مطالعه صحیح چگونه است؟

صحیح بودن مطالعه می‌تواند جنبه‌های مختلف داشته باشد. به عنوان مثال وضعیت روحی و روانی مطالعه کننده، محیط و شرایط مطالعه، نحوۀ خواندن مطالب. در مورد هر کدام نکاتی مطرح می‌گردد:

صحیح بودن مطالعه از نظر روش
در مورد روش مطالعه باید نکاتی در نظر داشت:
1ـ هنگام مطالعه معمولی نباید روی تک تک کلمات متمرکز شد یا جملات را به صورت بریده مطالعه کرد. به عبارت دیگر نحوه ورود مطالب به ذهن به صورت‌های واحدهای بزرگتر باشد. به عنوان مثال یک پاراگراف، چند جمله یا دست‌کم یک جمله به عنوان یک واحد اطلاعات وارد ذهن شود. اما اگر یک جمله به صورت کلمات مجزا وارد ذهن شود، ذهن یک جمله را در قالب چندین واحد اطلاعات دریافت می‌کند. این مسأله سبب می‌شود که ذهن پردازش‌های بیش از حد انجام دهد و خسته شود. به عبارت دیگر وقتی اطلاعات به صورت پاراگراف یا جمله‌ وارد ذهن می‌شود مثل بارهای بسته بندی شده است که انبار ذهن را با مشکل مواجه نمی‌سازد به همین دلیل فهم مطالب با سهولت بیشتر انجام می‌پذیرد. برای این امر لازم است که فرد از تلفظ کلمات در حین مطالعه اجتناب کند. در طول مطالعه سعی کند که کلمات را تلفظ نکند. دوم اینکه چشم خود را از روی متن کتاب به سرعت مرور دهد و چشمش در یکجا و یک نقطه خیره نشود یا سرعت حرکت چشمش کم نشود. اما اگر متونی مثل آیه یا حدیث که فرد می‌خواهد روی تک تک کلمات توجه کند، در این موارد دو باره بر گردد و مطالعه دقیق روی کلمات داشته باشد.
2ـ ایجاد سؤال پیش از مطالعه یک امر اساسی است. این امر باعث می‌شود که ذهن کنجکاو شود و خودش مشتاقانه به دنبال کسب مطالب باشد. سؤال ذهن را تشنه می‌کند و فرد تشنه خودش دنبال آب است و زمانی که آب به او برسد بیشتر لذت می‌برد. لذا به محض باز کردن کتاب شروع به خواندن متن نکنید بلکه ابتدا عنوان مطالب را نگاه کنید بعد در باره آن مطلب از خود سؤالاتی بپرسید و سعی کنید هنگام خواندن متن به سؤالات خود پاسخ دهید.
3ـ یا دداشت برداری به صورت خلاصه مثلا خلاصه کردن هر پاراگراف در یک تا سه جمله بسیار در مفید بودن مطالعه مؤثر است. یادداشت برداری هنگام مطالعه چند فایده دارد. نخست اینکه از خستگی جلوگیری می‌کند. زیرا زمانی که فرد یک بند را می‌خواند بعد یادداشت می‌کند. این تغییر وضعیت فرد را از حالت یک نواختی خارج نموده و از خستگی جلوگیری می‌کند. دوم اینکه یادداشت به فهم بیشتر مطلب کمک می‌کند. زیرا فرد گذرا از روی مطلب رد نمی‌شود بلکه باید مطلب را ابتدا فهمیده باشد تا بتواند آن را در یک یا چند جمله به زبان خود خلاصه کند. سوم اینکه در مراحل بعدی مطالعه دیگر لازم نیست که فرد تمام متن کتاب را بخواند بلکه می‌تواند به خواندن خلاصه‌های خود اکتفا کند.
4ـ تفکر پس از مطالعه در باره مطالب مطالعه شده ذهن انسان را پرورش داده و مطالب مدت بیشتری را در ذهن می‌ماند. دلیل این امر عمق پردازش است. عمق پردازش به درگیر شدن بیشتر ذهن به مطلب اشاره دارد. هر چه ذهن انسان بیشتر با مطلب درگیر شود. آن مطلب بیشتر در ذهن پردازش شده و مدت بیشتری به یاد  خواهد ماند.
5ـ گفتن مطالب آموخته شده سبب می‌شود که مطالب بیشتر درونی شود. زیرا در صورت گفتن و توضیح دادن فرد از الفاظ خود استفاده می‌کند. این امر مطلب را چند رسانه‌ای می‌کند. هر چه مطلب از طریق چند رسانه یعنی شنیدن، نوشتن، گفتن و دیدن وارد ذهن شود بهتر یاد گرفته شده و بیشتر در حافظه باقی می‌ماند.
لیندا فریل انیس در مورد روش مطالعه صحیح و ثمربخش به نکات زیر اشاره نموده است:
1. میزان یادگیری با مدتی که صرف آن می‌شود رابطه نزدیک دارد، بنابراین توصیه می‌شود که برای مطالعه وقت کافی در نظر بگیرید.
2. بهتر است همیشه اول مطالعه کنید و بعد بخوانید نه برعکس.
3. مطلبی را که می‌بایست یاد بگیرید، لازم است مورد توجه قرار دهید، آن را به زبانی و کیفیتی در آورید که برایتان معنی مشخصی داشته باشد (مثلاً مطلب را به زبان خودتان برگردانید یا تصویر ذهنی از آن برای خورد بسازید.) و سرانجام بین هر دو مطلب تازه و مطالبی که قبلاً یاد گرفته‌اید رابطه برقرار کنید.
مطالعه مؤثر از نظر ایشان مستلزم اجرای برنامه‌ سه مرحله‌ای است:
الف: ابتدا کل مطلب را ارزیابی کنید تا بتوانید تصمیم بگیرید که کدام قسمت آن مهمتر است و باید به آن توجه شود. ب: سپس مطلب اصلی خویش را پیدا کنید و آنگاه سؤالاتی درباره محتوای آن از خود بکنید و به زبان خود به آنها پاسخ دهید. ج: سرانجام مطلب جدید را به آنچه قبلاً یاد گرفته‌اید ربط دهید.
از دیگر نکاتی که انیس اشاره نموده است عبارتند از:
از برخواندن مطلبی که قبلاً یاد گرفته‌اید برای شخص دیگری که بتواند اشتباهات شما را اصلاح کند، توانایی شما را در مطالعه جدید و به یادآوری آن‌ها در آینده بسیار افزایش خواهد داد.
ایشان معتقد است: هرگاه در خواندن کتاب درسی از روش بند به بند استفاده کنید (سپس از خواندن هر بند توقف کنید و مطالب آن را در کلماتی هرچه کمتر به زبان خودتان بنویسید) فهم و یادسپاری مطلب مورد نظر برای شما بسیار آسانتر خواهد شد.[1] اس کیو 4 آر از حروف اول شش مرحله آن تشکیل‌ یافته است. این شش مرحله عبارتند از:
1. خواندن اجمالی یا پیش‌مطالعه. 2. سؤال کردن. 3. خواندن. 4. تفکر. 5. از حفظ گفتن. 6. مرور کردن مطالب.[2] مطالعه با صدا: مطالعه بدون صدا بهتر است چون تمرکز و دقّت بیشتر خواهید داشت، افرادی که عادت دارند با صدای بلند مطالعه کنند، ریشه این عادت به دوران کودکی آنها برمی‌گردد،[3] کودکان برای یادگیری معمولاً کلمات را با صدای بلند تکرار می‌کنند ـ برخی افراد در دوران بزرگسالی نیز این عادت را حفظ می‌کنند امّا روان‌شناسان توصیه می‌کنند که برای مبارزه با این عادت باید در هنگام مطالعه نوک زبانشان را بین دندان‌های راست و چپ قرار دهند تا مانع تلفظ کلمات شوند،[4]

صحیح بودن مطالعه از نظر وضعیت روحی و روانی
فردی که مطالعه می‌کند از نظر شرایط روحی و روانی می‌تواند در وضعیت‌های متفاوت قرار داشته باشد. در برخی از این حالات مطالعه مفیدو مؤثر و در برخی حالات غیر مؤثر  و غیر مفید است.
1ـ انگیزش: هر گاه فرد برای یادگرفتن مطالبی که مطالعه می‌کند، مشتاق و متمایل باشد، مطالعه او اثر و فایده بیشتری دارد. اما اگر فرد با اکراه و اجبار خود را به مطالعه وادار کند، پس از مدت زمان اندک دچار خستگی، دلزدگی و خواب آلودگی خواهد شد. لذا باید اول مشتاق و کنجکاو شد، بعد مطالعه کرد.
2ـ آرامش: زمانی که فرد ذهنش درگیر مسائل دیگر است یا از چیزی ناراحت و آشفته است، بهتر است مطالعه نکند. ابتدا ذهن خود را آرام کند بعد مطالعه کند. برای حل مسائل و مشکلات خود از روش حل مسأله استفاده کند (البته برخی برای رسیدن به آرامش مطالعه می‌کند در این صورت توصیه می‌شود مطالب غیر درسی را مطالعه کند). تا زمانی که ذهن درگیر مسائل دیگر است بعد از اینکه فرد چند دقیقه مطالعه کرد، ذهنش ناخواسته درگیر کارهایی می‌شود که در باره آنها دغدغه ذهنی دارد. یا زمانی که آرامش ندارد زود خسته و کسل می‌شود.
3ـ استراحت: زمانی که فرد بی‌وقفه کار می‌کند، درس می‌خواند یا مطالعه می‌کند، کارآیی ذهنی‌اش کم می‌شود. لذا توصیه می‌شود بر اساس برنامه‌ریزی مطالعه شود. زمانی که فرد به مطالعه می‌پردازد نیاز او به خواب بر طرف شده باشد، زیاد خسته نباشد. برنامه استراحت در وسط مطالعه داشته باشد.
4ـ تغذیه و ورزش: مطالعه زیاد نیاز به انرژی دارد. لذا باید فرد از نظر غذایی مشکل نداشته باشد. برای اینکه بدن او کارآیی مؤثر خود را داشته باشد، باید برنامه ورزشی سالم و مداوم هم داشته باشد.

صحیح بودن مطالعه از نظر زمان و مکان
زمان ومکان مطالعه خیلی در صحیح بودن یا مؤثر بودن آن تأثیر دارد.
1ـ دما: مکان مطالعه نباید زیاد سرد و نباید زیاد گرم باشد، هوای معتدل داشته باشد.
2ـ سکوت: تا جایی که امکان دارد در جای خلوت و ساکت مطالعه گردد. عوامل حواس پرتی در آن کم باشد.
3ـ نور: مکان مطالعه باید روشن باشد.
4ـ زمان: زمان مطالعه اول باید هر روز زمان مشخص داشته باشد. این امر باعث می‌شود که مغز و بدن انطباق لازم را پیدا کند. زمانی که فرد به مطالعه می‌پردازد، سرحال و پر انرژی باشد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. لیندا فریل اینس،‌ فن مطالعه، ترجمه علی صلح‌جو، مرکز نشر دانشگاهی، 1373.
2. مهندس مرتضی نصرت، آیین مطالعه و یادگیری، جهاد دانشگاهی، 1373.
3. علی‌اکبر سیف، روش‌های یادگیری و مطالعه، نشر دوران،‌ 1376.
4. روش های مطالعه، تحقیق و یادگیری امتحان، ابوالقاسم اکبری، تهران: نشر فیض کاشانی، چاپ اول، 1382.

پی نوشت ها:
[1] . فریل انیس، لیندا؛ فن مطالعه، ترجمه علی صلحجو، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، ص 156.
[2] . ر.ک: هلیگارد و همکاران، زمینه روان‌شناسی، ترجمه تقی براهنی، انتشارات رشد، ‌1380، جلد اول، فصل 8.
[3] .ر.ک: خادمی،‌ معین‌الله، مطالعه روشمند، انتشارات پارسایان، 1379، ص 129 به بعد.
[4] . همان، ص 134.