدم، محترم‌اند. قرآن شریف به ما توصیه می‌کند که با مردم خوش رفتار، خوش گفتار و خوش پندار باشیم و حریم و حرمت آنها را نشکنیم.[2] امّا این بدان معنی نیست که همه آنها محرم راز انسان باشند و انسان در همه کارها صد در صد به آنها اعتماد کند و پیرو آنها باشد. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه ـ علیهم السّلام ـ به ما سفارش کرده‌اند که از بین انسان‌ها افراد صالحی را برای پیمودن راه حق و معاشرت گزینش کنید و برای دوستان خوب شرایطی فرموده‌اند از جمله:
1. دوست خوب سه شرط عمده دارد: الف ـ با دیدنش به یاد خدا بیفتی. ب ـ گفتارش به دانش شما بیفزاید. ج ـ عمل و رفتارش شما را به انجام کارهای آخرت برانگیزد.[3]
2. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: بهترین دوستان من کسانی هستند که عیوب مرا به من هدیه کنند.[4]
3. دوست صالح، امانتدار، صادق و باحیا است.[5]
4. دوستی با مؤمن پایدارتر است (چون ریشه آن پایدارتر است). از سوی دیگر چون نشست و برخاست‌ها تأثیرگذارند و انسان رنگ و بوی همنشین خود را (در گفتارها و افکار و کردار) می‌گیرد، باید مراقب همنشینان خود باشد و از برخی همنشینان دوری کند از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
منافق، خائن، ستمکار، فریبکار، شراب‌خوار، شرور، احمق، بدنام[6]، ترسو، بسیار دروغگو، بخیل و …[7]
آزمایش دوست:
چون شناخت انسان‌ها در چند نشست و برخاست مقدور نیست، ما انسان‌ها نوعاً دچار اشتباه می‌شویم، لازم است که برای گزینش دوست دقت به خرج دهیم تا بی‌حساب کسی را از خود نرنجانیم و یا کسی را به حریم خود راه ندهیم. پس باید او را در مسافرت‌ها، سختی‌ها و راحتی‌ها، امانت‌داری، صداقت، تذکر‌های خیرخواهانه و …[8] امتحان کنیم و ببینیم او شرایط همنشینان صالح (دیدارش انسان را به یاد خدا اندازد، گفتارش به علم و دانش ما بیفزاید و … ) را دارد یا نه.
عواطف انسان:
عواطف انسان از ریشه‌های مختلف تغذیه می‌کنند و به شکل‌های گوناگون ظهور می‌یابند. ریشه عاطفی گاهی نفعی است که از فردی به انسان می‌رسد، گاهی لذّتی است که از مشاهده دیگری می‌برد در نتیجه مجذوب او می‌گردد، گاهی نیز بی‌آنکه که این امور مطرح باشد به سوی شخص جذب می‌گردد (مثل روابط فامیلی، و یا رابطه مادر و فرزند و …) به عبارت دیگر عواطف یا عواطف طبیعی و اولی است، مثل روابط فامیلی و خانوادگی که مطلوب اصلی در درجه اول علاقه به طرف مقابل است یا عواطف ثانوی که مطلوب اصلی در آنها چیز دیگری است و شخص مورد عاطفه از آن جهت که واسطه دستیابی به آن مطلوب اصلی است انسان را به سوی خود جذب می‌کند، مانند دوست داشتن کسی که به شخص احسان کرده است. در این مورد انسان اصالتاً خودش را و در وهله بعد کسی را که واسطه دستیابی به سودش می‌گردد دوست می‌دارد.[9]
اعلام دوستی:
با توجّه به مطالب بالا باید بگویم که اگر فردی شرایط مطلوب مزبور (همنشینان صالح) را داشته باشد، انسان باید به او اعلام دوستی کند و نباید چنین دوستان شایسته‌ای را از دست بدهیم. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: عاجزترین مردم کسی است که از انتخاب دوست ناتوان باشد و عاجزتر از آن کسی است که دوست خودش را نتواند نگه دارد. به همین خاطر است که پیامبر عزیز اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: هر گاه یکی از شما رفیق یا برادر خود را دوست داشته باشد آن را به او اظهار کند، اذا احبّّ احدُکم صاحَبُه اَوْ اخاه فَلْیُعْلِمُهُ .[10] و اعلام دوستی به والدین و برادران و خواهران باید انجام گیرد چون شکّی در دوستی آنها نیست. همین طور والدین نیز باید به فرزندان خود محبّت‌شان را ابراز دارند.
فایده اعلام دوستی:
اگر انسان قلب سالمی داشته باشد و آلوده به گناه نشده باشد، در عواطف خود نیز صادق است، یعنی کسی را که دوست دارد به خاطر مال و منال و رسیدن به شهوت و مقامی نیست. پس اگر قلب او کسی را با شرایط مشروع و معقول بالا گزینش کرد باید به او گوش داد و به او اعلام دوستی کرد. اعلام دوستی خود دارای فواید زیادی است.
1. ایجاد تفاهم: در یک تقسیم بندی کلّی: ارتباط بر دو نوع است کلامی و غیر کلامی. نحوه برقراری ارتباط کلامی از عواملی است که در ایجاد تفاهم نقشی تعیین کننده دارد. هر واژه یا کلمه دارای نوعی بار روانی و عاطفی است و تأثیرات مسلّم و پایداری را بر شنونده برجای می‌گذارد. یک ارتباط کلامی موفّق رابطه‌ای است که بر رشد و شکوفایی و شادابی زندگی بیفزاید. دوستانی که با هم ارتباط عاطفی ـ کلامی دارند و دوستی خود را ابراز می‌دارند در ناسازگاری‌ها از خود گذشت بیشتری دارند و این امر به تفاهم و دوستی آنها کمک می‌کند.
2. پایداری دوستی: اعلام دوستی باعث پایدار شدن دوستی می‌شود. امام باقر ـ علیه السّلام ـ به یکی از اصحاب خود فرمودند: اظهار محبّت، دوستی را پایدارتر و اُنس و الفت را بیشتر می‌کند.[11]از نظر روان شناختی همه انسان‌ها علاقه‌مندند که مورد تکریم و تأیید دیگران قرار بگیرند و اعلام دوستی در حقیقت به ارضاء این خواسته کمک می‌کند و احساس مثبتی در فرد ایجاد می‌شود و این احساس مثبت به طور مسلّم دوباره برخورد با دوست مقابل خود را نشان می‌دهد. (نتیجه آن به فردی که اعلام دوستی کرده نیز می‌رسد)
3. نقد پذیری: اعلام دوستی نقد پذیری را در افراد بالا می‌برد، یعنی وقتی فردی بفهمد که کلّ شخصیت او مورد قبول دوستش است از بیان یک نقد و یا عیب ناراحت نمی‌شود، چون می‌داند که دوستش می‌خواهد به او کمک کند تا آن عیب برطرف گردد.
4. زندگی‌ای شیرین: زنان نسبت به مردان عاطفی‌ترند و به مسائل کلامی شوهرانشان بسیار اهمیّت می‌دهند. در زندگی زناشویی که بر اساس تعهد شرع و محبّت بنا شده است لازم است که هر دو به همدیگر ابراز علاقه کنند تا زندگی آنها مستحکم‌تر گردد. امّا این مطلب برای زنان بااهمیّت‌تر است به همین خاطر در روایت داریم اگر مرد «صمیمانه» به همسرش بگوید که دوستت دارم هرگز این بیان و حالت از دل زن پاک نمی‌شود و شوهرش را فراموش نمی‌کند و نسبت به او دوچندان مهر می‌ورزد. [12]
پپی نوشت ها:
[1] . برای اطّلاع بیشتر به کتاب: محمّدی ری شهری، محمد، دوستی، قم، چاپ دار الحدیث، رجوع کنید.
[2] . بقره/83. (قولوا للناس حسناً) و اسراء/7 (اِن اَحْسَنتم اَحسَنتم بِاَنفسکم)
[3] . محمّدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، دوره چهار جلدی، قم، نشر دار الحدیث، چاپ اول، 1416، ص 402.
[4] . همان، ص46.
[5] . مطهری، احمد، رابطه دوستی و محبّت، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1374، ص 80 و 81 (اقتباس).
[6] . همان، ص 48.
[7] . محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج اول، ص 48، حدیث 287.
[8] . ر.ک: میزان الحکمه، ترجمه حمید رضا شیخی، ج اول، بحث اخ.
[9] . شیروانی، علی، چکیده اخلاق در قرآن، قم، نشر دارالفکر، چاپ دوم،1380، ج2، ص 183 با کمی تغییر.
[10] . میزان الحکمه، ج1، ص 41، حدیث 201.
[11] . همان، ج1، ص 41، حدیث 203.
[12] . برای اطّلاع بیشتر به کتاب: امینی، ابراهیم، آئین همسرداری، انتشارات اسلامی. ص 91، رجوع کنید.
