نوجوانان و جوانان برای انتخاب رشته مناسب، مفید و معقول از چه شیوه‌ها‌یی باید استفاده کنند تا بتوانند در پی آن به شغل مفید دست یابند؟
اولین قدم و بهترین کار مراجعه مستقیم و حضوری به مشاوره برای راهنمایی تحصیلی و شغلی است. مشاوران «راهنمائی» با دانش‌آموزان مصاحبه می‌کنند و با کمک گرفتن از تجارب وی، تاریخچه فردی و خانوادگی فرد و تستهای متعدد، شاخه‌ها‌ی تحصیلی مناسب را به ترتیب اولویت به او پیشنهاد می‌دهند و ضمن دادن اطلاعات مورد نیاز، تصویر واقعی از دانش‌آموز برایش ترسیم می‌نمایند، که این نیز مستلزم شناخت مشاوران از سوابق خانوادگی دانش‌آموز، شناخت پرونده و سوابق تحصیلی آنها، نتایج آزمون‌ها و … است.[1]
اما با وجود این گاهی خود دانش‌آموز در خلال سالهای تحصیلی خود به فکر انتخاب رشته، شغل و یا احیانا مشاغل مختلفی است که می‌خواهد بعد از فراغت از تحصیل به کار بپردازد. ممکن است کار مورد علاقه خود را شتاب زده انتخاب کند و یا احیانا مدتی بعد نقشه خود را تغییر دهد که کاملا امری طبیعی است، زیرا اکثر انتخاب‌ها‌ی اولیه، جنبه آزمایشی دارد و به موازات رشد بیشتر، رغبتها، نیازها، و ارزشهای او دستخوش تغییر می‌شوند. در جریان رشد است که فرد در می‌یابد چه رشته و چه شغلی از او ساخته است.
دانش‌آموزان پس از پایان تحصیلات خود نیز چیزهای تازه ای می‌آموزند، و اطلاعاتی کسب می‌کند که قبلا از آنها آگاه نبوده اند.
اساس انتخاب رشته تحصیلی یا شغل مناسب را «تناسب میان ویژگی‌ها‌ی شخصیتی و خصوصیات رشته‌ها یا مشاغل» تشکیل می‌دهد. این شناخت دوگانه و تشخیص رابطه بین آنها، از ضروریات انتخاب رشته و حرفه است. که به توضیح مختصری از آنها اشاره می‌شود:
الف) خود شناسی یا خود کاوی:
افراد با یگدیگر متفاوتند و این تفاوت نه تنها در شکل ظاهری است، بلکه مختصات روانی را نیز شامل می‌شود. به بیان دیگر شخصیت ویژه هر کس او را از دیگران متمایز می‌سازد. حال سوال این است که چگونه می‌توان به رغبتها، تواناییها، و سایر ویژگی‌ها‌ی شخصیتی فرد پی برد؟ در پاسخ به این سوال می‌توان با کمک معلمان مربیان، مشاوران راهنمایی، نمرات درسی، مصاحبه، کمک از والدین و احیانا تستهای مختلفی که در این زمینه ساخته و پرداخته شده است و … ، تا حدودی این امر مهم را انجام داد. البته لازم به ذکر است اینگونه تست‌ها حداقل باید سه ویژگی زیر را داشته باشد:
1. روائی:[2] یعنی تست تا چه حد قادر است آنچه را که باید، اندازه گیری کند و بسنجد.
2. اعتبار[3]: غرض از اعتبار آنست که تست در کار سنجش تا چه حد دقت و صراحت دارد.
3. عملی بودن تست[4]: عملی بودن یعنی استفاده از تست تا چه حد می‌تواند در راه نیل به هدف، عملا مؤثر و مفید واقع گردد.[5]
هر قدر اطلاعات ما در این زمینه بیشتر باشد به همان نسبت شناخت ما دقیق تر است، ولی باید به خاطر داشت که چون عوامل متعددی ویژگی‌ها‌ی شخصیتی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد، و بسیاری از آنها از کنترل ما خارج است بنابراین باید همواره در اظهار نظر و قضاوت محتاط بود.
اینک چند نمونه سوال مربوط به خودشناسی جهت آشنائی ذکر می‌شود:
1. چه نوع رشته و شغلی را می‌خواهم؟
2. علایق واقعی و رغبت‌های اصلی من کداماند؟
3. چه کاری بهتر از من ساخته است؟
4. توانایی‌ها‌ی ذهنی و مهارتی من در چیست؟
5. امکانات و فرصتهای مناسب برای یادگیری کار مورد علاقه من کداماند؟
6. چطور می‌توانم از انتخاب رشته و کار مناسب اطمینان حاصل کنم؟
7. و ….
پرسش آخر از اهمیت زیادتری برخوردار است زیرا انتخاب کار مناسب یکی از عمده ترین وظایف زندگی فردی است.
در ادامه به طور مختصر، به برخی از ملاک‌ها و عواملی که ممکن است در انتخاب رشته یا شغل، از طرف دانش آموز، موثر باشد اشاره ای می‌شود:
1. توانایی‌ها‌ی جسمی‌ـ روانی: در این بخش هرگز نباید خود را با دیگری مقایسه کرد. افراد با هم متفاوت اند، و به اصطلاح هر کس به درد نقش خاصی می‌خورد.
2. نگرش‌ها و ارزشهای خانواده: حمایت‌ها‌ی مالی و معنوی والدین در امر تحصیل امری مهم به نظر می‌رسد لذا نمی‌توان راهی را برگزید که کاملا با ارزشهای خانواده در تضاد باشد.
3. وضع اقتصادی و اجتماعی خانواده: رشته‌ها و مشاغل از نظر مخارج متفاوت اند. رشته‌ها‌یی که ادامه تحصیل در آنها، هزینه سنگین و یا مبتنی بر مهاجرت و … است، باید به تناسب خانواده، مورد گزینش قرار گرفته شود.
4. علاقه و انگیزه: که عاملی بس موثر است. انتخاب، با نگاه به این عامل، می‌تواند، رشته ای مناسب و لذت آفرین را برای فرد، ارمغان آورد. نه این که بعد از مدتی، او احساس خستگی کرده و قصد تغییر رشته را داشته باشد.
ب) حرفه شناسی و رشته شناسی
قدم بعدی، شناخت رشته یا کارهای مورد علاقه است که باید متخصصان و مشاوران، دانش‌آموزان را از رشته‌ها و مشاغل مختلفی که مورد نیاز جامعه است، آگاه سازند. نقش مشاوران در اینجا بسیار مهم است. ولی باید اولا خودشان از مشاغل موجود در جامعه و از شرایط انتخاب هر رشته، شغل و سایر مشخصات ضروری آن اطلاع داشته باشند. ثانیا از عواملی که انتخاب رشته و شغل را در جامعه تحت تاثیر قرار می‌دهند آگاه باشند. ثالثا با فنون و روشها، و کاربرد عملی راهنمایی نیز آشنا باشند.
اینک نمونه‌ها‌یی از اطلاعات رشته ای یا حرفه ای را، ذکر می‌کنیم:
در اختیار گذاشتن بروشورهای رشته ای و شغلی جهت مطالعه فردی.
بازدید از کارخانجات و سایر مراکز بازار کار.
کسب اطلاع در مورد نحوه کارآموزی، میزان تحصیل مورد نیاز، خصوصیات بدنی مورد نیاز رشته، شغل یا حرفه، امکانات پیشرفت، مشکلات رشته یا شغل مورد نظر، مقدار ساعات کار، شرایط کار، درآمد، امنیت و تضمین‌ها‌ی شغلی، ارزش اجتماعی و فردی آن و غیره…. .[6]
خلاصه آن که: این دو شناخت و این دو گام مهمترین کاری است که یک نوجوان باید داشته باشد.
به دیگر سخن، در گاه اول، که می‌توان مرحله تشخیص نامید، فرد در ضمن خود شناسی و دیگر عوامل موثر به شناسایی معیار‌ها‌ی تاثیرگذار در شغل یا تحصیل می‌پردازد و نسبت و موقعیت خویش را با این معیارها، شناسایی می‌نماید. عواملی چون توانایی جسمی‌و روانی، نگرش و ارزشهای خانوادگی، وضع اجتماعی و اقتصادی خانواده، تجارب شخصی، علاقه و … .
و در مرحله دوم بر اساس شناختی که از رشته‌ها و مشاغل پیدا کرده، به امر انتخاب و پیش بینی اقدام می‌کند.[7]
نکته: اگر دانش آموزی به مشاور حضوری دسترسی ندارد می‌تواند با مشورت متعدد با اساتید خود و با توجه به نمرات دروس سالهای قبل و استعدادیابی رشته‌ها‌یی را به ترتیب اولویت درنظر بگیرد امّا آن چه که اهمیت دارد این است که دانش‌آموزحتما باید قبل از انتخاب رشته با اهداف ، واحد‌ها و نوع آموزش‌ها‌ی آن رشته آگاهی پیدا کند و آن را با علاقه استعداد خود تطبیق دهد به عنوان مثال کسی که به ریاضی علاقه ای ندارد، شایسته نیست که در گرایش خود رشته فلسفه یا ریاضی را انتخاب کند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. زمینه راهنمائی و مشاوره در تعلیم و تربیت، محمود نیکزاد و علی اکبر مهر آرا، چ 2، تهران، انتشارات کیهان، 1372.
2. راهنمائی و مشاوره از دیدگاه اسلام، محمد رضا مطهری، چ 1، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.
3. راهنمائی و مشاروه تحصیلی، سید مهدی حسینی، چ 3، تهران، انتشارات رشد، 1380.
4. زمینه مشاوره و راهنمائی، قاسم قاضی، چ 7، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1380.
5. راهنمائی و مشاوره، شکوه نوابی نژاد، چ 1، تهران، انتشارات معاصر، 1383.
6. اصول و فنون راهنمایی و مشاوره در دوره‌ها‌ی تحصیلی،احمد صافی، رشد، 1380.
پی نوشت ها:
[1] . حسینی، سید مهدی؛ راهنمائی و مشاوره تحصیلی، تهران: انتشارات رشد، چاپ 3، 1380، صفحه 205.
[2] . Validity.
[3] . Reliability.
[4] . practicality.
[5] . اردبیلی، یوسف؛ اصول و فنون راهنمائی و مشاوره در آموزش و پرورش، تهران : انتشارات بعثت، چاپ 4، 1376، صفحه 162.
[6] . نیکزاد، محمود و مهرآرا. علی اکبر؛ زمینه راهنمائی و مشاوره در تعلیم و تربیت، تهران: انتشارات کیهان، چاپ 2، 1372، صفحه 31.
[7]. صافی، احمد؛ اصول و فنون راهنمایی و مشاوره در دوره های تحصیلم رشد، 1380، ص 40.
